Чулоацам
 Скачать 63.1 Kb.
|
ЧУЛОАЦАМЧУДИГАР 3 1. ЧАХКИЕВ СА1ИДА ВАХАРАХИ КХОЛЛАМАХИ 5 2. ЧАХКИЕВ СА1ИДА ПОЭТИЧЕСКИ ЭКАМАХ ЙОЛА БАШХАЛО 11 3. ЧАХКИЕВ СА1ИДА 1АЛАМАН ХЕТАЯЬ ПОЭЗЕ ТОХКАМ 16 21 В1АШКАДИГАР 21 ПАЙДА ИЙЦА ЛИТЕРАТУРА 23 ЧУДИГАРГIалгIай литература ч1оаг1а сакъердаме а, пайдане а, г1айг1ане а я. Дукха йоазанхой ба вай мехка. ГIалгIай литературана керте лаьттача йоазонхошта хьалхашка замо увттадаь хиннад доккхий декхараш. Шоай низ, хьаькъал ма кхоачча цар уж кхоачашдаь, вай литература 20-40-ча шерашка кога тӀа даьлар, ала йиш я. ХІaьта, кхы аттагIа декхараш увттадаьдац къаман хьалхашка кердача хано а. Уж декхараш шоай йоазонашца кхоачашде караг1даьннад тIехь тIабаьхкача йоазонхой. Г1алг1ай литература юкъе чуйоаг1а тайп-тайпара говзалаш: багахбувцам, романаш, дувцараши, повесташи, поэзеи. Къаьста теркам т1абахийттаб г1алг1ай йоазонхоша поэзен. Поэзи - деша искусство я. Саго поэзеца дукха х1амаш гучадоах, ший уйлаш ювц, дега чура къувлараш. Иштта г1алг1ай поэзий ший тайпара хозеи, къоарга ма1ан долаши я. Сона дукха еза из, х1ана аьлча цо мара са дог тохадалийтац. Цудухьа вай къаман йоазонхой поэзи хоза а хеташ, дукха йийшай аз. Сона дукхабезачарех ба Гаьгенаькьан Гирихани,Чахкенаькъан Са1иди, Беков Темботеи ишт. кх. Х1аьта са дега хьамсараг1а вар Чахкенаькьан Са1ид ва. Х1ара халкъа литературе хулаш хул ма-могга ший мотт, культура дег1айоалаяра лаьрх1а къахьегаш вола йоазонхо. ГIалгIай йоазонхошта юкъе дикагIчарех цаI ва из, цун цIи ювца мегаргья дунен тIарча дикагIа болча йоазонхой цIерашца цхьана а. Цун кхолламо хестаду гIалгIай къам, довзийт цун истори, культура, дикагIа дола Iадаташ. Ала доаг1а Чахкенаькъан Са1идо ший вахара дукхаг1а дола шераш советски литература ший ма хулла дег1адоаладара д1аденналга. ГӀалгӀай советски литература дикка йоккха ганз я, хӀаьта из бахьан долаш вай майра ала йиш йолаш да цу дерригача книжкай автор волча поэта, прозаика, драматурга, баснописца, таржамхочун, публициста, киносценариста Чахкиев- Calида ци шерра вай республикерча наха яйза ца 1еш, вай берригача мехка а д1аяйзай, аьнна... Са1ида безамеи къоаргеи кхоллам ба. Цун романаши, дувцараши ч1оаг1а даьржад вай мехка, х1аьта вай теркалъе еза цун поэзи а. Цун поэзе тӀа йоккха моттиг дӀалоацаш я эхь-эздел, хоза гIулакхаш хестадарах йола темаш а. ХІaьта поэта къаьстта теркам т1абоxийт хIанз а тIехьа наха юкъе лелаш долча хьалхарча замах юхедиса ширдаьнна Iаьдалаш, ийрча гIулакхаш дIадахара хетаяь йолча темана. Цхьа ший тайпарча йӀовхалца ювц поэта безам бувцаш йола тема. ХІaьта, къаьстта ала доагIа, поэта ерригача темашца хоттаенна къахьегам хестабеш йола тема я, аьнна. Къаьгга дега чура уйлаш хьоаеш, цхьа къаьсттача безамца дог тохадолийташ я Чахкиев Саида 1аламах йола стихаш. Масала: «Лаьтта да», «Лоаман шовда», «Гуйрана сурт», «Беттала бийса», иштта кхыяраш а. Цун дукха произведенеш йийша, са ч1оаг1а чам хилар уж тахка, автор фу ала г1ийртав ха а. Поэта стихаши поэмаши 1ойийшача, вайна хьалхашка оттт поэзеца ший юхь-сибат гойташ вола говзаме илланча. Бакъда Са1ида поэтически йоазонаш х1анзалца хьаенача г1алг1ай поэзеца цхьан наькъах йолхаш хилар,кхы а да бакъ: цу наькъа т1а ший тайпара къаьстта лар цо юташ хилар а. Тохкама объект: Чахкиев Са1ида поэзен юкъе 1аламан сурт. Балха лоарх1ам: Авторо леладаь хьисапаш. Декхараш: Чахкиев Са1ида 1аламан хетаяь поэзен тохкам бар. Курсовой болх латт чудигарахи, кхаь главахи, в1ашкадигарахи, пайда ийцача литературахи. 1. ЧАХКИЕВ СА1ИДА ВАХАРАХИ КХОЛЛАМАХИ1938 шера, 22 январе, Haьсар-Керте вахаш хиннача хьаьналча къахьегамхочун дезале ваьв Чахкиев Са1ид. Белгалде доаг1а, 1919-ча шера Долакха-1Орта тӀагӀертача деникинцашта духьала баЬча тӀема доакъашхо да Идрис, хата Хасбеки ИбраьхIими яхаш хинна цун дал вежарий цу тӀем тӀа байнаб... 