Тау-кен қазбалары. Негызгы тусыныктер мен аныктамалар
 Скачать 64.5 Kb.
|
|
Негызгы тусыныктер мен аныктамалар Жер асты кен орнын казу жумыстарын камтушы дербес ондырысын кеныш деп атайды Унгылау жане кен казу жумыстарын тау кен жумыстары дейды. Кен казганда пайда болган кеныстыктерды кен унгымасы неме казба деп атайды .тау кен жумыстарын жургызгенде ылгый алга жылжып туратын унгымалардын бет жагын кенжар деп атайды . Кен сылемынен пйдалы заттарды болып алуды кенды уату леп атайды . Кенды отау кабатынан жеткызу кабатына жылжытуды кенды шыгару деп айтады . Кенды уату орнынан тиеу орнына жылжытуды кенды жеткызу деп атайды. Тау кысымын алдын ала болжап онан зардабын жою каупсыз жане жогары онымды жумыстарын камтамасыздандыру шараларын тау кен кысымын баскару деп атайды . Егер бул шараларды тазалап казу кеныстыктерынде колданылса кеныстыктерды сактау дейды . Кенды уату шыгарып жеткызу жане тау кысымын баскару жумыстарынын жтнагын тазалап казу деп атайды . Тазалап казганда пайда болган казбаларды тазалап казылган унгымалар дейды . Даярлау деп ашылган кеныштерды кабаттарга блоктарга панелдерге толымдерге беру жане кенышты тазалап казуды камтамасыз ететын тау кен жумыстарын айтады . Даярлап койган кенышты тазалап казу жумысын косатын казбаларды тылме унгылар деп атайды . Кабат деп кеныш алабынын жогаргы жане томенгы жактары куаказбен созылып узындык жагы кеныш алабынын шекарасымен шектескен болыгын айтады . Панельдегенымыз торт жагынан куаказдармен шектес кеныш алабынын болыгын айтамды. Каркынды казу еселеушы деп 1 м2 ауданнан жылына казылган кеннын молшерын айтады . Жылдык томендеу жылдамдыгы – кен орнынын барлык пайдаланылган айданын да казу жумыстарынын орташа томендеген молшеры . Кеныш алабын ашу жумыстап курделы кен унгымаларды казбаларды отумен байланысты .курделы кен унгымаларага окпандар ,енестер, куаказдар,кылеуеттер , кияказдар окпан алабы жатады. Жер асты кен казу жумыстары кайсысы болсада ашу дайындау тылме тазартып казу барлыгы да казбаларды унгымаларды отумен байланысты казбаларды отеп корын ыске асыра алмаймыз . сол корларды тауып алу ушын , казып алы жер бетыне котеру ушын ондаган жуздеген , мындаган шакырым арнулы казбалар отеды . арбыр казбанын озыне гана тан озыне гана лайыкты ыункциясы болады . Кен сылеменын пышыныне карай онын кеныстыкте орналасуына карай кеныштын жылдык куатымен онын омыр суру кукына карай казалардын турлеры тым коп болып кетеды. Пайдалы казбаларды дерасты тасылдерымен казу мамандыгын 1902 жылы менгерып журген талебандар казбаларды алыппедей былмесе жогары дарежелы маман бола алмайды . Сондыктан осы кытаптын арналу былымдерын кошер алдында тау кен казбалары дген деген не жане олардын кандай турлеры бар соны кайталап корейык . Кен орнын казу –пайдалы казбаларды жер койнауынан шыгарып алуга арналган барлык кешенеды жумыстарды айтады . Кен орнын казу технологиясы – пайдалы казбаларды жер койнауынан шыгарып алуга арналган кеныстык пен уакт арасында уйлескен жалпы кне орындарн каз ужумыстарын айтады . Мысалы кеныштын жер бетындегы курлыстар мен гимараттардын окпа штолен тас жане темыр жолдары байыту фабрикасы т.б орнын ыздестырып тауып оларды орналастыру жумыстарын жер бетын дайындау технологиясы жатады . Кен казбалары Тау кен жумыстарын жургызгенде кен орнында немесе тау жыныстарынын арасында унгырлер пацйда болады оарды тау кен казбалары деп атайды . Жер койнауындагы пайдалы кзбаларды ыздестыруге тауып алуга арналган казбаларды барлау казбалары дейды. Оларга кышыкырымды тык жане кобеу окпандар жане штольня , кылует, шынрау жане бектылмеген шыныраулар жатады . Тутынымдык казбаларга ондырысте кунделыкты колданылатын журген пайдалы казбалар жатады . Казбалар уш топка болынеды Бырыншы топка тылме казбалар кыреды Курдеоы топ казбалары тек