Гаджибег Гаджибегов. Гь.Гь. уьмуьр ва яратмишунар. Лекция Тарсунин кьил Гьажибег Гьажибегован уьмуьр ва яратмишунар
 Скачать 32.95 Kb.
|
|
МКОУ «Киркинская СОШ им. Аликберова Г.А.» Ачух тарс – лекция Тарсунин кьил: «Гьажибег Гьажибегован уьмуьр ва яратмишунар» Тарс тухвана: Магомедерова Халумага Баламетовна- лезги ч1алан ва литературадин муаллим 2022-йис. Тарсунин кьил: Гьажибег Гьажибегован уьмуьр ва яратмишунар. Тарсунин мурад: Гь. Гьажибегован уьмуьрдикай ва яратмишунрин рекьикай малуматар гун. Тарсунин тадаракар: алимдин шикилар, ктабар, лезги театрдин шикилар, артистрин шикилар, тарифдин ч1алар, презентацияр. Тарсунин финиф План. 1. Писателдин уьмуьрдикай ва аял вахтарикай суьгьбет авун ва презентацияр къалурун. 2. Гь. Гьажибегован илимдин к1валахар. 3. Гь. Гьажибегован С.Сулейманахъ ва маса шаиррихъ галаз хьайи алакъаяр. 4. Халкьдин образование патал Гь. Гьажибегован зегьметар. 5. Гь. Гьажибегова лезги литературада тур ирс. Муаллимдин гаф:Гьуьрметлу, аялар ва атанвай мугьманар! Къенин чи, Дидедин ч1аларин йикъаз талукьарнавай тарсуна, чун чи Дагъустандин машгьур алим, журналист, драматург, эдебиятчи, критик – Гьажибег Агьмедханович Гьажибегован яратмишунрикай ва адан илимдин зегьметрикай рахада. Дагъустандин XX-асирдин илимда, литературада, просвещенида, печатда-санлай вири медениятда сифте камар къачурбурукай сад яз гьисабиз жеда Гь. Гьажибегов. Алимди къейд авурвал:«Лезгидин сад лагьай ва виридалайни ч1ехи къуват ч1ал я. Агъзур йисар алатнат1ани, гьикьван к1евера гьатнат1ани,чи ч1ал квахьнач, вучиз лагьайт1а ам дегьзаманрин гзаф къудратлу ч1аларикай я». И гафариз къуват яз, гьуьрметлу балаяр, заз лугьуз к1анзава хьи ,чна вирида ч1ал хвена к1анда. Ч1ал хуьзвайди миллет я, миллет хуьзвайди ч1ал. Ч1ал хуьн-им чи гьар садан эвелимжи буржи я. Къенин тарсуна чун Гь.Гьажибегован уьмуьрдикай рахада. - Вуч кас я Гь.Гьажибегов? - Адан аял вахтар гьик1 кьиле фена? Дагъустандин машгьур алим, журналист, драматург, эдебиятчи, критик. Лезгийриз ва табасаранриз латин графикадин бинедал туькIуьрай алфавитрин кирам. Гьажибег Гьажибегов 1902 йисан 11 мартдиз Самур магьалдин Ахцегь хуьре фяле Агьмедханан хизанда дидедиз хьанай. Адан бубади Бакуда фялевал ийиз кьил хуьзвай. Бубадин эрзиман мурад хцив к1елиз тун тир. Мукьва-кьилийрин куьмекдалди Агьмедхана Гьажибег урус ч1алал тарсар гузвай хуьруьн мектебдиз ракъурнай. 1912 йисалай 1917 йисалди ада ана кIелна. Са кьадар геж адан бубани диде рагьметдиз фенай ва етим амукьай гадади вичин кьил хуьн мажбур яз батраквиле акъвазнай. Сифтедай ада хайи хуьре, гуьгъуьнилай Мегьарамдхуьре гъиле гьатай гьар гьи к1валах хьайит1ани ийиз, кьил хуьзва. Дагъустанда Советрин гьукум тестикь хьайидилай гуьгъуьниз Гьажибег Гьажибегован уьмуьрда еке дегишвилер хьана. 