1945 шера Алма-Атински областе Мичурина поселке ханнача школе духхьашха деша вахав Са1ид, xlaьта 1953 шера цигача комсомоле дӀаийцав. Берригача советски наха а атта зама хиннаяц из. ХІaьта ханахьа хьалха даи нанеи а денна, «Красный инвалид» яхача артеле балха а ваха, сайранна дешаш йолча школе дийшад Са1ида дIахо. Иштта дешаш 10 класс чакх а яьккха, 1954 шера Балхашерча горно-металлургически техникуме деша вода из. ХІaьта хьал-таро во хиларах, 1956 шера цу техникумера дешар а дита, хьалха Алма Ате гIишлош ечеи, тIаккха Талдыкургански областе Текели хиннача шахтеи балхаш даьд цо. Ала деза, школе деша волча хана денз гучабаьнна хиннаб Са1ида говзамеча литературацара бола безам. Х1аьта 1957 шера Кокчетавски областе уллача Щучинск яхача городе арадувлаш хиннача «Социалистический труд» яхача газета т1а кепатеха араяьлар цо эрсий меттала язъяь хинна эггара хьалхара стихаш. ВІалла шеко е езаш хIама дацар уж стихаш кепатехa аpаяла- рах кхувш воагIача гIалгIай замигача сага къаьстта дог айдалар, цу тайпара йоазонаш де цун кхы а догьоттар. Къаьстта доккха сов гат хилар цунна царех лаьрхIа шийна республикански конкурсе шоллагӀа приз хьожаярах. Х1аьта Алма-Ате арадувлаш хиннача «Дружные ребята» яхача пионерий газета т1а а цу шера кепатеха арадаьлар Са1ида яздаь эггара хьалхара «Ар1ге виса саг» яха дувцар. 1958 шера ший вежарашца Грозне цIакхаьча Чахкиев Са1ид балха вода «Сердало» газета корректоралла. Х1аьта кастта цо г1алг1ай меттала дола йоазув 1омадарах а, цунна ше хержа болх дукхабезарах а, х1аьта керттерча даькъе из говзаме йоазонаш де такхувш хиларах а, дукха ца говш из газета собкоралла а, литработника а балха дат1авохийт. Иштта цу хана д1аволалу Чахкиев Са1ид наьна меттала дола йоазонаш де, вешта аьлча, дик-дикаг1а болча нахах очеркаши, зарисовкаши, корреспонденцеши язъе. ХІaьта царел а совг1а, кастта «Сердало» газета т1а а, «Лоаман 1уйре» яхача альманаха тla a,коллективни сборникаш тӀа а кепатеха араювла йолалу цо эггара хьалха наьна меттала язъяь говзамерча литературах йола произв денеш, масала, стихаши дувцараши. «Сердало» газета редакце комсомольски организаце секретарь а волаш, хьинаре общественни а, журналистски а болх а беш, бокъонца ший говзал дикка дегIайоалаяьчул тIехьагIа, вешта аьлча, говзаме литературни йоазонаш дара дуккхача хана денз хинна ший боккха безами, х1аьта цу даькъе ший де в1ашт1ехьдаьннари бокъонца в1аши а дусташ тоъал къахьийгачул тIехьагIа, ший литературни говзал хоаенна Чахкиев Calид 1959 шера деша отт А. М. Горьке ц1ераг1а йолча московски литературни института заочни отделене. ХІaьта цхьаькха а шу даьлча, 1960 шера, очни отделене перевод а яь, из Москве дlавода. Цхьабакъда, нагахьа санна 1959 шера из Москве дIавахаваларе, цхьаккха а арадаьнна книжка а доацаш из цигача ваха везаш хин хнавале, хIанз, 1960 шера, из цигача вода Ведзижев Ахьмада деша хьалхе а язъяь цу шера арадаьнна «Юххьанцара халонаш» яхащ дола ший эггара хьалхара дувцарий сборник а долаш. Хетарах, в1алла а саг цецвала везаш хӀама дац Чахкиев Са1ид Москве дешавагIача хана цун литературни говзал кхы а сихаг1а дегIаеналга, хlaьта из бахьан долаш цо цигача яьккха ха цун кхоллама юкъе къаьстта беркате хинналга. Лоаца аьлча, А. М. Горьке цIераг1а йолча литературни институте дешавагlача хана Чахкиев Са1ида, дуккха цар книжкаш хьалхаг1а а дешарал совг1а, каст-кастта вашагІкхетараш хул вай заман дик-дикагIа а, цIихеза а болча поэташцеи, прозаикашцеи, дра матургашцеи, масала: К. Симоновца, А. Твардовский, Н. Тихонов па, С. Михалковца, В. Астафьевца, Гамзатов Расулаца, Кулиев Кайсынаца, Ахмадулина Белайца, Сулейменов Олжасаца, иштта кхычарца. Циггача, цу хана тоссалу цун доттаг1ал ший произведенеш эрсий меттала яха волалургволча Русаков Геннадеца. Х1аьта хӀара денна х1ана дац аьнна, Са1ида литературни говзал махула сиха дег1aйoaлaяра loаrlа йоакхо еш хул из деша ваьгIача хана цар творчески мастерскойна кулгалдеш хинна ц1ихеза эрсий поэт Лев Кассиль. Дунен т1а мел вах шийна никъ хьехаш бола седкъа лоарх1аш ва Са1ид ший кулгалхо а доттаг1а а хиларах тарра, кхоачара хинна Лев Кассиль цкъа аьнна дешаш: «Ураотта хье, 1айха 1алашбаьча хьай низаца, цу наькъа т1ара ц1аккха а ма вала» Грозне 1961 шера арадоал «Са турпалаш» яха дувцарий сборник, 1962 ше pa – «ГIарагIураш» яха стихай сборник. 