Фельдшер. Документ (2). Реферат таырыбы Туекел хан Орындаан Молдабаева дретай втис202201 Тексерген Сламбекова. Г. Б

• Название: Реферат таырыбы Туекел хан Орындаан Молдабаева дретай втис202201 Тексерген Сламбекова. Г. Б
• Анкор: Фельдшер
• Дата: 03.04.2023
• Размер: 29.22 Kb.
• Имя файла: Документ (2).docx
• Тип: Реферат; #1033165

Теміртау қаласы Политехникалық колледжі

РЕФЕРАТ

Тақырыбы:Тәуекел хан

Орындаған:Молдабаева Құдретай

ВТИС-2022-01

Тексерген:Сламбекова.Г.Б

Теміртау қаласы 2023ж

ЖОСПАР:

1)КІРІСПЕ

2)НЕГІЗГІ БӨЛІМ

3)Қортынды

КІРІСПЕ: Тәуекел хан— 1582-1598 жылдары билік құрған Қазақ хандығының билеушісі. Шығай ханның ұлы. 1582-1594 жылдар аралығында ол өзге сұлтандармен хан тағына таласып, біраз уақытын соған жұмсады. Ақыры хандыққа қол жеткізді. Өзбек ханына қарсы күресте әскери одақтас ету үшін ол Мәскеумен қарым-қатынасын жолға қойды. Сөйтіп, 1598 жылы Орта Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы қалаларды қайтарып алар жолда ұрыстар жүргізілген кезде Тәуекел хан ауыр жараланып, Ташкентте қаза тапты.

Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті бастап, 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдаллах ханның әскерлері оңтүстікте шоғырланғанын біліп, Тәуекел Мауараннахрдың солтүстік аймақтарына шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, тіпті Самарқанд сияқты қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей, асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды.Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кезіндегі қазақ халқы тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ташкент көтерілісіне зерттеушілер осы кезге дейін назар аудармай келді, ал ол Орта Азия – Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына едәуір дәрежеде ықпал еткен еді.Сол кезде қазақ сұлтандары Сауран билеушісі Ишанкелді аутаршы мен Наурыз би құсшының өздеріне қаскүнемдік жасауға дайындалып жатқанын біліп, өзбек әскеріне қарсы аттанды. Алайда бұл күресте Ишанкелді би жеңіп, қазақ сұлтандары мен бүлікші әмірлері жеңіліс тапты. Үш айға жуық уақытқа созылып, әскери бүлік сипатында болған көтеріліс осылай аяқталды.

Көтеріліске бүлікші әмірлермен және қазақ сұлтандарымен қатар көшпелі тайпалар да қатысты. 1588 жылғы оқиғалар содан кейінгі 1598-1599 жылдардағы оқиғалардың, атап айтқанда, Шайбани әулетін Аштархани әулетінің алмастыруы сияқты елеулі оқиғаның алғы шарты болды.Сонау 1585 жылы-ақ Абдаллахқа дербес қарсы шыққан Тәуекел бұл көтеріліске қатысқан жоқ. Ол жеңген жағдайда өзіне айтарлықтай пайда келтіретін болса да, басқа қазақ сұлтандары жүргізген бұл күреске қосылмады. Тәуекел 1582 жылдың аяғында Абдаллахтан кеткеннен кейін оның жоғарғы билік үшін ұзақ уақыт табан тіресе күресуіне тура келді. 1596 жылы оның хан атағы болғанымен, алайда ол осы заңды негізге алмаған еді. Тәуекелдің сол жылғы Ташкентті шабуын суреттей келіп, Ескендір Мұңшының өзі де «өзіне хан атағын алған қазақ Тәуекел сұлтан сансыз көп әскермен Ташкентке жақындап келді» деп хабарлайды.

XVI ғасырдың соңғы 20 жылындағы кейбір ортағасырлық жазба деректерде Қазақ хандығының саяси тарихында ерекше рөл атқарған тұлға ретінде Тәуекел ханның есімі жиі кездеседі

НЕГІЗГІ БӨЛІМ: Тәуекел хан – қазақ халқының этностық аумағы қалыптасуының аяқталу кезеңінде би­лікте болып, осы үдерісті соңына дейін жеткізген тарихи тұлға. XV-XVI ғасырлардағы қазақ хандарының сыртқы саясатының басты мақсаты – қазақ жерлерін біріктіру болғаны белгілі. Тәуекел өзіне дейін билікте болған билеу­шілердің қазақ жерлерін біріктіру жолында жүргізген саясатын одан әрі жемісті жалғастырып, өзінен кейін тақ мұрагері болған туған інісі Есім хан­ға қазіргі кездегі Қазақ елінің аумағындай үлкен аймақты мұраға қал­дырады. Тәуекел сұлтанның тарихи болмысын шартты түрде сұлтандық және хан­дық кезең деп екіге бөлуге болады.

