|
Қазақ_жоңғар_шайқастары,_қазақ_орыс_қарым_қатынастары_теория_1_1. білммбет Орта жзді ханы Смеке ханТуке ханны баласы Бара ханТрсын ханны баласы
§5–6. Қазақ-жоңғар шайқастары
Жоңғар басқыншыларына қарсы күрестің жетекшілері:
  
Абылай сұлтан Әбілмәмбет хан, Барақ хан, Сәмеке хан Әбілқайыр хан
Тәукенің ұлы Болат хан, ал Болат ханның ұлы Әбілмәмбет хан.
Әбілмәмбет Орта жүздің ханы
Сәмеке хан-Тәуке ханның баласы
Барақ хан-Тұрсын ханның баласы
Әбілқайыр ханның әкесі-Айтақ
Жоңғар басқыншыларына қарсы күрестегі батырлар
|
Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек, Жасыбай, Есет, Малайсары, Жәнiбек, батыр Баян, Олжабай, Қожаберген, Тайлақ, Бөлек, Саңырақ, Жабай, Бердiқожа, Жарылғап
|
Жоңғар басқыншаларына қарсы күрестегі әйел адамдар
|
Абылай сұлтанның қызы Айтолқын,Бұланбай батырдың қызы Айбикежәне басқалары жаумен қаһармандықпен шайқасты.
Ал Қабанбай батырдың әйелi Гауһар барлаушылар жасағын басқарды. Ол барлық iрi шайқастарға да қатысты.
|
Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте қазақтарға көмек берді:
|
Қарақалпақтар мен қырғыздар
|
Батырлардың ерен ерлiгiн бiздiң заманымызға дейiн өз шығармалары арқылы жеткiзген ақын-жыраулар
|
Үмбетей, Ақтамбердi, Тәтiғара, Қожаберген, Бұқар жыраулар
|
Батыр
|
Тарихта несімен есте қалды?
|
Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлы
|
Бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы
Цинь империясына қарсы жорықта үлкен ерлік жасады.
|
Қаракерей Қабанбай(Ерасыл)
Қожағұлұлы
|
Абылай хан оған ерліктері үшін “Дарабоз” деген атақ берген
|
Шақшақ Жәнібек
|
Дипломат, жоңғарларға қарсы күрестің басшысы
|
Тайлақ батыр
|
Мерген
|
Қарасай батыр
|
Ұлы жүздің батыры
|
Райымбек батыр
|
Қалмақтарға қарсы соғыста ерлік көрсетті.
|
Малайсары Тоқтағанұлы
|
Бәсентейін руының ақсақалы. Көптеген шайқастарда әскерді басқарды
|
Бұланты және Аңырақай шайқастары
Шайқастың атауы
|
Бұланты,
Қалмаққырылған,
Айрантөгілген
|
Аңырақай шайқасы
|
Шайқастың атауы
|
1726/1728
|
1729/1730 көктем
|
Шайқастың болған жері
|
Бұланты мен Білеуті өзенiнiң бойында, Қарасиыр деген жер
|
Балқаш көлiнiң оңтүстiк-батыс жағындағы Итiшпес Алакөл деген жер
|
Шайқасқа кімдер қатыты және басшылық етті?
|
|
Шайқасқа Кiшi жүздiң ханы Әбiлқайыр тiкелей басшылық еттi. Оған қазақтың үш жүзiнiң жасақтары қатысты.
|
Шайқастағы әскер саны
|
60 мың
|
|
Шайқастың барысы
|
Сол шайқаста жоңғарлардың он мыңға жуық жауынгерлерi қаза тапты.
|
Он екі күн бойы жекпе-жек өтеді.
Жоңғардың батыры Шарышқа қарсы Әбілмансұр айқайлап “Абылай!” деп қарсы жекпе-жекке шығады және жеңіске жетеді.
|
Шайқастың нәтижесі
|
Бұланты өзенiнiң бойындағы жеңiс жауынгерлердi рухтандырып, жігерлендіре түсті. Жоңғарлардың жер қайысқан қалың қолы жеңiлiстiң не екенiн бiлмейдi деген жалған аңызды жоққа шығарды.
|
Үш жүздiң хандары мен сұлтандары бұрынғы ала- уыздықты қойып, күш бiрiктiрудiң арқасында жауға қарсы жұмыла күресiп, тамаша жеңiске жеттi. Жоңғарлар Іле өзенін бойлай еліне қарай шегінеді.
|
Шайқастың тарихи маңызы
|
Қазақстанның солтүстік-батыс аймағы азат етілді.
|
Қазақ халқы үшін түбегейлі бетбұрыс болды және халықтың рухы көтерілді
|
Билiк үшiн бақталас күрес және бiртұтас халық майданының ыдырай бастауы
Бүкiл қазақтың ұлы ханы болуға Әбiлқайыр мен Сәмеке дәмелi болатын.Алайда қазақ ақсүйектерiнiң тобы бұл ең жоғарылауазымдыӘбiлмәмбеттiсайлаудылайықдептапты. Өйткенi аймақтық билеушiлерге билiк басында күштi тұлғаның отыруы керек емес еді.