1963 шера араяыннай гIал гIай меттала «БІaргий хих бизза кад» яха драматически поэма. Цу шера Москве «Берий литература» яхача издательстве эрсий меттала кепатеха арадоал цун берашта лаьрхIа дола дувцарий сборник — «Идиги, Мадиги, замига йииги». Х1аьта массарел йоккхагӀа йола котало я, аьнна ала йиш я, 1965-1966 шерашка «Лоаман Іуйре» яхача альманаха тIа Чахкиев Са1ида кепатеха арадалийта хинна «Дошо бІоагIий» яха роман. 1944-1956 шерашка дуккхача кхыча къамашца цхьана гIалгIай шоай мехках баьха СибарегIа бахийтара тема кепа йоазон тIа ца ювцаш къайла хиннай, кхыметтел хьоахае йиш йоацаш. Йоазонхочун болх барал совг1а Чахкиев Са1ид ший къаман хьашташ дика довзаш ва. 1964 шера Москвера цӀавенача хана денз ше эш-эшача дукха болх баьб тайп-тайпарча учрежденетшка. ЧИАССР телерадиовещание комитета «Лоаман 1уйре» яхача редактор, цул тleхьагӀа воккхагӀа вола редактор волаш, альманаха, Нохч-ГIалгай книжни издательстве редактор волаш, республикански теникий театра директор, республикански «Селаlад» яхача берашта лаьрх1а долча журнала, «Сердало» яхаче республикански газета керттера редактор волаш, Нохч-ГIалгай республикански отделене В. И. Ленина ц1ераг1а йолча берий фонда Правлене председатель, Г1алг1ай мехка министр культуры, ГIалгӀай йоазонхой Союза председатель волаш. Бехктокхаме балхаш дарал совг1а, га ха хул лоархlаме общественни болх лелабе а. Из хиннав РСФСР-а а йоазонхой дуккхача съездий делегат, Нохч-ГIалгIай йоазонхой правлене доакъашхо. Чахкиев Са1ид кулгалхо хиннав ше в1ашагӀтехача къонача драматургий секце. Иштта «Прометей» яхача Литобъединене эрсий меттала йолча яздерий секце кулгалхо, «Лоаман 1уйре» яхача альманаха редколлеге доакъашхо хиннав. Са1ид вар ГӀалгӀай мехка Президента кулгалдеш йолча Общественни Совета Председателя заместитель, Президента кулгалдеш йолча сага бокъо лораяра вlaшагIъеллача комиссен председатель, иштта кхы а. Ше валла кхо ца веш, кӀаьд ца луш вузашка, техникумашка, телевидене, радио, библиотекашка - массанахьа вашагӀкхетараш д1ахьош, ший а кхыча йоазонхой а произведенеех къамаьл деш, уж тохкаш хул из. Чахкиев Са1ида беш бола болх дика лоархIаш хилар белгала да цунна тийннача совгIаташка хьежача. Чахкиев Саида дуккхаза тийннай ЧИАССРа Лакхерча Совета Президиума, СССР-а Министрий Совета, телевиденеи, радиовещанен Госкомитета, СССР-а машара фонда Правлене, машар лорабара йолча Комитета, Рос серча Союза Правлене Сийлен грамоташ. Тайп-тайпарча шераш ка Чахкиев Саида совгIата лоархIаш еннай + 200 шу Шамила», «100 шу М. Шолохова», «Ветеран труда» яха медалаш. 1998 шера февраль бетта Гlалг1ай pеспублика Президента указах литерату- ра дегlадоаладеш боккха лоарх1ам бола караг1даьнна г1улакх в дукха шераш цо баб творчески а общественни а болк бахьан долаш Чахкиев Са1ида елар «За заслуги» яха орден. Чахкиев Са1ид «Халкъа йоазонхо» яха сийдола ц1и лелаеш вар. Халкъа йоазонхочо Гагиев Гирихана ма аллара «Б1арг ира болаш, художника интуици йолаш... Халкъа вахаре дика-во дар б1аргагуш, водар д1адаккха наькъаш белгалдаха могаш ва Са1ид]. Цудухьа тамаш яц Чахкиев Са1ида ц1и Къулбехьарча федеральни округе эггара чӀоагlаг1а ц1и хеза болча шовзткъеи итт хьалха латтача йоазонхой цIерашта юкье хилар. Халкъа йоазонхочо Чахкиев Са1ида йоагlа моттиг д1алаьцай «Россера дикаг1а бола нах» яхача энциклопеде т1а. Чахкиев Са1ида литературни балхаш даьд ерригача жанраех, ГIалгIай литература тохкаш хиннача Мальсагов Увайса Абос язду: «Сона хетарах, в1алла шеко е езаш дац цаl - из цхьатарра лакха говзал йола поэт а, прозаик а, драматург а, публицист а, таржамхо а, берий йоазонхо а ва, х1ана аьлча цу массайолча керттерча жанре шийна караг1даьннaчох цIаккха а тоъам баь ца Iеш, царех цхьаккха а Іо ца тоссаш, хӀара денгара-денга ший говзал кхы а лакхъеш хьавоагIа из» [48]. Чахкиев Са1ида ший халкъа доккха совгӀат деш, дуккхача кхыча халкъий йоазонхой произведенеш гӀалгӀай меттала яьхай. Цо г1алг1ай меттала дешачарна дIайовзийтай Александр Пушкина, Михаил Лермонтова, Сергей Михалкова, Василий Федорова, Расул Гамзатова, Алим Кешокова, Кайсын Кулиева, Танзиля Зумакуловай, Мустай Карима, иштта кхычар а стихаш. Эрсий къаман эпос лоархIаш долча « Игора полках дола дош» яхача эзараш шераш хьалха кхелла долча йоазонна гIалгIай меттала Чахкиев Са1ида таржам даьд. Цо таржам даь г1алгIай меттала араяьннай А.