кен орнын ашуга жане дайындауга арналганда колданылады . Оларды оту ушын коп кпржы жумсалад . Кобнесе курделы казбалар бырнеше жылдарга арналып отеды де оган шыккан каржы казблардын тозу жарнасы таруы бойынша 1 т кеннын кеныштык кунына кыреды . Дайындык топ кзбалары деп еобнесе курделы казбларга жатады . Егер олар боктын панелдын кенунгырдын аймагында откен болса онда ол казбаар тутынымдык дайындк казбалары деп атайды . Оган шыккан шыгын курделы казбаларга шыккан шыгын сиякты отеды ю Дайындык тутымык казбаларынын жумыс мерзымы блоктын панелдын кенунгырлердын корын алу мерзымыне тен келеды де оларды пайдаланып болганнан кейынгы олар сакталмайды, бекытылмейды . Дайындык тутынымдык казбаларга шыккан шыган 1 т кеннын жуйелык оз кунын аударылады. Тылме казбалары дайындык тутынымдык казбаларына жатады да тутынымдык шыгын каржысына отеды . Бул шыгындар 1 т кеннын жуйелык кунына казбалардын тозу жарнасы аркылы аударылады . Егер курделы дайындык казбалар кен сылымынде де тау жыныстарынын араснды орналаса берсе тылме казбалары тек кен сылымынде блоктын панелдын кен унгырдын аймагында гана орналасады . Квзбвлврдын турлеры Казбалардын унгылардын ауданына караганда аз молщеры бос ондай казбаларды кен унгыр деп атайды . Тау кен казбалары шык жане жер асты казбаларына болынеды . Ашык казбалар жер бетынде орналаасыды да колденен кесык нобайы бойында контур быр жагы ашык болады . Казбанын колденен кесык нобойы толык болс онад казбалар жер казбалары деп аталы . Кеныстык казбалар жазык тык кобеу орналасыды . Жазык казбаларга тесык тау , унгыртау , штолян ,куаказ , кылует , кима казба , просек, ойма , заходка , туйсым , сбойка кыреды . Тык казбалар мыналар . тык окпан , туйык окпан , шынырау, орлеме окпан, кен кудыгы кыреды . Колбеу казбаларга мыналар кыреды . колбеу окпан, туйык колбеу окпан , колбеу орлеме , кума , журыс жол кыреды Жазык казбалар Тесыктау унгыртау жер бетынен тыкуелей екы катынас бар жазык курделы кен казба тау кн ондырысынде сирек кездеседы Щтолян – жер бетымен тыкелей катынасы бар жазык курделыф кен казбасы . Кен орнын барлауга кеншылердын журып туруга пайдалы казбалармен жабдыктарды кондыргыларды курылыс заттарды тасмалдуга желдетуге жане жерастында суды шыгаруга арнап отеды . Кылует – жер бетымен тыкелей катынасы жок кен сылемын кигашталып жургызылген курделы кен казба . Кеншылердын журып туруына пайдаоы казбаларды жабдыктармен кондыргыларды курылыс зттарын тасмалдауга желдетуге жане су тартуга арналган . Куаказ – жер бетыне тыкелей катынасы жок кен сылымынын созылымынд жагалап жургызылген жазык немесе тутымдык кен казба . Кеншылердын журыптуруына пайдалы казбаларды жабдыктармен еондыргыларды курылыс заттарды ьасмалдауга тазалап казу жумыстарына желдетуге су тартуга арнай отеды . Кияказ – жер бетымкен тыкелей жок кен сылымын киын откен жазык курделы немесе тутынымдык казба . Кеншылердын журып туруына пайдалы казбаларды жабдыктармен кондыргыларпды курылыс заттарын тасмалдауга тазалап казу жумысына желдетуге су тартуга арнап отеды Кимаказба – жер бетымен тыкелей ктынасы жок кен сылымынын ышынде тау жыныстарын козгамай жургызылген жазык тутынымдык кен казба тылме жуыстакрын жургызуге жане кылуеттерды откен кезде олпрды желдетуге арнап отеды Ойма – жер бетымен тыкелей катынасы жок кен сылымынде жургызылген жазык тутынымдык кен казба тазалап казу жумыстарына колдануга арнап отеды . Туйысым – жер бетымен тыкелей катынасы жок жазык немесе колбеу кен казба екы жакын жаткан унгымаларды косады . Тык казбалар Окпан – жер бетымен тыкелей катынасы бар тык курдлы кен казбалары кеншылерды тусырып котеруге пайдалы казбаларды котермелеуге жабдыктарды кондыргыларды курылыс заттарын тусырып шыгаруга су тартуга арнап отеды . Туйык окпан – жер бетымен тыкелей катынасы жок тык курделы кен казба . Аткаратын кызметы – окпаннын аткаратын кызметтындей . Шынырау – жер бетымен тыкелей катынасы бар кышыкырмды оншама терен емес тык барлау кен казба .