1920 йисан апрель вацра са кIеретI ахцегьвияр, абурухъ Гьажибегни галаз, кӀелунар давамарун паталди Дагъустандин виликан кьилин шегьер тир — Темир-Хан-Шурадиз рехъ къачузва. Ана абур компартиядин жергейрик экечIна революциядин женгина къати иштиракзава. Гьа йисуз Гьажибег «Яру поезддин» яракьлу къаравулдик кваз Москвадин зегьметчийриз савкьатар тухун патал Москвадиз рекье гьатзава. Москвада ам Наркомземдин Главсельхоздин курсант хьана, ахпа РагъэкъечIдай патан зегьметчийрин университетда, гуьгъуьнлайни, 1923 йисалай 1926 йисалди Свердлован тIварунихъ галай университетда чирвилер къачуна. Гьа йисар Гьажибегов алимдин дережадив агакьнай девирдал аватна. Ам вилик девирдин лезги шаиррин ирс кIватI хъувунал ва эдебиятдихъ галаз алакъалу крарал алахъиз эгечIна. Меркез шегьерда авай вахтунда Гьажибег Гьажибегова гьана к1елзавай лезги студентрин кружок тешкилна. Кружокдин кьилин везифа - лезги эдебиятдин ва сивин яратмишунрин ирс к1ват1 хъувун, чи халкьдиз ц1ийи элифар( к1ел-кхьин) арадал гъун. Чпихъ яратмишдай алакьунар авай ксар малумар хъувун тир. Гьажибег Гьажибегов кьиле авай кружокдин членри ( З.Эфендиева, Ш. Мейланова, А.Вагабова ва мсб) са куьруь вахтунда хейлин к1валахар авунай. Ик, 1927-йисуз абуру «Лезги шаиррин ч1алар» т1вар алай ктаб Москвада араб гьарфаралди лезги ч1алалди акъуднай. Ана Етим Эминан, С. Сулейманан ва Кьасумхуьряй тир Гьажид хва Султанан ч1алар чапнай. Лезги писатель З. Эфендиева рик1ел хкизвайвал, «1927-йисан гатуз Гьажибег и ктабни гваз лезги хуьрера ( Кьасумхуьр, Агъа Ст1алар, Гъетегъар, Цмур ва мсб) къекъвена. Ктаб ахъайна Етим Эминан шиирар к1елайла, к1ел-кхьин тийижир инсанар ягъадачир. Лезги ч1алалди кхьиз жедани?- суал гудай абуру… «Девриш атанва», -лугьудай лезгийри Гьажибег акунмазди. Кьилел алачир. Куьруь хилер квай перем алай, к1вачин къапарин патар хкатнавай ам дугъриданни девриш хьиз аквадай…» ( «Коммунист» газет, 1966-йис. 3-июль) Ч1ехи алимдивай вичин вилик эцигай гзаф месэлаяр: С.Сулейманакай ва Етим Эминакай кьилдин ктабар кхьин, лезгийрин виликан девирдин ва алай аямдин эдебиятдикай тамам ахтармишунар яратмишун кьилиз акъудиз хьанач. Себеб 1937-йисан вакъиаяр тир. Дагъустандиз «ц1аяр аватай» гьа йисуз Гь. Гьажибегов гьич са тахсирни квачиз «халкьдин душман» я лагьана дустагъна, суд-дуванни тавуна суьргуьндиз ракъурнай. 1941- йисуз Гь.Гьажибегов лагердин эх тежедай зулумдин шарт1ар себеб яз Коми АССР-да кечмиш хьана. 1956-йисуз Гьажибег Гьажибегов реабилитациядик акатна, адан багьалу т1вар, адан яратмишунрин ирс халкьдин арадиз хтана. 1928- йисан 21-июль лезгийрин сифте газет «Ц1ийи дуьнья» акъатай тарихдин метлеб авай суварин югъ хьанай. Газетда сад лагьай нумрада кьилин макъалада ик1 лагьанвай: «Чи газет зегьметчияр санал тупламишдай тешкилатчи ва куьмекчи я… Чи газетдин ц1ийи лезги элифар халкьдин арада машгьур ва жемят савадлу ийида» Дугъриданни гьа сифте нумрадилай башламишна газетдин чинра чи литературадин классикар тир Е.Эминан, Ст1ал Сулейманан, А. Гьажидин, Х.Тагьиран ва гьак1ни жегьил шаирар тир А. Фатахова, Мемей Эфендиеван, Н.Шерифован ва гьак1ни масабурун шиирар акъатиз хьана. Гь. Гьажибегован алахъунар себеб яз С.Сулейманан, Х.