С.Пушкина «Моцарти Сальерии» яха поэма-драма, М. Шолохова дувцараш «Продкомиссар», «Шибалково семя». Иштта, «Советски Союза Гимна» а таржам даьчарех ца1 из хиннав. Цул совг1а цо таржам даьд эрсий классики прозаически а, драматически а йоазошта. Масала, Н.В.Гоголя язъяьча «Ревизор» яхача пьесана, Испанерча драматурга Гарсиа Лорка «ЦІий Іодаxийта йоалаяь саг», Францерча драматурга Эдмунда Ростана «Сирано де Бержерак», литовцас Юзас Грушаса язъяьча «Джази, безами, шайтIеи» яхача пьесашта, иштта кхы а. Къаьстта белгалдакха доагIа Чахкиев Са1ида йоазош дуккхача къамий меттала даьхалга. 1957 шера денз цун йоазош кепатеха арадийннад г1алг1ай а эрсий аметтала. ЦІихезача кхыча къамий йоазонхоша цун произведенеш яьхай польски, молдавски, эстонски, белорусски, украин ций, гуржий, казахий, чуваший, гIаьбартой, гIумкий, балкхарой, аварций, хIирий, иштта дуккхача кхыча кьамий наьха меттала. Тайп-тайпарча шерашка Нохч-ГIалгIай книжни издательствей, Москверча издательства «Советский писатель», «Советская Россия», «Детская литература», эстонски, молдавски, дуккхача кхыча издательствашка кепаетташ арадийнад Саида поэтически а прозаически а книжкаш. Масала, 1976-гІча шера эстонций мет тала кепатеха араяьлар цун «Энвер» яха берий повесть, 1974-гІча шера «Идиги, Диги, замена йи1иги» яха дувцарий сборник арадаьлар Молдаве. Цун произведенеш кепатохаш арайийннай «Дружба народов», «Наш современник», «Нева», «Дон», «Волга», иштта кхыча а Россе мехка арадувлаш хиннача журналаш тIа. Чахкиев Са1ида дукха белхащ даьд, дуккхача жанрех яздаьд, х1аьта из дувца эттача, дийца варгвац саг. 2. ЧАХКИЕВ СА1ИДА ПОЭТИЧЕСКИ ЭКАМАХ ЙОЛА БАШХАЛОТ1ехьарча хана къаьста дег1аденад г1аолг1ай литература. Из кхедеш хьинаре къахьегачарна юкъе белггала моттиг д1алаьца ва Чахкиев Идриса Са1ид.1957 шера денз гIалгIай прозаца, драматургеца, поэзеца къахьегаш хьавоаг1а из. Цо яздаьча массехкача киносценареех оттадаь фильмаш а да вайна дика довзаш. Ала хала да малаг1ча жанраца Са1ида дукхагIа къахьег, бакъда хаьдда да йоазонхочун никъ д1аболабелча денз, массахана поэзеца из къахьегаш хьавоаг1алга. Дукха да сборникаш, кхы адукхагIа я цун альманахашка, газеташка кепайийтта цо. Са1ида стихашкеие поэмашкеи боча моттиг д1алоацаш я революцех, патриотизмах, интернационализмах йола темаш. Саида лирико хеставу советски саг, цун денал, уйлаш. Цахаддаш т1ом лоаттабу поэта ширача 1аьдалашца а. Цун поэзе керттера декхараш ший заманца да. Поэта ше йоах: «Йоазонхо хургвац нач1ал ца хилча. Цул совгIа, къаьстта из хила веза ший заман саг, эздел, сий лакха лоаттадеш, ше мел ловза ког, ший вахарца «бусташ». Цо цхьа ший тайпара боча, еза лелаю йоазонхочун ц1и. Са1ида йоазонхочун ц1и лакха лелаеш хиларга хьежжа, доккхий декхараш увттаду шийна хьалхашка. Заман вахар гойта ца массадолча бала ба са, яхаш, дувцаш ва из. Из гӀерт дикача заман кхел дIаерзае, ший сага вахар цун ца дусташ хила. Иштта вахарца поэзеца а дагалоацам ба поэта лакхаленга кхача. Из уйла керттера йолаш цун деррига художественни йоазош. Чахкиев Са1ида произведеней таржамхочо Русаков Геннаде язду, шийга хаьттача, Чахкиев массе хана ва поэт, дувцараш, повесташ, романаш, пьесаш, киносценареш цо язйой а. Х1ана аьлча, цун йоазошка да укх дуненах цецвалар, массадолча хIамах ше тамаш еш волга гойтар, Чахкиев Са1ида йоазоний из ший тайпара оамал я. Поэт ший зама кхетае, цунна фу деза ха, иштта шийна замангара фу эш ха а. Цудухьа ала йиш я къаьстта цун поэзи философски я, аьнна.1алам, адамий юкъарал, хьаькъалюкъарча законех лаьца я цун дукхаг1а йола стихаш. Чахкиев Са1ида боагг1ача тайпара хам бу поэта балхах. Из ший «Ахархои поэти» яхача стихотворене тIа ахархочунна дукъаца дусташ ва поэта хьалхашка латта декхараш. Ахархочо, бер санна йоакхо еш хьалкхеду ялат. цо наха маькх луш санна, поэта кулгаш шонкаш яьха деце а, цул к1езигаг1а хьоцар Іоухийташ баьбац цо болх. Цун балхо наьха дегашта й1овхал лу, сапаргIатдоаккх. Ший заман оаз дика хозаш ва Чахкиев-поэт. Из массе хана ший зама йовза, цун амат дилла гIерташ, цу заман ший моттиг лаха гӀерташ хиннав. Из дика гучадоал Са1ида кепатеха поэтически сборникашка хьежача. 