Кейде аттырыс жумыстарын жургызу ушын де колданылады . Орлеме – жер бетымен тыкелей катынасы жок тык немесе колбеу жургызылген , катынасы желдету кенды томен тусыру тазалап казу жумыстарына жане де баска шаруашылык жумыстарын арнайы откен курделы немесе тутынымдылык кен казба . Окпак – жер бетымен тыкелей катынасы жок тык кен казба кобынесе комырды жогарыдан томен оз салмагымен тусыру ушын колданады . Кейде туйыктык окпандай жабдыктырылады . Кен кудыгы –жер бетымен тыкелей катынасы жок тык колбеу курделы немесе тутынымдык кен казба кенды жогары кбаттан томенгы кабаткаоз салмагымен отеды . Колбеу кен кудыгын комыр ондырысынде колданса ондай казба сырганама деп аталады Колбеу казбалар\ Колбеу окпаннын туйык колбеу окпаннын аныктамасы тык жане туйык окпандардын аныктамасындай тек кеныстыкте орналасуы колбеу болып келеды . Колбеу орлеменын де аныктамасы тек орлеменын аныктамасына сайкес , бырак колбеу орналаскан. Орлейказ- жер бетымен тыкелей катынасы жок колбеу кен казба сылем бойында орналасып пайдалы казбаларды жогаргы кабаттан томенге жеткызуге арналган Енкыш- жер бетымен тыкелей катынасы жок колбеу кен казба сылем бойында орналасып пайдалы казбаларды томенгы кабаттан жогаргы кабатка котеруге арнап отеды Кума – жер бетымен тыкелей катынасы жок колбеу кен казба кенды отау кабатынан шыгару ушын арнап отеды Журысжол – колбеу кен казба кеншылердын журып туруына арнап отеды . Бугынгы кунгы ен коп тараган тусынык : Казу жуйесы ол акдаемиктер Л.Д. Шевяковтын , М.И. Агошковтын тусыныктеры . Шевяковшв казу жуйесы : уакыт пен кеныстык аралыгында уйлестырылып белгылы быр тартыппен даярлау жане тазалау казу унгымаларын оту ягни бастапкы тусыныгынде Шевяков белгылы быр тартыппен даярлау жане тазалай казу унгыларын отуын негызге алады . Онын айтуынша даярлау жане тазалап казу унгымаларын откен де олар уакыт пен кеныстыктер уйлестырылген жон. Бул дурыс . Дарялау казбаларын отпей тылме унгымаларын оте алмаймыз. Тылме унгымаларын откеннен кейын гана тазалай казу жумыстарын бастайды . Бул ондырыстык байланыс уакыт пен кеныстыкке уйлесып отыр. Кенды тазалай казу технологиясы жане онын реты казу талымынын курамдык болшектерымен жалпы байланыс кен орнын емесе онын болыгынын казу жуйесы деп жазады . Егер тазалау казу талымы деп быр блокты панелды немесе кен унгырлы алсак онда оларды дайындау ушын жане тьылме унгымаларды оту керек . Ол унгымаларды откенде быр ретпен быр тартыппен уакытен кеныстыкте уйлестырылып откен дурыс ягни талымнын курамдык болшектеры деп Агошовтын отырганы дайындау тылме унгымалары . О.А. Байконыров ; Кен орнынын немесе онын болыгын казу жйесын деп уакыт пен кеныстыкте ретымен откен дайындык тылме жане тазалай казу унгымаларын олрдын кабттагы жуыстын багыт багдарынын туры жане тазалай увзу жуйесын тв=асылдерынын озара байланыстыгын айтады . Жогарыда келтырылген аныктамда да оту реты сакталган . Бырак бул аныктамада уш жаналыфк бар . Бырыншы «Казу жуйесы « тусыныгыне бырыншы болып жан косымша енгызып отыр . Онысы кабаттын багыты багдарынын туры . Бул дал жане орынды табылган жаналык . Ойткены кабаттын багыт багдарынын турын кабаттын казу сипаттамасын даярлау тылме казбаларынын колемымен орналасуын корсетеды . Байконыровтын озы айткандай Кабаттын багыт багдарынын туры дурыс тандалса жане мезгылынде дайындалса ондырыстын жумысы айтарлыктай табыспен шешыледы деген. Екыншы дайындалу унгымалары екыге болынеды ; дайындык жане тылме казбалары делынген . Баска мамандарда бундай болу жок. Ушыншы мамандарга бургынын белгылы – тазалай казу тасылдеры кез келген казу жуйнсынде ен басты ондырыстык ондырыс болып саналады |