Қазақстанның өзен-көлдерінің экологиялық проблемалары. Сейсенбек С 312 ЭК. ОрындаАН сейсенбек с. Алматы, 2022 жыл су оймаларынОРАУ
 Скачать 2.36 Mb.
|
ОРЫНДАҒАН: СЕЙСЕНБЕК С. АЛМАТЫ, 2022 жылСУ ҚОЙМАЛАРЫНҚОРҒАУЖоспар:I.КІРІСПЕ II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
III.Қорытынды IV.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі КіріспеСу қоймасы - суды тоқтатуға, жинақтауға және суды сақтауға арналған, өзендер алаптарында түзілген, су тірегіш ғимараттармен бекемделген, едәуір сыйымдылықтағы жасанды бөген. Адамдардың ұқыпсыздығынан өнеркәсіп қалдықтарының сарқынды сулары, егістікке пайдаланылатын тыңайтқыш ерітінділері жер бетіндегі суларға қосылып, ластанғандықтан, жер бетіндегі суы таза өзен, көлдер азайып жатыр. Өзен, көлдердің суларын ластанудан сақтау үшін тұрмыста пайдаланылған суларды, өндірістен шыққан сарқынды суларды толық тазартудан өткізу керек. Су көздерінің тыңайтқыштардан ластануын болдырмау үшін олардың суға қосылуына жол бермей, белгілі мөлшермен пайдалану керек. Суды сарқылудан сақтау үшін оны ұқыпты пайдалану қажет. Қазақстан Республикасының «Су туралы кодексінде» өзен-көлдердің суын қорғауға ерекше көңіл бөлінген.
Бұқтырма су қоймасыАуданыкм2 : 5500 Пайдалануға берілген жылы: 1967 Ұзындығы: 600 км Ені: 40 км Тереңдігі: 80 м Бұқтырма бөгені - Ертіс өзенінде, Шығыс Қазақстан облысы аумағында, Қалба, Нарын, Күршім жоталары аралығында орналасқан Қазақстандағы ең ірі бөген. Бұқтырма бөгенін толтыру 1960 жылдың сәуір айында басталып, 1962 жылы Ертіс өзенінің суы Зайсан көлімен қосылған соң біртұтас су айдынына айналды. Суының көлемі 49,6 км3. Бөгеннің құрамына Қара Ертіс өзенінің атырауы, Зайсан көлі, Ақ Ертіс өзенінің бір бөлігі (бастауынан Серебрянск қаласына дейін), Бұқтырма, Нарын өзендерінің төменгі ағысы кіреді. Су деңгейі мамыр айының бас кезінде көтеріле бастайды да, тамызда ең жоғарғы биіктігіне жетеді. Қыркүйек айынан сәуірге дейінгі мерзімде су деңгейінің көп жылдық ауытқуы 5,0 м-ге жетсе, маусымдық тербелісі – 1,3 – 3,8 м аралығында болады. Суы тұщы. Минералдылығы 0,05 – 0,14 г/л, жұмсақ, химиялық құрамы – гидрокарбонатты кальцийлі. Бөгенде фитопланктонның 280, зоопланктонның 260 түрі кездеседі. Сазан, Табан балық, көксерке, түрке балық (омуль), шармай, ақ амур, бақтақ, т.б. балықтар өседі. Жылына орта есеппен 8 – 9 мың т балық ауланады. Бұқтырма бөгеніндегі Өскемен, Бұқтырма су электр станциялары Шығыс Қазақстан облысының аудандарын электр энергиясымен қамтамасыз етеді. Көктемде бөгеннен жіберілген су Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарының жүздеген мың га егісі мен шабындықтарын суландырады. Қапшағай су қоймасыАуданы км2 : 1847 Пайдалануға берілген жылы: 1970 Ұзындығы: 187 Ені:23 Тереңдігі: 43 Қапшағай бөгені — Іле бойында, Алматы облысы Қапшағай қалалық әкімдігі аумағы және Талғар, Еңбекшіқазақ аудандары жерін қамтиды. Қапшағай су электр станциясына байланысты салынған. Қапшағай бөгенінің суға толтырылуы 1970 жылы басталды. Шарасының жоспарлы сыйымдылығы 28 км3. Су жиналатын алабы 113 мың км², жағасының ұзындығы 430 км. Бөгеннің солтүстік жағасы құмды-малтатасты, едәуір бөлігі биік және тік жарлы, оңтүстік жағасы аласа, жайпақ, құмды, саздақты келеді. Бөгенде балықтың 26 түрі (ақмарқа, мөңке, тұқы, табан балық, т.б.) кездеседі, олардың ішінде 16 түрінің кәсіптік маңызы бар. Жылына 2 мың тоннадай балық ауланады. Бөген суымен 450 мың га-дан астам жер суғарылады. Онда күріш, бақша дақылдары егіледі. Сонымен бірге шабындық және жайылым суландырылады, Қапшағай қаласының кәсіпорындары пайдаланады. Шардара бөгеніАуданы км2 : 900 Пайдалануға берілген жылы: 1968 Ұзындығы: 48 Ені: 20 Тереңдігі:26 Шардара бөгені — Шардара, Мақтаарал, Сарыағаш аудандары жеріндегі ірі жасанды су айдыны. Сырдария өзеннің арнасына салынған. 