1962 шера Нохч-ГIалгIай книжни издательстве кепатеха арадаьлар Са1ида «ГIарагIураш» яха стихай сборник. Цунна тIеххьа 1963 шера «БІaргий хих биза кад» яха драматически поэма, 1966 шера «Седкъий яха сборник, 1974 шера «Лаьттан хьаж» яха сборник, 1976 «Травы росные» яха стихай сборник, 1981 шера «Лаьттан гIовга» яха стихай сборник, Дахкильгов Ибрах1има язъяь йола дешхьалхе 1987 шера «Причастность» яха Г. Русаковси А. Передреевси эрсий меттала яьхача стихаех оттадаь сборник, 1988 шера «Хержараш» Дахкильгов Ибрах1има язъяь «Дуне довза сутара ва со» яха дешхьалхе йолаш стихай сборник. 2001 шера Чахкиев Са1ида Нальчике кепатеха арадаьлар "Дог-безам яха стихаш а, поэмаш а, к1оанолгаш а,берашта лаьрх1а поэтически йоазош чудоаг1а сборник. Ма1анга а чулоацамга а диллача тайп-тайпара да цун деррига поэтически йоазош. Уж да лакхара граждански пафос йолаш, интернациональни уйлаш кхайкаеш, дукхагӀдараш философски да ала йиш йолаш. «Сутара ва со» — Йоах поэта ше. Иштта кхетаду Чахкиев Са1ида тахан шийна а массаволча сага а хьалхашка латташ дола декхар. Из сутара ва массадола хӀама довза, ха, из дикагІдолча оагIорахьа дIадерзаде, ший мехко а наха а кхоачашде дезаш долча гӀулакха юстара ца латта, нах беза. Цу декхарашка хьежжа я Са1ида поэтически йоазоний темаш а. Хеталу, поэта ца ювцаш, цун уйла дӀа ца кхоачаш цхьаккха бехктокхаме тема йий-хьогІ, aьнна. Цун стихашкеи поэмашкеи дукхагIа йола моттиг дIалоацаш я Даьхенах, Iаламах, революцех, граждански а Сийлахь-боккхача Даьхен тIемах а йола темаш. Цо гӀозваьнна дувц къамашта юкъерча доттагIалах, патриотизмах. Ший поэтически кхолламца Чахкиев Са1ида машар кхайкаберхо хинна дӀаэттав. Из тема къаьстта боча а бехктокхаме а ювц цо. Къамашта юкъе машар, доттагӀал ца хилча, укх вай дунен т1а вахар хургдац яхача уйлах йиза я цун стихаш. ГIалгIай йоазонхошта юкъе эггара хьалха, майрра, репресси яьча наха тIалаьтта Іазап дувцаш йола тема ший поэзе тIа а, къаьстта проза тIа аайяър Чахкиев Са1ид ва. Поэта дукхагIа йола стихаш, ший заман во1 хиларга хьежжа, къаманна хьалхашка латта декхараш дувцаш йолча темах лаьца язъяь я. Дукха муг1араш да поэта Даьхенах яздаь. Даьхе яхача деша ма1ана беррига вай боккха мохки Нохч ГIалгайчеи юкъexьо авторо. Уж ши хӀама ваший мел хоттаденнад ший дегаца гойташ ва поэт. «Даьхе» яхача деша ма1ан поэта хоттадеш дувц вай мехка чIоагІденнача халкъий доттаг1алца. Цун чIоагIал поэта таръю моакхазаца. ХІaьта ший Даьхенцара бола безам бувцаш, поэта вайга йоах: укх дунен т1а долча дукхача наькъел хьамсараг1а бола никъ ба Даьхенгахьа бодар. Из уйла аллегорически сурташца гойт цо ший Даьхенгахьа додаш дола гIарагIурай 1улаш дувцаш. Доккха метафорически сурт да вайна укхаза гушдар. Деррига а дуне деза поэта, деррига а мехкаш деза, бакъда ше хиннача Францел а Турцел бочаг1а хет поэта ше ваь Наьсаре. Цох йолча стихотворенех вайна хоалу: сага эггара хьалха безабала беза ше ваь, хьалкхйна мохк, тIаккха 1омалургва из кхыдола мехкаш деза а, уж лархIа а. Хьагучох, поэта интернациональни уйла эяц космополитически уйланца. Даьхе гу поэта халкъий дега йlовхонца, берий иразаца, къахьегама гIозалца, тешамеча кхоаненца. Ший цхьан стихотворене тIа по эта дика йоах: «Даьхе лорха къонах веза!» «Даьхеи» «лаьттеи» яха ши х1ама къоастадеш вац поэт. Цунна массарел а бочаг1а дола в1ашаг1хоттаденна ши хӀама да уж. Ший стихотворенешка поэта куро йоах: «Юрта ваьв со!» Х1анзара т1ехье а поэта т1ахьех юртацара, лаьттацара бувзам ца хоадабарга («Волле, са воl»). Лаьттан, 1алама хозле къаьстта дика духьалъотт вайна «1уйраннара сурт» яхача стихотворене тIа. Хозача басарашца сурт дуллача хьисапе, говзамеча дешашца дувц поэта лоам тIехьа цIи сагарах (сатассара белгало), анаюхе улла цIийбаь саьрг, пишка чура ара тотташ ба малх. Дуне тарду поэта пхьоалленца: 1уйранна цIийденна латта лоамаш тара хет цунна нажарга, малх тара хет пишка чура арадахьача цIийденнача хаьшка. Дуне миссел дола доккха космически сурт да цо вайна хьалхашка оттадешдар. Поэта кхолламага хьежача, вайна гуш ва ший заман визза вола вol. XIанзара зама, х1анзара саг дега боча ва цунна. Царех