Қазақтың бiрiккен әскери күштерiнiң бас қолбасшысы, Кiшi жүздiң ханы Әбiлқайыр мен Орта жүздiң ықпалды ханы Сәмеке әлгi шешiмге келіспейді. Сондықтан олар соғысқимылдарыжүрiпжатқанаумақтанөзәскерлерiналыпкетеді.
Өкiнiшке қарай, зор қиыншылықпен құрылған жалпықазақтық әскери жасақ аяқас- тынан ыдырап шыға келдi. Қалыптасқан қиын жағдайдан шығудың ендiгi жолын әр жүз өздерiнше жеке-жеке iздестiруге көштi. Мәселен, Ұлы жүз жоңғарларға әлi де уақытша бағына тұруға мәжбүр болды. Оларға аманат берiп, жыл сайын алым-салық төлеп тұрды.
§7–8. ХVIII ғасырдың басындағы қазақ-орыс қарым-қатынасы
Орыс патшасы І Петр (1672–1725) Қазақстанды Азияға шығатын «кілт пен қақпа» деп таныды
Жылдар
|
Оқиғалар
|
XVI ғасыр
|
Орта жүз қазақтарының көпес Строгановтармен сауда байланыстары болды
|
1686-1693
|
Тәуке хан Ресейге бес елшілік аттандырды.
Оның басты мақсаты: Елді қорғау үшін Ресеймен байланыс орнату болды.
|
1716
|
ҚайыпханРесейгежоңғарғақарсыкүшбіріктіругеөтінішжасаған. Осындай ұсыныстар Кіші жүз ханы Әбілқайыр тарапынан да болды.
Алайда Ресей Швециямен ұзаққа созылған ауыр соғысты бастан кешіп жатқандықтан, дала билеушілерінің ұсыныстарын қарауға мұршасы болмады.
|
1716 көктем
|
И. Бухгольц отряды Омбы бекінісінің негізін қалады. Кейінірек, патша үкіметі қазақ-жоңғар әскери-саяси қайшылығы жағдайында Ертіс жағалауы аймағына басқа да бекіністер салды.
|
1716ж
|
Қазақ даласында Тобыл бояры Никита Белоусов ,олып қайтты
|
1717
|
Борис Брянцев пен Федор Жилин қазақ даласына келді
|
1717
|
Железинск бекінісі салынды
|
1718
|
Семей бекінісі салынды
|
1719
|
Зайсан көлі мен Қара Ертісті зерттеу үшін Колмаков,Урусовжәне Сомовтыңжетекшілігімен елшілік жіберілді.
|
1723-1724
|
ӘбілқайырдыңәскерлеріЖайықпенЕділдіңекіортасындағы бүкіл аумақты басып алды.
Әбілқайыр ханның мына сөздеріхалықтың есінде ұмытылмастай қалды: «Жайықөзеніқашан сарқылып,арнасы кеуіпқалғаншақазақтароныңбойынанкетпейді».
|
1731
|
Омбы бекінісінің маңында қазақтар мен жергілікті әскери гарнизонның арасында қанды қақтығыс болды.
|
XVIII ғасырдың 30-жылдарында Ресей
үшін дипломатиялық байланыстарды нығайтуға қолайлы жағдайлар қалыптасты:
|
Біріншіден,Қазақстан Орта Азия, Үндістан, Ауғанстан және басқа да Азиялық мемлекеттерге әскери іс- әрекеттерін одан әрі ілгері жылжытуға қолайлы аумақ еді. Ресейді өзінің Қазақстан мен Орта Азия бағытындағы сыртқы саяси қызметін күшейте түсуге мәжбүр еткен және бір нәрсе – ағылшын-орыс бәсекелестігі болды.
|
Екіншіден, Ресей империясы экономикасының күш алып келе жатқан фабрика-зауыт өнімдерін өткізу үшін Қазақ хандығы үлкен нарық санала тын.
|
Үшіншіден, қазақ даласы болашақта Ресейге түрлі шикізат, пайдалы қазбалар және малшаруашылығы өнімдерін жеткізіп тұратын аймақ болар еді.
|
Төртіншіден, өзге де империялар сияқты, Ресей де көшпелілерді өзіне бағыныштылар, алым-салық төлеудің қайнар көзі деп білді.
|
Ертіс бойына әскери шептердің салынуы
Орыс зерттеушісі Н. Коншин былай деп жазды: «Ертіс бойындағыбекіністер шебі осылай құрылды. Оның міндеті – оң жағалаудағы жерлердіжоңғарлардан,алодан соң көп ұзамай-ақ қырғыздардан (қазақтардан)қорғауеді»
|
|
|
Скачать 253.53 Kb.