Саясаттану пні 3 курс, білім беру бадарламасы
 Скачать 21.31 Kb.
|
|
Саясаттану пәні 3 курс, білім беру бағдарламасы «Қазақстан тарихы және әлеуметтік ғылымдар» кафедрасының доценті, Күлдібаев Е.Қ. № 7 дәріс. Тақырыбы: Сайлау жүйелері және сайлау Мақсаты: Мемлекеттегі сайлау ұғымына анықтама беру. Сайлау түрлері мен өткізу процестері, сайлау құқығы жайлы студенттерге түсініктеме беру. Дәріс мазмұны: Сайлау саяси институт ретінде Сайлау құқығы және қағидалары Қазақстан республикасындағы сайлау және сайлау жүйелері Түйін сөздер: Сайлау, билік, депутат, кандидат, заң, құқық. Дәрістің қысқаша мазмұны: Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі түріне айлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті, заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді. Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс-тәсілдерін анықтайтын, тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы алғандасайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді (кандидаттарды) ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принциптері, оны ұйымдастыру, материалдық жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс жүргізу және т.б. шаралар кіреді. Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда анықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың жиынтығын сайлау құқығы дейді. Онын 2 түрі бар: 1)белсенді түрі, 2) бәсең түрі. Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығын білдіреді. Бәсең (енжар) түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі. Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және аралас түрі болып бөлінеді. Мажоритарлық сайлау жүйесінде әрбір округте депутаттық орындар белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары билік органдарына кіре алмайды. Мажоритарлық жүйенің 2 түрі бар: абсолютті және салыстырмалы. Абсолютті жүйеде сайланды деп басым көпшілік дауысты (50 пайыз және 1 дауыс) алған талапкер саналады.Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші кезекте ала бермиді. Сондықтан сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол сайланған болып есептеледі. Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт емес. Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде сайлау округтері бір еетме келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция, Жапонияда дамыған. Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты көрінеді. Оның үстіне еетменте көш бастаушы партия тұрақты үкімет қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы – сайлаушылардың қалған 49 пайызының ( ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры ескерілмейді. Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы- ол көпшілік принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың (депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі- айлаушы партияға дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды. Мажоритарлық және пропоционалдық жүйелердің кемшіліктерін жою үшін аралас айлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттың бәр бөлігі мажоритарлық жүйе принципі арқылы жеңіп алынады, екінші бөлігі партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партиялардың кілдерін шектеу үшін мұндайда төменгі еет қойылады. Мысалы, Германияда 5 пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі, яғни еетменте орын ала алмайды. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді. Еліміздің сайлау жүйесіне келсек ҚР-сы азаматтарының мемлекеттік органдар мен жкргілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға қатысуғақұқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі. Жалпыға бәрдей белсенді сайлау құқығы- ҚР-ның он сегіз жасқа толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік жағдайында, жынысына, нәсіліне,ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатыса алады. Бәсен сайлау құқығы- Республика азаматтарының Конституцияда белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық ждүйенің абсолютті түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жетіжылдық мерзімге ҚР-ның Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР-ның Президенті. 1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған). Елімізздің кәсіби Парламенті тұнғы еет 1994 жылғы 7 наурызда сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7 сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды. Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР-ның Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25 жасқа толған ҚР-ның азаматы сайлана алады. Сенат депутаты болып азаматтықта кем дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде 3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР-ның 20-ға толған азаматы сайлана алады. Бүгінде сайлау технологиялары — мұкият талдап жасалынған және дүние жүзіне нақты қолданылатын саяси технологиялардың біртүрі. Іс жүзінде тоқтаусыз жүріп жататын белгілі бір денгейдегі билік органдарына сайлаулар откізу процесі оларға дайындық жасау немесе өткен сайлаулардың нәтижелерін зсрделеп, ой елегінен өткізу сайлау науқандарын ғылыми жағынан қамтамасыз ету және оны өткізу жөніндегі тиісті кызмет түріне деген тұрақты сұраныстар нарығын қалыптастырады. Сайлаулар арқылы атқарылатын әр түрлі қызметтер мен қызмет орындарының саны тым көп. Сайлау лауазымдық қызметтердің көпшілігін алмастыратын тетік ретінде мемлекеттің бүкіл денгейің – орталықтан жергілікті деңгейге дейін, елдің президентінен немесе үкімет басынан жергілікті басқару басшыларына дейін камтиды . Бүл жерде мына жағдайды атап айткан жөн: сайлаулар қазіргі демократиялық қоғамдардағы саяси процестің ажырамайтын кұрамдас бөлігі болып табылады. Олар үлкен саясатқа алғаш қадам жасайтын адамға парламенттің депутаты, губернатор немесе елдің президенті болу мүмкіндігіне жол ашады. Сонымен катар сайлау кезінде карапайым азаматтарды белсенді саяси өмірге тартады. Олар өздерінің мәнін, өмірдегі орнын, жоғары мемлекеттік органдардың жеке кұрамына ыкпал ету мүмкіндіктерін сезіне бастайды. Осы нормалардың жиынтығы сайлау алдындағы күреске бүкіл қатысушылар іс-кимылының белгілі бір мәнін ашады, оларды бірыңғай сайлау тәртібі шеңберінде әрекет етуге ұмтылдырады. Әрбір елде осы елдердің тарихи, мәдени, саяси-әлеуметтік даму ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан сайлау нормаларының өзіндік ерекшеліктері болатынына қарамастан, сайлау жүйелері және олардың түрлері туралы айтуға мүмкіндік беретін кейбір ортақ принииптер бар. Әр сайлау жүйесінің нендей бір сайлау технологпяларын қолдануға катысты өз ерекшеліктері болады. Сайлау жүйесі – бұл саяси билікті занды түрде қалыптастыруды қамтамасыз ететін ережелердін, әдістер мен проиестердің жиынтығы. Осыған байланысты сайлау жүйесін кең мәнде де, тар мәнде де түсіну керек екенін айту керек. Сайлау жүйесі кең мәнінде қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Осы қатынастар аркылы мемлекеттің сайлау органдары қалыптасады. Ал тар мәнінде сайлау жүйесі – депутаттык мандаттарды кандидаттар арасында сайлаушылардың дауыс беру нәтижелеріне карай бөлу әдісі. Сайлау жүйелері сан алуан, соған карамастан оларды негізгі үш түрге бөлуге болады. Бүл – пропорциялык жүйе, мажориторлык жүйе, аралас жүйе. Сайлау референдуммен қатар халық билігін білдірудің формасы; халық егемендігінің бір көрінісі болып саналады, конституцияның 3-бабының 2-тармағы және 33-бабының 2-тармағына сәйкес сайлауға және сайлаушыға азаматтардың құқығы бекітіледі. Сайлау жолымен мемлекеттің өкілді органдары құрылады. Сайлау науқаны (өзіне сайлау округтерінің, учаскелерінің құрылуын, сайлаушылар тізімдерін жасау мен тексеруді, сайлау комиссияларын құруды, кандидаттарды ұсынуды, сайлау алдындағы күресті, дауыс беру күшін енгізеді) заңмен белгіленген белгілі ережелер, қағидалар бойынша ұйымдастырылып өткізіледі. Бүкіл осы ережелер мен қағидалардың жиынтығы сайлау жүйесін құрады. Әлем мемлекеттерінде 2 сайлау жүйесі: үйлесімді (пропорционалды) және мажориторлы (нақты округте көпшілік дауыс алған партия өкілдері ғана сайланғандар қатарына енетін сайлау жүйесі) жүйе өмір сүреді. Мажоритарлық жүйе кезінде депутат тіпті округтегі сайлаушылардың аз бөлігінің даусына ие болуы мүмкін: кімнің кандидаты көп дауыс жинаса сол сайлаушылар ғана өкілдерге ие болады. Пропорционалды жүйе кезінде барлық сайлаушылардың Парламентте өз өкілдері болады. Мажоритарлық жүйенің: абсолютті көпшілік және салыстырмалы көпшілікке бөлінетін 2 ішкі түрі бар. Мажоритарлық жүйе кезінде, егер бірінші сол сияқты екінші турда сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтардың 50%-дан көбі қатысса, абсолютті басым көпшілікпен сайлау өткен болып саналады; егер сайлауға қатысқан сайлаушылардың 50%-дан артығы оны жақтап дауыс берсе, ол сайланды деп есептеледі. Мажоритарлық жүйе кезінде, дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың санына қатыссыз түрде, салыстырмалы басым көпшілікпен сайлау өткен болып саналады; егер оны жақтап, сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтар санының 25%-дан астамы дауыс берсе, мұндай жағдайда, басқа үміткерлерге қарағанда сайлаушылардың көп санын жинаған кандидат сайланған болып саналады. Қазақстанда абсолюттік басым көпшілікті мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Жоғарыда баяндалғандардан, қоғамдық қатынастарды реттеуші, сайлауға әзірлік пен оны өткізу барысында туындайтын құқықтық нормалардың жиынтығы – сайлау құқы сияқты конституциялық дербес құқық институтын бөліп көрсетуге болады. Қорытынды сұрақтар: 1. Жалпыға бірдей сайлау құқығы. 2. Тең сайлау құқығы 3. Төте сайлау 4. Жанама сайлау 5. Жасырын дауыс беру. 6. Еркін дауыс беру Ұсынылған әдебиеттер тізімі: 1.Абсаттаров Р.Б. Саясаттану негіздері. – 2 т.- Алматы: Қарасай, 2011. 2. Heywood A. Politics. – N.-Y.: Palgrave Macmillan, 2013. 3. Мұсатаев С.Ш. Саяси билік: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті. – 2014 4. Әлемдік саясаттану антологиясы. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы. – Алматы: Қазақстан. – 2005-2009. – Т. 1-9 5. Казахстанский путь – 2050. -3 т./ Под ред. Султанова Б.К. – Алматы: КИСИ, 2014. |