доаккхалду поэта. Доаккхал ду вай заманхо сатем болаш ца хиларах, массадолча хӀаманца цун бала хиларах («Бала ба са»), атом караерзае цун денал тоъарах («Атом»). Поэтага хаьттача, саг алхха лаьтта т1а лела адам хинна 1ац, из ва космос миссел воккха а тамашийна ч1оаг1а низ шийх боаллаша. Поэта дега хьаьнала хет керда вахар кхоллаш вола, халонашта духьала увтташ вола, къахьегама кулгаш долаш вола вай заманхо. Аттача вахарга сатувсаш вац из, — Хьинаро лехаш ба боккха никъ («Сона»). Таханенни кхоаненни юкъе бола бувзам гуша из бувцаш а ва поэт. «Тахан кораш цен деш воал со...» яхача стихотворене тIа вувцача лирически турпалхочун хьалха ше лув, поэта къаьга гойт кхоанарча ден дика-во таханарча вай заманхоша кхоллаш долга. Вай заманхочун сурт-сибат д1адоладенна хиннадар поэта «Комсомольцах йола баллада» т1а бувцаш болча комсомольций тайпара болча нахагара. Цу т1а вувца з1амига саг гIула кхашца-бамалашца тараверз вай советски литературе («Мишта чIoaгІлора болат» — Н. Островске), КИНО («Коммунист») бувцаш болча турпалхошта. Халоний доккха дукъ качдоагIа комсомольца: шелал, моцал, лазар, кӀийленна хувша моастагIий да вайна хьалха дIаотт цхьаккха хIамо къарвергвоаца дукха да, бакъ саг. Из иштта хилар бахьан да наьха духьа, кхоанен сердала духьа ший вахар д1а дала из кийча хилар. Дукха ха я Даьхен тӀом чакхбаьнна, бакъда цун 1аьржа сибат поэта б1аргашка латт, цудухьа дег чу хьалкхув цун тIемаца йола дорхал. Советски салтечун гуманизм хьокхаш я «Немций йи1иг» яха стихотворени, ноаношта тӀемах кхаьча халонаш дагайохийташ я «Дошо г1оз», «Нана», «Ахархо» яхараш. ДІaбaьнна т1ом бийца 1ацпоэт, из ва доазон тIа латта салте санна ма шара ха тIа этта латташ. Цудухьа ва поэт реакцена ду хьала увтташ, дунен тIа наг-нагахьа хьовча тӀемашта духьала волаш («Чили», «Ции молхен»). Таханарча заман боккха низ хестабеш вола поет 1ергвий цу заманна новкъа дола хIама д1а ца Доаккхаш! Іергвоацалга гуш да поэта дукхача стихаехи поэмаехи. Вай поэзи езачарех саг хургвац «Тамашийна хIама да», «Хургволча уст-дaьга» С. Чахкиева стихотворенеш ца йовзаш. Ширденна хIамаш чIоагIа говза бегдаха хов поэта. Уж бегдахарца хоалу вайна цу ширачун овлаш дохкаденна долга, вахарцара бокъо цун д1аяьнна хилар. 3. ЧАХКИЕВ СА1ИДА 1АЛАМАН ХЕТАЯЬ ПОЭЗЕ ТОХКАМЦкъа аьнна 1ийнцар вай Чахкиев Са1ида 1алама дукха стхотворенеш хетаяьй аьнна. Цун берригача лирически кхоллама юкъе йоаг1а, ала йиш я, 1алама хознеш гучайоахаш йола стихотворенеш. Цу темах лаьца дикагlа йолча стихаш тIа поэта айю «Даьхеи саги», «Саги 1алами» дувцаш йола проблемаш. Уж стихаш философски, патриотически чулоацам болаш я.Поэта ший 1алама,сага сурташ увттадеш боккха пайда ийцаб ц1енача г1алг1ай меттах,багахбувцамах. Цун стихай мотт афористични ба, Чахкиев Са1ида дукха пайда эц метафорах, говзамеча эпитетах, олицетворенех, антитезах, дистарех. Ала йиш я, «1уйранара сурт» яха стихотворени еррига цу художественни гӀирсех пайда эцаш язъяь я, аьнна. Из белгалдоал стихотворени Іойийшача. Цудуха из еррига йоалайича бакъахьа хет: Цхьанне цIи сог лоама дехьа, Бийса бийца яьннай фаълг, Цхьанне, ваха, ана юхе, Кхессаб цIийбаь aьшка саьрг. Цхьанне, малх, ший меттар боахаш, Пишка чура аратетт. Наб дIайовнза латта лоамаш, Нажарг йолаш санна хет. Сийна фо латт боалий беша, Балха арабаьннаб нах. Нажарга тIар Іо а бежа, Сигла бахар ахкан малх. Из яр са во когаш ваха Гуйре. Поэта тамашийна хоза сурт дулл хIара мугIарца. Масала: «Бий са бийца яьннай фаьлг», «цхьанне, малх, ший меттар боахаш, пишка чура аратетт», «Нажарга тIар Іоа бежа, сигла бахар ахкан малх... » Гуш да, мишта говза, ший стихашца сурташ увттадеш, лелаю цо из лоархIаме йола поэтически ганз - метафораш, олицетворе неш, дистараш, иштта кхы а. Лирически йоазоний турпалхо дукхагІдолча даькъе автор ше хила тарлу. Иштта поэта цхьацца хIамашца ший къайлагIа дагакхоабаш хинна уйла поэтически г1ирсаца гучайоаккх. Хеталу, укх стиховоренеца Чахкиев Са1ида ший воl когаш вахарца шийна хинна гIозале ювц селлар хозача Іалама сурташца, aьнна. Из яр, - йоах цо, -ший воl когаш ваха Іуйре. ХІaьта, «Лоаман шовда» яха стихотворени еррига а дистара пайда эцаш язъяьй. Укх стихашца поэта Саги Палами» яха про блема айю. Хозача Галама суртаца, ший вахарах, къахьегамах йона уйлаш юсташ ва поэт. Iалама сурт дуллаш Чахкиевс вайга дури мел хала, чоалхане никъ баь хиннаб шовдас, бlaргaш хьеста, хозача сибате наха гучадаллалца: «Цo, лаьттан тIа дала гIерташ, Мел къахьийгад сага хац»,- йоах поэта. Цу шовдан халача наькъаца ший никъ бусташ Чахкиевс дувц дешачунга: Иштта со а гIалат вувлаш, ДоагIа дешаш лохаш воал... ХІaьта а, поэт шедар, хало а атто ла кийча ва ший йоазош наха тоам беш хуле: ...