Тагьиран, Шиназ Гьезерчидин т1варар халкьдин гегьенш къатариз малум хьанай. Алим алатай девирдин лезги литература ахтармишунал ва вичин аямдин поэзия вилик тухунал гзаф алахънай. Гьажибег Гьажибегован рик1 алай шаиррикай сад Е. Эмин тир. Ч1ехи шаирдин сифте ктаб акъудайди, адан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай сифте гаф лагьайдини Гь.Гьажибегов я. «Красный Дагестан» газетда урус ч1алал «Шаир Мегьамед Эмин» т1вар алаз лезги халкьдин кьве вилин нур шаирдикай алимдин маналу макъала акъатнай. Ана алим Е.Эминан эсерин гуьзелвиликай, таъсирлувиликай раханва. «Санани печатдай акъат тавур Е. Эминан эсерар, - давамарзава алимди,- вич кьейидилай гуьгъуьниз 50- йис алатнават1ани халкьдин арада яшамиш хьун ва шаирдин т1варни гьуьрметдив хуьн, адан яратмишунар, шаксуз, социальный рекьяй маналу тирвили я» Ч1ехи шаирди чи эдебиятдик кутур зурба пай фикирда кьуна, ада Е.Эминаз «Лезги литературадин буба» лагьана гьахълу къимет ганай ( «Красный Дагестан» газет, 24- январь, 1928-йис.) Гь. Гьажибегова Е.Эмин лезги эдебиятда виридалай зурба ч1алан устад яз гьисабзава. Гьакъакъатда шаирдин яратмишунар ахтармишунин сифте камар къачурди Гь.Гьажибегов я. Е. Эминан яратмишунар хьиз С.Сулейманан поэзияни адаз гзаф к1андай. Гь. Гьажибегов С.Сулейманахъ галаз лап мукьувай таниш тир ва адахъ галаз хейлин йисара санал к1валахнай. Алимди ч1ехи шаирдин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай кьилдин ктаб кхьидай ният аваз, С. Сулейманан ацукьун-къарагъуникай, теснифатрикай, адан бязи эсерар яратмишунин тарихдикай гзаф къиметлу малуматар к1ват1най, адан эсеррикай «Красный Дагестан» ва «Ц1ийи дуьнья» газетриз са жерге маналу макъалаяр акъуднай. Сифтеди 1927-йисуз «Красный Дагестан» (21-август) газетдиз «Шаир С. Сулейман» т1вар алаз акъатнай. А макъаладин къиметлувал адакай ибарат я хьи, алимди санлай къачурла, шаирдин яратмишунрин метлеблувал дуьздиз ачухарзава, ч1ехи шаирди Дагъустандин литературади кьунвай чка къалурзава ва гьак1ни С.Сулейманан шаирвилин устадвилин месэлайрикайни рахазва. С. Судейманакай очеркар, макъалаяр чи критикри, писателри гзаф кхьенва. 1934-йисуз Москвада кьиле фейи Советрин писателрин I-лагьай съездилай гуьгъуьниз макъалайрин кьадар иллаки артух жез хьанай. Амма шаирдин яратмишунрин месэлаяр илимдин шегьре рекьел гъайиди Гьажибегов Гьажибег я. Алимдин «Ст!ал Сулейман», «Чи Сулейман» ва маса макъалайра ч1ехи шаирдин яратмишунар периодриз пайна ва гьар са периоддиз мана- метлебдин жигьетдай тамам анализ ганва, Сулейманан эсеррин ч1алакай ва художественный кьет1енвилерикай раханва. Гьажибег Гьажибегов Ст1ал Сулейман шаир хьиз инкар ийизвай ва ам масабурун ч1алар лугьудай ашукь яз гьисабзавай ва чеб илимдикай къерех тир са бязи критикрихъ галаз гьуьжетриз экъеч1зава. Ада къейдзава: «Са гзаф кьадар к1елдайбуруз Ст1ал Сулейманакай, ашукьдикай хьиз, ч1уру фикир арадал атанва . Сулейман вичиз ашукь лугьунал к1евелай нарази тир. И карда ам, шаксуз, гьахъ я. Сулейман чи халкьдин ч1ехи шаир я, ашукьвал ада гьич са ч1авузни авурди тушир… Вири союздин писателрин сад