латын. Симуляция 6. Такырып Зат есім (Nomen substantivum)
 Скачать 397.69 Kb.
|
Симуляция №6. Такырып: Зат есім (Nomen substantivum)Е – 02-19«Республикалық жоғары медицина колледжі» ЖШС Зат есім - Nomen substantivum.Зат есім дегеніміз заттың атын білдіреді және Кім? Не? Деген сұрақтарға жауап береді. Латын тіліндегі зат есімдерге анатомиялық және фармакологиялық терминдер жатады. Латын тіліндегі зат есімде 3 тек бар, олар:Аталық тек -genus masculinum, қысқаша ( m)Аналық тек-genus femininum қысқаша (f) Аралық тек -genus neutrum қысқаша (n) деп айтылады Аталық текке көп жағдайда адамдар мен жан-жануарлардың аталықтарының, желдердің, айлардың және өзен атаулары жатады. Мысалы: Consul, m- консул; gallus,,m-қораз; September-қыркүйек; Sequana,m-шөп. Аналық тектегі зат есімдерге адамдар мен жануарлардың аналықтары, қала- елдердің, арал, ағаштар мен түптердің атаулары кіреді: mater,f-ана, Roma, f-Рим; Asia,f-Азия; Sicilia- Сицилия; laurus,f-лавр; quercus,f-емен. Кейбір зат есімдер тек қана көпше түрде ғана беріледі: pluraliatanrum, arma, orum, n- қару-жарақтар; tenebre, arum.f-қараңғы жерлер. Жекеше түр- numerus singularis, қысқаша Sing. немесе S. Көпше түр- numerous pluralis, қысқаша Pl. немесе P. Латын тілінде 6 септік бар1.Сasus Nominativus – атау септік- кім?не? 2.Сasus Genetivus- ілік септіг кімнің? ненің? 3.Сasus Dativus-барыс септігі кімге? неге? 4.Сasus Accusatives- табыс септігі кімді? нені? 5.Сasus Ablativus- көмектес септігі- кіммен? немен? кі м туралы? не туралы? 6.Сasus Vocativus- шығыс септігі кім? не? Зат есім сөздікте атау септігінің жекеше түрінде беріледі, оның жанында ілік септігінің жекеше түріндегі жалғаулары, сосын тегі қысқаша әріппен беріледі. Олардың жиі қолданылатыны –жоғарғы бесеуі, ал бізге терминоголиялар мен рецепт жазуды үйренуіміз үшін ең керектісі – алғашқы екеуі. Латын тілінде зат есім 5 септеуге бөлінеді.Берілген сөздің сол 5 септеудің қайсысына жататындығын ілік септігінің жекеше түріндегі жалғаулары арқылы ажыратады. Олар: 1-септеуде-ae, 2—септеуде-i, 3--септеуде-is, 4--септеуде-us 5--септеуде-ei. Pasta, ae,f –паста,1—септеу; Succus, i,n-шырын, 2—септеу, Decoctum,i,n –қайнатпа, 2—септеу; Dosis,is,f –мөлшер, 3-септеу; rete, is,n-тор, тармақ,3-септеу; Fructus,us,m—жеміс,4-септеу; species,ei,f-дәмдеуіш, 5-септеу. Зат есімдегі сөздің түбірін табу үшін атау септігінің жекеше түріндегі жалғауын алып тастайды. Мысалы: Tinctura, ae, f-тұнба, сөздің түбірі-Tinctur, Globulus,i,n-домалақ, сөздің түбірі-Globul; Or,oris,n-сөздің түбірі-or. Текті анықтау ережесіне сай көптеген зат есімдер -us жалғауымен аяқталса, онда аталық тек болғаны; - а-ға аяқталса-аналық тек; ал –um, -on-ға аяқталып жатса- аралық тек болғаны. Мысалы: Aloe,-es,f- алоэ; Glugosum i,,n-глюкоза;Helianthus,i,m- пісте;Leonurus,i,m-сасықшөп; Rubus idaeus,i,m-таңқурай. Бірінші септікБірінші септікке атау септігінде –Nominativus singularis ( N.S.)-де «а»-ға және Genetivus singularis (G.S.)-де «ae»-ге аяқталатын зат есімдер жатады. Tabuletta –таблетка; Aqua-су; Tabuletta obducta-қапталған таблетка. Кейбір сөздер қазақша аудармада екі сөзден тұрады. Латын тілінде анатомиялық терминологияда бір сөзден тұратын терминдер өте аз, көбінесе терминдер- сөз тіркестері арқылы қолданылады. Себебі, тіркесті термин мүшелер мен ағзалардың нақты белгілерін көрсете алуы тиіс. Тіркеті термин зат есім мен сын есімнен (бірнеше сын есімдерден) немесе атау және ілік септіктеріндегі зат есімдерден тұрады. Мысалы: columna cervicalis-мойындық омыртқа; collum costae-қабырға мойыны.
