Экстр. лек экстр. Экстракциялы препараттар
 Скачать 35.61 Kb.
|
 Экстракциялық препараттарЭкстракциялық процесс жануарлардан алынатын шикізаттан алынатын көптеген препараттар технологиясының (гормондар, ферменттер препараттары, сондай-ақ шикізаттан жеке фармакологиялық белсенді заттарды (алкалоидтар, гликозидтер, сапониндер және т.б.) негізінде жатыр. Экстракциялау келесі жүйелер-де өтуі мүмкін: қатты дене-сұйықтық. сұйық-сұйықтық. Фармацевтикалық өндірісте экстракциялаудың қатты дене-сұйықтық деген жүйесі кеңінен қолданылады, яғни қатты дене дәрілік өсімдік шикізаты, ал сұйықтық - экстрагент болып табылады. Сұйық экстракция (сұйық-сұйықтық жүйесіндегі экстракция) дәрілік өсімдік шикізатынан экстракция қосындысын немесе жеке заттарды бөлу үшін пайдаланылады. Фитопрепараттарды өндіру үшін әртүрлі өсімдіктер мен олардың жекелеген мүшелерін (тамырлары, жапырақтары, гүлдері, тұқымдары және т.б.) қолданады. Өсімдіктің барлық материалдары анатомиялық құрылымы, химиялық құрамы немесе физикалық қасиеттері бойынша ерекшеленеді. Формасы бойынша барлық жасушалар бірдей емес. Олардың біреуі барлық бағыттарда шамамен тең мөлшерге ие (шар, көп қырлы немесе кубты түрдегі жасушалар). Мұндай жасушалар паренхимиялық деп аталады. Басқа жасушалар бір бағытта созылып, олардың ұзындығы енінен бірнеше есе асып түседі, мұндай жасушалар прозенхимиялық деп аталады. Өсімдік клеткасы Әрбір өсімдік жасушасы екі негізгі бөліктен тұрады: қабығы. протопласт деп аталатын жартылай сұйықтық. Жасушалық қабық бір жасушаны екінші жасушадан бөліп, оларға пішін мен беріктігін береді. Өсімдіктер-дің бұл қабығы қатты. Екі көрші жасушалар арасында қабықтың кейбір жерлері тесіктердің (порлар-дың) пайда болуымен анық-талынады. Өсімдік материалындағы химиялық қосылыстар: Субстанциялар немесе дәрілік заттар (Адам ағзасына емдік әсер етеді) ж\е Балласты немесе ілеспе (Адам ағзасына ешқандай ерекше фармакологиялық әсер етпейд3) Экстракциялаудың негіздері Фитопрепараттарды өндірудің негізгі мақсаты дәрілік заттарды балластты заттардың жалпы массасынан оқшаулау болып табылады, оны экстракциялау (бөліп алу) жолымен іске асыруға болады. Бұл процесс өзара тығыз байланысқан бірнеше жеке процестерден тұрады: диффузия осмос диализ еріту және десорбция өсімдіктер құрамында кездесетін дәрілік заттар. Диффузия Екі сұйық заттардың өзара ену процесі диффузия деп аталады. Бұл ретте екі сұйықтық бір-бірімен араласуға (сулануға) қабілетті болған жағдайда ғана бір-біріне диффундерленеді. Диффузияны ажыратады: молекулалық және конвективті. Осмос Осмос процесі еркін диффузиядан ерекшеленеді, екі жанасатын сұйықтықтардың шекарасында тек еріткіш (экстрагент) үшін ғана өтетін және ерітілген заттың молекулалары үшін өткізбейтін аралық (мембраналар) түріндегі кедергі орналасқан. Мұндай мембраналар жартылай өткізбейтін деп аталады. Протоплазма өсімдіктердің құрамында жартылай өткізбейтін мембраналық қасиет көрсетеді. Диализ Молекулалары аз биология-лық белсенді заттар көп мөлшерде концентрациясы бар ерітіндіден таза еріткішке жақын арада өтеді. Салыстырмалы үлкен моле-кулалық салмағы бар заттар өте баяу қозғалады және мембрана арқылы іс жүзінде өтпейді. Экстракциялау процесінің кезеңдері Экстракциялау кезінде массаны беру процесі жүреді, оны үш сатыға бөлуге болады: 1) «ішкі диффузия», шикізат бөлшектерінің ішінде заттардың тасымалдануының барлық құбылыстарын қамтиды; 2) диффузиялық шекаралық қабат шегінде затты тасымалдау (молекулалық диффузия); 3) заттың қозғалысын экстрагентпен тасымалдау (конвективті диффузия). Экстракциялау процесіне әсер ететін факторлар Экстрагирлеу процесіне келесі факторлар әсер етеді: экстракциялаудың ұзақтығы; тірі протоплазма; өсімдік материалының ұсақтау дәрежесі; экстрагенттің түрі; температура; эктрагенттің тұтқырлығы; концентрацияның әртүрлілігі; беттік белсенді заттарды қосу; араластыру. Экстракциялаудың ұзақтығы Экстракцияны жүргізу кезінде алыған экстрагенттің