лагьай съезддилай гуьгъуьниз Ст1ал Сулейманакай гзаф кхьизва. Бязибуру чпиз ч1ехи шаир ва адан яратмишунар бегьемдиз чин тийизвайвиляй Сулейман са ажайиб, аламатдин касдиз элкъурзава. Лугьун лазим я хьи , ахьтин фикирриз эсиллагь рехъ гана виже къведач» («Красный Дагестан» газет, 1936-йис,21-апрель) Алимди и дуьз ва гьахълу фикир кьилди- кьилдин делилралди субутни ийизва. Дугъриданни Гьажибег гьахъ тирди чаз Агьед Агъаева Ст1ал Сулейманакай кхьей ва 1963-йисуз акъатай къиметлу ктабдайни аквазва. Адалай гъейри ч1ехи шаирди гьич са шиирдани вичи вичиз ашукь лагьанвач. Ада вичин т1вар кьазвай шииррин эхиримжи ц1арара анжах шаир лугьудай гаф ишлемишнава. Са бязи критикри 30-йисарин фольклористикадин ва литературоведениедин гъалат1ар себеб яз, сивин яратмишунарни кьилдин касдин эсерар какадарзавай. И гъалат1риз килигна, са-са критикри Ст1ал Сулейман фольклордик кутунвай. И илимдикай къерех фикирдиз Гьажибег Гьажибегова «Художественный рекьяй регьят ва халкьлувал» макъалада тамам жаваб ганай. Ада кхьизва : «Ст1ал Сулейманаз фольклордин векилдиз хьиз килигзавайбуруз лезги халкьдин сивин яратмишунрикай гьич са хабарни авач. Сулейманан яратмишунар я мана- метлебдин, я к1алубрин жигьетдай фольклордихъ галаз гьич сад хьтинди яз гьисабиз жедач. Фольклордилай алава яз,- давамарзава алимди,- Сулеймана вилик фенвай маса халкьарин литературадин тежрибадакайни хийир къачузва («Дагъустандин правда» газет,1936-йис,11 –октябрь) Чпикай рахай макъалайрай аквазвайвал, Ст1ал Сулейманан яратмишунриз талукь важиблу месэлаяр илимдин шегьре рекьел гъайиди Гьажибег Гьажибегов я. Ст1ал Сулейманни Гьажибег Гьажибегов чпин яшариз еке тафаватлувал авайт1ани, халисан дустар тир. Абурун арада авай гьуьрметдикай чаз Назир Агьмедова ва Зулуйха Султановади къиметлу малуматар тунва. Ик1, Гьажибеган уьмуьрдин юлдаш хьайи Зулейха Султановади рик1ел хкизайвал , Ст!ал Сулейман Махачкъаладиз атайла гьар сеферда абурун к1вализ мугьманвиле къведай. Адаз Гьажибег вичин хва хьиз к1андай ва абурун арада эдебиятдикай ширин суьгьбетар йифен кьуларалди давам жедай. Гьажибег «халкьдин душман» я лагьана кьур ч1авузни гьич са куьнихъайни кич1е тахьана, Ст1ал Сулейман Махачкъаладиз атана, Зулейха Султановадин хатур къачунай, субай хьайи жегьил дишегьлидиз рик1-дурк1ун ганай , ам секинарнай. Назир Агьмедова «Шаламар алай ашукь» макъалада бажарагълу жегьил алим Гьажибег Гьажибегованни яшлу ва дерин шаир Ст1ал Сулейманан алакъайрикай ик1 кхьизва : «И кьве кьегьал лезгидин гуьруьшмиш хьун уьмуьрдин эхирдалди зи рик1елай алатдач. Суьгьбет Сулейманан ктабдикай тир. Ам чапдай акъудун патал гьазурнавай. Вичин гьебейрай са шумуд дафтар акъудна, абур Сулеймана Гьажибегав вугана. Алимди абур еке гьевесдив к1елна, ахпа тарифна: «Гзаф хъсан ч1алар я, гьар са гаф са жавагьир я» («Советский Дагестан»журнал, №1, 1969-й.) Гьажибег Гьажибегов литературадин теориядизни фикир гайи алим я. Ик1 « Ц1ийи дуьнья» газетдиз акъатай « Милли эдебият туьк1уьрунин рекье», « Эдебиятдин месэлайрикай суьгьбетар», « Красный Дагестанда» гайи «Лезги шаирин сифтегьан конференция», «Дагъустанда кхьиз башламишзавайбурун к1валахдикай» ва маса макъалайрин т1варар кьаз жеда. Са чешне гъин: «Кхьинар авун , шаирвал авун имни са пеше я. И кар тамамди хьун патал сифтени-сифте жуван ч1ал хъсандиз чирна к1анда.