Сұлтан лауазымымен оның есімі алғаш рет жазба деректерде Хафиз Та­ныш еңбегінде XVI ғасырдың 80-жыл­дарының басындағы оқиғаларға қатысты кездесе бастайды. 1581 жылы Шығай хан Мауереннахр билеушісі шайбанилық II Абдаллах ханның са­­райы­на келгенде, «Шараф-наме-йи ша­хи» ав­торы қазақ ханының жанында­ ұлдары бол­ды деп жазады да, тек Тәуе­кел сұл­танның есімін ғана атайды. Тәуекел сұлтанның осы жорық ба­­рысындағы келесі бір ерлігі – оның Ба­ба сұл­танның туған бауыры Тахир сұл­­танды Созақ пен Сауран арасында тұт­қынға алуы. Бұл оқиға 1582 жылдың 16 маусымы күні болады. Осы ерлігі үшін II Абдаллах хан қазақ сұлтанына өте риза болып, алтын жіптермен тігілген халат, бөрік және қым­бат тастармен өр­нектелген белдікті сыйға тартады. Бұл хабарды шайбанилық ханға жеткізу үшін Тәуекел сұлтан өз адамын жібереді. Бірақ одан көмек келгенін күтпей, аз ғана әскерімен Баба сұлтан ор­­­­наласқан жерге шұғыл аттанып кетеді. Баба сұлтан адамдары Тәуекел сұлтан әс­керін алыстан көріп, қарсыласуға дәт­­­тері шыдамай, жан-жаққа қаша бас­­тайды. Баба сұлтанның ең сенімді адамы, оны­мен бірге талай ыстық пен суық­ты басынан өткерген Бузахур сұлтан Сайрамға қарай атының басын бұрады. Тәуекел сұлтанның Баба сұлтанға және оның жанындағы адамдарына қар­сы жан аямай күресінің өзіндік себебі болған. Ол себеп – Хақназар хан үшін, Жалым сұлтан үшін және олардың ұлдарының өлімі үшін «қанға қан» деген қағидаға сай кек қайтару болатын.

Тәуекел сұлтанның Дешті Қыпшақ аумағына келгеннен кейінгі алғашқы 3 жылы ешбір жазба деректе айтылмайды. Дегенмен, оның Шығай хан ұлдары ішінде, тіпті сол жылдардағы Жәнібек хан әулеті ішінде ең беделді тұлғалардың бірі болып саналуы, оны хан тағына әкелген деуге негіз бола алады. Ортағасырлық тарихшы Ескендір Муншидің Тәуекел сұлтанды «хан ата­ғын өзіне алып алған» деп жазуына қа­­­ра­ғанда, алғашқыда оны шығайлық сұл­­­­тандар мен жақтастары ғана хан деп мойындаған деп түсінуге болады.

Осы жылдардан бастап Тәуекелдің өміріндегі хандық кезең басталады. 

Тәуекел хан Дешті Қыпшақта жүріп, Мауе­­реннахрдағы жағдайды жіті бақы­лап отырады. Бұхара билеушісінің қатты күшеюіне байланысты ол бірте-бірте оның қарсыласына айнала бастайды. 1586 жылы ол II Абдаллах ханның оңтүстік өңірлерде жүргенін пайдаланып, Бұхара би­леушісінің солтүстіктегі шекарасына жақындайды да, Түркістанды, Таш­кентті, тіпті Самарқанды басып алуға ниеті бар екенін жасырмайды.

КОРТЫНДЫ: Тәуекел ханның II Абдаллах хан ие­­лік етіп отырған Сыр бойындағы қала­лар мен Ташкент өңіріне алғашқы жоры­ғы оған ешқандай нәтиже әкелмесе де, ол бұл жорығымен ресми қазақ ханы ретінде осы аймақтарда өзінің мүд­десі бар екендігін ашық көрсетеді. Күш­тердің ара салмағы тең болмауы себепті Тәуекел хан Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін күресті уақытша кейінге шегереді. Жалпы алғанда, бұл күрес қ­азақ хандарының қазақ халқы­ның эт­ностық аумағын біріктіру жолын­да­ғы XV ғасырдың 70-ші жылдарынан бері жалғасып келе жатқан күресінің бір эпи­зоды ғана болатын. Тәуекел хан 1586 жылғы Ташкентке жасаған сәтсіз жорығынан кейін Бұхара билеушісімен қарым-қатынасында уақытша бейтараптық позиция ұстанады. Тіпті, 1588 жылғы II Абдаллах ханға қарсы Ташкент аймағындағы жергілікті билер мен бектердің үш айға созылған көтерілісіне қатыспайды. Өйткені бүкіл Мауереннахр мен Хорасан аймағының экономикалық қуатына сүйенген шайба­нилық билеушінің саяси-әскери әлеуеті өте зор еді. Алысты көре білетін Тәуекел хан Мауереннахр билеушісімен ашық күреске барудан бас тартып, басқа көр­шілес елдермен қарым-қатынасын бей­біт түрде, бірақ белсенді жүргізе бас­тайды. 

XVI ғасырдың 80-жылдарының соңы мен 90-шы жылдардың басында Тәуекел ханның сыртқы саясаттағы белсенділігі Шығыс Түркістан мен оған көршілес аумақта көшіп жүрген ой­рат тайпаларына қарсы бағытталады. Шах Махмуд Шорастың «Тарих» атты еңбегінде Қашғарияның ішкі сая­си іс­теріне Абд ар-Рашид хан қайтыс бол­ған­нан кейін Тәуекел ханның өте бел­сенді түрде араласқаны жөнінде бір мә­лімет кездеседі.

Бұл мәлімет сол кездегі Қазақ ханды­ғының шекарасын және Тәуекел ханның беделінің қандай болғандығын білуге кө­мектеседі. Батыста Қазақ елінің ше­карасы Жем мен Жайық өзендері ара­лығындағы ноғайлармен, шығыста ойрат тайпаларының жайылымдарымен түйі­сіп жатқанын аңғарамыз. Ал Тәуекел хан­ның қазақ қоғамындағы билігі әбден ор­ныққанын және көршілес елдермен саяси қарым-қатынасында белсенді рөл атқарып отырғанын көреміз.