Ловргда шедар, Са дош, дийна хьо хуле, Хьастар хий мо цена, шийла, Наха тоам беш хьо дале. Iаламах язъяьча дукхагIа йолча стихаш тIа Чахкиев Са1ида ший дог-уйла, ше ваьча моттигацара безам бувцаш я. ХІaьта, из иштта нийсденнад, поэта таханара вахар городаца хоттаденна долаш. Цун вахар гIалий тIа дале а, дог ше ваьча метте, ший овлаш болчча, ший даьй кашамаш долчча да. «Сона халахете а, со каде а, вай шиъ, город, ваши хоттаенна га я», - йоах Саида ше. ХІaьта гуш да, цо догдоахаш, сатувсаш йола уйла ше ваьча юрта йолга: ...Бакъда, хьох д1акъаста моге, Божаргба са дег map мухь, Вужаргва со баьца юкъе, Сигленгахьа йолаш юхь, - язду поэта «Юрта ваьв со», яхача стихотворене тIа. Цу уйлай кеп кхы а кІоаргагIа гучайоаккх Чахкиевс «Aьла коара» яхача стихотворене т1a. Вайна гушда поэт юртара городе цIавоагIалга: «Волга» йода масса, к1аьда. Гаьнар город я хьагуш. Турбаш чура, 1и мо, яь т1ар. Кур ба сигла хьалъухаш. ТІexьарча шин мугIарца Саида айду экологически хаттараш. Цун новкъа да селлара къизача тайпара города 1алам бехдеш хилар. Турбаш чура урагIъуха дохк, кIур. Уйла ца еш, массе метте 1отувсаш йола дохьаж доалла хIамаш. Поэт кхераш ва городе кастта наха йиш ца хиларах, са доаллаш мел дола хIама дIадалар. Цудухьа къaьстта боча я из аьла коара. Поэта йоах: 6TH Аз яхь сайца, яхь бий бизза, Холах яьккха екъа буц. Цо дувц сона аз сатийсар... Поэта сатийсачох аьла коарас дувцар дукха да: Босех хьерча б1ийгий наькъаш, Мангалхоша мийнна хий, Акха кхокхарч, саха лекаш, Ардакхех даь керда тIий, - Фуд ца дувцаш аьла коаро! Цох хьаж йоахаш вагIа со... Сона духьал йоагӀа город, Масса йоагIа, Масса сов. Из духьала вац 1илма-технически революценна. альта цунца цхьана доага наьха могашалла зене дола хӀама ш новкъа да поэта. Цудухьа яхаш хила деза Чахкиевс, город Шийна духьал йоагӀа «масса сов». Тахан бокъонца долаш дар, из городе цӀаводаш хилар да. Къаьстта белгалъяккха йоала Чахкиев Са1ида Іаламах долча йоазоний башхал. Ала йиш я, цо 1алам дувцача стихашца уйла ю, аьнна, цу стихашца айхха бувзам болаш ювц цо къахьегамах лаьца йола тема. Волле, са воl, волле соца, Сецца ара довргда аха Юрта города вай. Тхьайса улла бай – яхаш, язду Са1ида «Волле, са во1» яхача стихотворене тIа. Поэт сатувсаш ва ший воI Iомаве, «г1увнаш яха, чкъаьрий лувца, хьекха шийла буц... » Цунна лов, ший вода хар мичара хьабоагӀа цун къаман никъ, цига юрта дIабехка дай боахкилга, ший а ший къаман а истори цигара дIадолалулга. Т1аккха йоалае безам бар са "Лоамаш" яха стихотворени: Даьй сий санна латт що,лоамаш. Фу саг ва-хьог1 шо хьалдеттар? Фу низ ба хьог1,ц1ерца боагаш Шун кер чу бутув деттар? Укхаза авторо дистараш доаладу, уж лоамаш Даьй сийца оттадеш. Т1аккха риточески хаттараш тел цо, уж сов доккхеи низ болашеи деттар малав,яхаш. Т1аккха йоалаю цо метафораш а, дийндераш а. Шийна уж лоарх1аме хеталга хьагойт цо. Ший поэтически уйлаш исторически документашца хоттадеш дувц цо. Цу наькъагӀа болх беш дика вӀаштeхьдоалийт автора лоаццача дешашца чулоацам кӀоарга бола уйла гойта. Саида дулл 1алама а вахара а сурт. Цунна дагадоахк «бийсан уда акха ремаш», «комбайнаш – лаьттар кемаш», «лоамашкар зизай хьаж», «бартал вижа мийнна хий...». Дукха да цун дагавала. В1АШКАДИГАРЧахкиев Са1ида поэзе тахкачул т1ехьаг1а, вай ала йиш я цо ч1оаг1а лоарх1аме йола темаш айерга: Даьхеи, 1аламеи,т1емах лаьца темаши. Цун поэзе йийшача, х1ара сага дог тохадалийт цо. Ч1оаг1а хоза эпитеташ доаладеш, метафораш кхувлаш, ловзабу цо г1алг1ай мотт. Х1аьта 1аламан хетаяьча поэзен юкъе геттара дукха хул цун эпитеташ,метафораш, дийндераш, дистараш а. Цо