Ч1ал гъавурда акьадайди жен, са кьвед-пуд гафуналди дерин фикир, гуьзел шикил герек ачухарин, къалурин. Рахазвай гафар, гьелбетда, шикиллу жен… Сифтени- сифте тема хкяна к1анда. Ахпа и кар дериндай ачухарна к1анда. Тема чи уьмуьрдай хкягъун лазим я. Жуваз акун тавур, жуваз чин тийидай зат1уникай кхьей шей зайиф жеда. Ам жува гьисун чарасуз я». ( «Ц1ийи дуьнья» газет, 1931 йис,22 март) Гьажибег Гьажибегова драмутургиядикни вичин пай кутунай. Адан «Адетдин къармахра» (1928-йис), «Колхоз» (1931-йис) пьесаяр тамашачийри еке гьевесдалди кьабулнай. Тамашадин бинеда эцигнавай кьилин месэла – дагъви дишегьлидин кьадар кьисмет къалурун ам куьгьне адетрин къармахрай акъудун я. Пьесадин гьерекат XX- асирдин 20-йисарин сифте кьилера дагълара авай са лезги хуьре кьиле физва . Ина Къурбан т1вар алай са кесиб лежбердиз вичин 16-йис яшда авай руш Фат1имат, адавай хабарни кьун тавуна, хуьурьн девлетлу Келбиханан хва Гьажимурадаз гуз к1анзава. И кардикай хабар хьайи Фат1имат югъ- йиф шехьзава, адавай гьа девирдин адет тирвиляй, бубадин гафунал гаф эцигиз жезвач. Рушан ийир –тийир хьанва. Адан дердиникай хабар кьадай касни авач. Фат1иматан бахтунай хьиз гьа мехъерин месэлаяр гьалзавай вахтунда шегьердай хуьруьз адан стха Эльдар хквезва. И кардин себеб чир хьайи Эльдара вичин вах акъудна шегьердиз галаз хъфизва. Къурбанан образ лап жанлуди яз гузва. Инай чаз Къурбанан фагьумсуз, къаних, инсафсуз тирди чир жезва. Ам пулунихъ вичин рушни кваз маса гуз гьазур тирди аквазва. Адаз вичин паб инсанар алай чкадал гьисаба авачирдини чаз и пьесадай аквазва. Лезгийри ва Дагъустандин, литературно-художественный критикадин, драматургиядин, дагъви халкьарин ч1алар ахтармишдай илимдин бине эцигайбурукай сад хьайи Гь. Гьажибегова чи халкьдин руьгьдин хазинада дерин гел туна ва дагъвийрин меденият зарбдиз вилик тухудай къулай шарт1ар тешкилна. Лезги литературада Гь.Гьажибегова тур ирс: Гь.Гьажибегова лезги ва Дагъустандин чIалар ва эдебиятар чирна-жагъуруник чIехи пай кутуна: лезги ва табасаран чIаларин алфавитар теснифна, лезги чIалан ва литературадин сифте учебникар ва хрестоматияр туькIуьрна, машгьур шаиррин (Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва мсб.) ирс кIватI хъувуна, драмадин эсерар («Адетрин къармахра» ва «Колхоз») кхьена ва хайи халкь савадлу авун патал чIехи зегьметар чIугуна. Адан къелемдикай 30-далай гзаф илимдин макъалаяр, 8 ктаб, литературадин эсеррин 10 кIватIал, цIудралди публицистикадин макъалаяр хкатна. Гь. Гьажибегов шаирни тир: адан «Билбил» шиир «Лезги шаиррин чIалар» ктабда (1927 й.) гьатнава. Гьажибег Гьажибегов чIехи ватанперес ва инсанперес, зурба тешкилатчи, 1934 йисалай СССР-дин кхьирагрин садвалдин член тир. |