Зат есімнің 2-септiкЗат есімнің 2-септеуіне ілік септігінің жекеше түрінде –i-ге аяқталатын зат есімнің аталық және аналық тегідегі сөздер жатады. Атау септігінде аталық тектегі зат есімдер көбінесе –us-қа; кей жағдайларда –еr-ге аяқталады; аралық тек- um-ға аяқталады. Екінші септіктегі зат есімнің сөздік түрі: musculus,i,m-бұлшық ет; puër,ëri,m-әлди, сәби, кішкентай ұл бала; magister,tri,m-оқытушы; oleum,i,n-сұйық май; Sulcus,i,m- сала, сай; unguenti,i,n-сықпа (жақпа май); СөздікAоprta et arteria. Аорта мен артерия. Bursae et vaginae. Сөмке мен қынап. Fossa vaginae. Қынап шұңқыры. Vena portae.Қақпа венасы. Glandulae.Бездер. Incisura mandibulae.Төменгі жақ сүйегінің ойығы. Fascia prostate. Қуық безінің қабығы. Corpus vertebrae. Омыртқалардың денесі. Corpus tibiae - үлкен жіліншік сүйектің денесі. Сaput fibulae-асықты жілітің басы. Caput costae. Қабырғаның басы. Corpus linguae.Тілдің денесі. Corpus vesicae.Қаптың денесі. Тапсырма. Рецепт жазу. Рецепті латын тіліне аударыңыз:1 Ал: Натрий фосфаты Натрий гидрокарбонаты 20,0 Араластыр.Бер.Белгіле 2. Ал: Кальций глицерофосфаты Кальций лактаты 0,25 –тен Осындай мөлшерден 20 таблеткасын бер. Белгіле. 3 Ал: Стрептоцид ерітіндісі 0,8% 15 мл Фурацилин 0,003 Эфедрин гидрохлориді 0,2 Эфедрин гидрохлориді ерітіндісі 0,1% 6 тамшы Араластыр.Бер.Белгіле Симуляция №7 Такырып: сын есімМІ 06-20«Республикалық жоғары медицина колледжі» ЖШС Сын есім (Nomen adjectivum)Заттың сапасын, түсін, күйін, салмағын, көлемін, және сол сияқты басқа қасиеттерін білдіретін сөздерді сын есім деп атайды. Олар қандай? қай? Деген сұраққа жауап береді. Латын тілінде сын есімдер морфологиялық құрамына қарай екі топқа бөлінеді: 1-ші және 2-ші септеуге жататын сын есімдер. 1-ші топқа 1-2 септеуге жататын сын есімдер,ал 2-ші топқа-3-ші септеуге жататын сын есімдер жатады.. Зат есімдер сияқты 1-ші септеуге жататын сын есімдер –аналық текте-а-ға аяқталса, 2-ші септеуде- аталық текте-um, er-ге; ал аралық текте- um-ға аяқталады. Үш жалғаудан тұратын сын есiмдер сөздiк формасында m – тегi толық жазылады, сосын f – тегi жалғауы көрсетiледi, соңында n – тегi жалғауы жазылады. Мысалы: m f n longus , a , um - ұзын. Liber , a , um - бас. Dexter, tra, trum - оң жақ Мысалы: bonus,a,um-жақсы, қайырымды; niger, gra, grum-қара; magnus.a,um-үлкен; purus.a.um- таза; ruber, bra.brum- қызылЛатын тілінде сын есім сөздері тектік және септік жалғаулардың айырмашылығына қарай екі топқа бөлінеді. Латын тіліндегі сын есім текке, түрге, септікке өзгереді. Сын есімнің 1-тобы: сын есімнің 1-ші және 2-ші септігі; ал 2-ші тобы-сын есімнің 3-ші септігі құрайды Сөздік формасы us, a, um, er, a, um, er, is, e, is,e, s, x І – топ ІІ – топ longus, longa, longum, liber, libera, liberum, dexter, dextra, dextrum saluber, saluberis, salubre, frontalis, frontalis, frontale, simplex, simplex, simplex, Nom. Sing. жалғаулары Сын есімнің 1-ші тобы.
Мысалы:flavius, a, um- cары; amarus,a,um-ащы.
Зат есім 5 септеуi Тектік ерекшелігі:1.Сын есімнің –er жалғауымен аяқталатын сөздерінде зат есімдегідей талданған жағдайда -е әріпі түсіп қалады. Niger,nigra,nigrum-қара; Ruber,rubra.rubrum-қызыл. 2.Соңғы буынында –е әріпі сөз негізінде (түбірінде) –fer бөлігі бар күрделі сөздерде сақталады. Мысалы: somnifer, somnifera, somniferum-ұйықтататын; crucifer,crucifera,cruciferum-қиысқан гүлдер (крестоцветные). 3. Төмендегі сөздерде ғана –е әріпі сақталады, ал басқа жағдайларда ол түсіп қалады: asper,aspera, asperum- аспан Сын есімнің 1-ші тобыны талдағанда зат есімнің 2-ші жіктеуінің үлгісімен талдайды. Ал аналық тек зат есімнің 1-ші жіктеуінің үлгісімен талданады. Мысалы:albus, alba. album- ақ. Көптеген сын есiмдердiң m және f тектерiнде жалғауы бiр болады -is, ал n тегiнде – е болады. Мұндай сын есiмдердiң сөздiк формасы екi бөлiктен тұрады: себебi m , f тектерiнiң жалғауы бiрдей және n тегiнде е жалғауы болады: Мысалы: vertebralis, e – омыртқалық Frontalis, e – мандайлық Тапсырма1. Сөздiк формасын аяқтаңдар.Transversus, spinosus, cervicalis, osseus, spinalis, ethmoidalis, latus, obliquus, costalis, vertebralis, zygomaticus, orbitalis. Longus, costarius, palatinus, sphenoidalis, frontalis, articularis, nutricius, ovalis, pelvinus, cerebralis. Medianus, thoracicus, spongiosus, pterygoideus, mastoideus. Jugularis, temporalis, parietalis, basilaris, occipitalis. 2. Аударып, әр сөздiң сөздiк формасын анықтап. Substantia compacta et substantia spongiosa, os temporale, columna vertebralis, foramen vertebrale, facies articularis, processus articularis, processus transversus, foramen tranversarium, cornu sarcale, crista sacralis, foramen sacrale pelvinum, os sacrum, linea transversa, porus acusticus externus, sutura squamosa, palātum durum, palātum molle, protuberantia occipitalis externa, vena cava. |