хьагойт 1аламан хозал а, цун къайленаш а. Х1аьта цкъа аьнна 1ийннавац из вай 1алам лораде дезалга, из ц1ена леладе дезалга, х1ана аьлча вай из лора ца дой, ц1ена ца дой, из де кхы саг вац. Са1ида произведенешта юкъе дукха пайда эца йиш йолаш хьехараш да. Вай т1ехьено цун кхоллам бийшачеи, тахкачеи, цу х1амаех уйла ца еш т1ехьайоалалургьяц из. Цудухьа из дешара программан юкъе бакъахьа вахийтача санна хет сона. Ер курсовой болх язбеча хана, вай Чахкиев Са1ида вахарахи кхолламахи дийцар, цун хьамсараг1а йолаш темаш айир,х1аьта 1аламан хетаяьча поэзен къаьстта теркам т1абахийтар вай. Геттара дика хургдар т1ехьа т1абоаг1ийчар цуй тайпара уж темаш ювцаре, уж мел лоарх1аме кхетадей, царех поэзи яле а е романаш арахецаре. Т1аккха вай доаккхал де йиш хургьяр вай т1ехьенах, вай Чахкиев Са1идах деш санна, кхыча йоазонхошта санна. ПАЙДА ИЙЦА ЛИТЕРАТУРА1. Александрова М. На второй день, утром // Грозненский рабочий, № 982. 2. Бахтин М. М. Собрание сочинений в 7 томах. – Москва, 2003. 3. Белая Г. К проблеме романного мышления: Советский роман: Новаторство. Поэтика. Типология. – Москва, 1978. 4. Горчханова Т. Х. Жанр рассказа в ингушской литературе. Истоки. Становление: диссертация кандидата филологических наук: – Москва, 2016-211 с. 5. Гусейнов Ч. Г. Этот живой феномен. – Москва: Советский писатель, 1988. 6. Дахкильгов И. А., Антология ингушского фольклора, Эль-фа, 2010. 7. Дахкильгов И. Дуне довза сутара ва // С. Чахкиев. Хержараш. Чечено-Ингушское книжное издательство. – Грозный, 1978. 8. Дахкильгов И. А., Мартазанова Х. М. Национальная литература. / Ингуши. — Москва, 2012. 9. Дахкильгов И. А. Становление ингушской литературы. Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Грозный, 1969. – 28 с. 24. 10. Дахкильгов И. А. Ингушская литература. Период развития до 40-х годов. Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1975. – 187 с. 25. 11. Дахкильгов И. А. ГIалгIай говзаме литература. – Нальчик: Эль-фа, 2009. – 606 с. 12. Корзун В. Б., Мальсагов Д. Д., Ошаев Х. Д. Очерк истории чечено- ингушской литературы. Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1963. – 175 с. 13. Льянова М. Б. Фольклорная основа произведений, показывающая нравственную чистоту героинь (на примере рассказов Саида Чахкиева «Выйти замуж за огонь» и «Любовь чеченки»// Материалы Международной научно- практической конференции «Актуальные проблемы кавказоведения в ХХI веке», посвященной 165- летию Ч. Э. Ахриева, Назрань, 2015. 14. Матиев Илез. Шоана фу хой вай литературах? // Сердало, № 84-86, 2018. 15. Мартазанова Х. М. Роль фольклора в рассказе С. Чахкиева «Выйти замуж за огонь» // Типология, взаимосвязи и национальная специфика фольклора народов Дагестана и Северного Кавказа. Материалы Международной научной конференции. – Махачкала, 2010. 16. Мартазанова Х. М. Художественное осмысление проблемы трагического в романе «Золотые столбы» С. Чахкиева // 70 лет депортации ингушского народа(сборник статей). — Магас, 2014. 17. Плиев М.- Саид. Лакхале // Сердало, 1998. 18. Русаков Геннадий. Мой друг Саид // «Дружба народов» 2011, №4. 19. Саид Чахкиев. Бертий бийсаш. Роман. Чечено-Ингушское книжное издательство. – Грозный, 1979. 20. Саид Чахкиев. В тисках. – Назрань, 1998. 21. Cерафимович А. С. Собрание сочинений: В 7- ми т. – М., 1960. Т.7. 22. Солтукиева З. Родник чистой души // Сердало, 1998. 23. Султанов К. В зеркале особенного//Литературное обозрение, 1985 24. Танкиева Л. Х. «Золотые столбы» как зеркало великой трагедии народа. Заметки по роману Саида Чахкиева «Золотые столбы» // Литературная Ингушетия, №1, 1997. 25. Танкиева Л. Х. Иштта мара // Х1анзара г1алг1ай литература. –Нальчик, 2011. 26. Ужахова Р. К. Поиски нравственных ценностей героев в современном чеченском и ингушском романе // Чеченский и ингушский роман (Проблемы жанра). – Грозный, 1986. 27. Х1анзара г1алг1ай литература. Том 2. – Нальчик, 2011.-424 оаг1. 28. Чахкиев Са1ид. Ц1ерага маьре яхар: Романи, повести, дувцараши. Грозный, 1991. 29. Яндиева М. Дж. Жизнь в изгнании. // Сердало, 1996, 5 окт. 30. Яндиева М. Д. Ингушский исторический роман.– Москва, 1990. |