1968 ж. бөген шарасы суға толтырылды. Суының мөлшелері 5200 млн. м3, су жиналатын алабы 174 мың км2. Бөген Сырдария өзеннің ағынымен және қар, жауын-шашын суымен толығады. Шардара бөгені арқылы жалпы 394,0 мың га жер суарылады (оның ішінде 105 мың га күріш егістігі). Көксарай су қоймасыАуданы км2 : 460 Пайдалануға берілген жылы: 2011 Көксарай су қоймасы — Оңтүстік Қазақстан облысында Сырдария өзенінің оң жақ жағалауында, Шардара су қоймасынан 160 километр төмен, Көксарай ауылының оңтүстігінде орналасқан су қоймасы. 2008—2011 жылдары салынған. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы елді мекендерді су алу қауіпінен қорғауға және қыс айларында Шардара СЭС да өндірілетін электр энергиясы қуатын 20-25 %-ға арттыруға ықпал ететін нысан. Сергеев бөгеніАуданы км2 : 117 Пайдалануға берілген жылы: 1969 Ұзындығы: 75 Ені: 7 Тереңдігі: 20 Сергеев бөгені— Солтүстік Қазақстан облысындағы бөген. Есілдің абсолюттік биіктігі 125—150 м-лік жазық өңірден өтетін орта бөлігіндегі аңғарында, 1969 жылы іске қосылған. Сергеевка қаласынан бастап, оңтүстікке қарай 75 км-ге созылған, сыйымдылығы - 695 млн. м3. Жағасының ұзындығы 264 км. Бөгенге Иманбұрлық өзені құяды. Есіл суын тиімді пайдалану мақсатымен салынған. Облыстағы негізгі астықты өңірлердің экономикасында бөгеннің маңызы зор. Қаратомыр бөгеніАуданы км2 : 92 Пайдалануға берілген жылы: 1965 Ұзындығы: 72 Ені: 4 Тереңдігі: 16 Қаратомар бөгені - Қостанай облысы Қашар ауданында орналасқан. Бөген Соколов, Сарыбай, Қашар, т.б. темір кентас орындарын игеру кезінде іргесі қаланған. Рудный қаласын сумен қамтамасыз ету мақсатында 1966 жылы салынған. Самарқан бөгеніАуданы км2 : 82 Пайдалануға берілген жылы: 1941 Ұзындығы: 25 Ені: 7 Тереңдігі: 12 Самарқан бөгені (Теміртау бөгені, Нұра бөгені) — Нұра өзен аңғарында, Қарағанды облысы Осакаров аудан жерінде. 1941 ж. іске қосылған. Бөгеннің су жинайтын алабы 11500 км2. Шарасы қалың құмды-малтатасты шөгінділерден, саз және саздақтан түзілген. Түбі тегіс, батыс жағына қарай еңкіштеу келеді. Солт-нің көк желекті жағасы демалыс орнына айналдырылған. Батыс жағалауы Теміртау қаласының шетіне тиіп жатыр. Солт. жағалауында Сарымсақ, Қарабұйрат қоныстары жайласқан. Бөгенге Ертіс — Қарағанды каналының суы Нұра өз. арқылы ауық-ауық қосылып отырады. Бөген деңгейінің жылдық өзгерісі 2 м шамасында. Суы мөлдір, минералдылығы 0,7 — 1 г/л. Бөген суын Қарағанды, Теміртау қалаларының өндірістік кәсіпорындары пайдаланады. Су қоймалары үшін санитарлық- гигиеналық ШРК әр түрлі қауіптілік көрсеткішіне байланысты органолептикалық токсикологиялық жалпы санитарлық Бентос – бұл су қоймасының түбінде өмір сүретін организмдер жиынтығыСу қоймаларының эвтрофикациялану нәтижесіБиогенді заттардың келіп түсуі (азот, фосфор және т.б.) Эвтрофтану Судың сапасының нашарлауы Экожүйенің тұрақтылығының бұзылуы Ортаның анаэробиозы Гидробионттар құрамының өзгеруі Адам денсаулығы ҚорытындыЖасанды су қоймаларын біздің заманымызға дейін 3000 жыл бұрын египеттіктер жасаған. Бөгендер өзен аңғарларына су ағынын реттейтін бөгеттер салу арқылы жасалады. Бөгендерде қөктемде еріген қар суы жиналып, жазда тиісінше жіберіліп отырады. Бөген сулары халықтың суға деген сұранысын қамтамасыз етеді, егістік суаруға, электр қуатын алуға, жол қатынасына пайдаланылады. Каналдар салу арқылы бір өзен екінші өзенмен жалғасады, аймақтар арасын байланыстыратын су жолдары пайда болады. Сумен жабдықтау жақсарып, адамдардың суға деген сұранысы қанағаттандырылады. Шөлді аймақтар егіншілікпен айналысу мүмкіндігіне ие болады. Ал батпақты аймақтарда каналдар жерді құрғату мақсатында пайдаланылады. Өнеркәсіпті дамытуға да су керек, суы тапшы аймақтарда каналдар салу негізінде өнеркәсіпті өркендетуге болады. Мысалы, елімізде слынған Ертіс-Қарағанды каналы су тапшылығы мәселесін шешуге, өнеркәсіпті дамытуға мүмкіндік берді. Өзендер суының жыл бойы мол бола бермейтінін білесіңдер. Өзен суын реттеп, оны тиімді пайдалану үшін бөгендер салынады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
|