бойында молекулалық салмағы аз заттар көп болады. Содан кейін олардың саны біртіндеп азаяды, ал молекулалық салмағы үлкен заттардың саны артады. Ұзақ тұндыру кезінде өте үлкен молекулалық салмағы бар заттар шығарылады. Тірі протоплазма Тірі өсімдіктердегі протоплазма жас жасушаларда олардың ішкі қуысын толтырады, ал ескі жасушаларда ол жасушалық қабықтың барлық ішкі бетін қалың қабаттан артық немесе аз түрінде төсейді. Коллоидтан шыққан бұл пленка ерітілген тұздарды, қантты және басқа да заттарды (БАЗ) өткізбейді. Спиртпен қайнатылу және кептірілу процесі кезінде плазма ыдырағаннан кейін ғана ББЗ экстрагентке өтуі мүмкін. Өсімдік материалының ұсақталу дәрежесі Фазалар арасында жанасу беті неғұрлым көп болса, диффузияның соғылысу процесі жақсы жүреді. Жанасу беті көп болса, өсімдік материалының бөлшектері аз болады. Тым жұқа ұсақтау кезінде: шикізат қадағаланады, ол арқылы экстрагент нашар өтеді; жарылған жасушалардан ілеспе заттар (ақуыздар, шырыштар, пектиндер және т.б. жоғары молекулалық қосылыстар) жуылады; экстракция лайланып тұнбаға түседі, қиын жарқырайтын және нашар сүзілетін болады. Өсімдік материалының ұсақталу дәрежесі Демек, ірі шикізатты оңтайлы мөлшерге дейін ұсақтау керек: жапырағы, гүлі, шөбі 3-5 мм-ге дейін; сабағы, тамыры, қабығы 1-3 мм-ге дейін; жемісі және тұқымы 0,3-0,5 мм-ге дейін. Экстрагенттің түрі Экстрагенттің таңдалынуы өсімдік құрамынан бөлініп алынатын заттардың гидрофильді дәрежесімен анықталады. Экстракциялау үшін Полярлы заттарға полярлы еріткіштерді пайдаланады: су, этанол, метанол, глицерин; Полярлы емес заттарға - сірке қышқылы, хлороформ, этил эфирі, ацетон, пропанол, бутанол, өсімдік майлары және басқа да органикалық еріткіштер. Экстрагент ретінде жиі төмен полярлы этанол - еріткіші қолданылады, ол сумен араластыру кезінде полярлылықтың әртүрлі дәрежедегі ерітінділерін береді. Температура Диффузия жылдамдығы температураның жоғарылауымен артады. Алайда, экстракциялау процесі кезінде температураның көтерілуі әрқашан қолданылмайды, себебі: көптеген дәрілік заттар жоғары температурада, оның емдік құндылығын жоғалтады; ұшпа заттар сығылады; балласты заттар ерітіндіге ауысады, соның салдарынан лайланады; клеткалық қабықтар жарылады, коллоидтар, ерімейтін заттар және т.б. бөлінеді.  Фик заңы бойынша Экстрагенттің тұтқырлығы   экстрагент қабаты арқылы диффундирлейтін зат саны белгілі бір температурада экстрагенттің тұтқырлығы Демек, аз тұтқыр ерітінділер көп диффузиялық қабілетке ие. Өсімдік майларымен экстракциялау кезінде тұтқырлықты азайту үшін жылытуды пайдаланады. Концентрациялардың айырмашылығы Концентрациялардың айырмашылығы шикізат пен экстрагенттегі экстракция процесінің қозғаушы күші болып табылады. Экстракция кезінде концентрацияның ең жоғары ауытқуына ұмтылу қажет, оған экстрагенттің жиі ауысуымен (мацерация орнына ремацерация) қатар, қарсы процесті жүргізу және т.б. қол жеткізіледі. Беттік белсенді заттарды қосу Аз мөлшерде (0,01-0,1%) беттік белсенді заттардың экстракциялау процесін жақсартатыны эксперименталды түрде анықталған. Бұл ретте экстракцияланатын заттардың (алкалоидтар, гликозидтер, эфир майлары және т.б.) саны артады, ал кейбір жағдайларда экстрагенттің аз көлемінде алынуы өсімдік құрамынан БАЗ толығынан бөлініп шығуына қол жеткізеді. Беттік белсенді заттардың қоспасы жасушаның сулануын жақсартып және экстрагенттің енуін жеңілдетіп, фазалардың бөлу шекарасында беттік керілуін төмендетеді. Араластыру әсері Сұйықтықтардағы диффузия бөгде әсерсіз өте баяу өтеді. Экстракциялау процесін жеделдету үшін интенсификациялаудың және араластырудың түрлі тәсілдері қолданылады. Араластыру жағдайы молекулаға қарағанда қарқынды өтетін конвективті диффузия жолымен заттардың тасымалдануына әкеледі. Бұл ретте жасушалардың ішінде және жанасатын сұйықтықта ерітінді концентрациясының әртүрлілігі пайда болады. Бұл өсімдік шикізатынан дәрілік заттарды экстракциялау процесін тездетеді. |