оронпд. Ботаника. Тамыр же ркен
 Скачать 33.08 Kb.
|
|
Жан Батис Ламарк – ‘’Гидрология ’’ кітабы , осы кітапта биология ұғымы қолданыла бастады . Дүние жүзінде ең биік ағаш – Аустралиядағы Эвкалипт Мәңгі жасыл ағаш – Сол. Америкада (Калифорнияда) , секвоя Ең маңызды вегативті мүше – тамыр ж/е өркен Өсімдік мүшелері – сабақ(өркен , жапырақ , бүршік ) ; тамыр Генеративті мүшелер – жыныстық көбеюді жүзеге асыратын мүшелер жүйесі , оған гүл жатады Абиотикалық факторлар – жел, су, жарық ,ауа , топырақ , минералды заттар , температура Биотикалық факторлар – саңырауқұлақтар, өсімдіктер , жануарлар , бактериялар Антропогендік факторлар – адам әрекетінен өзгерген орта жағдайлар Экологиялық факторлар – ағзаға әсер ететін барлық орта факторлар Микроскоптың құрылысы – 1) Окуляр , 2) Көру түтігі , 3) Обьективтер , 4) Үстелше , 5) Айна , 6) Табан , 7) Тұтқа , 8) Бұранда. Жасуша қабықшасы – целлюлозадан тұрады , Қабықшаның жұқарған жерін саңылау дейді . Лейкопластар – өсімдікте қоректік қор жинауға қатысады Түзішу ұлпа – ұдайы бөлінеді . Сабақ , тамыр ұшында , жас жапырақтың негізінде және т.б . Сынған ағаштардың қалпына келуі түзішу ұлпаға қатысты . Жабын ұлпа – Өң , Тоз , Қыртыс қабаттарынан тұрады . Негізгі ұлпа – өсімдіктердің барлық мүшелерінде болғандықтан негізгі деп аталады . Фотосинтездеуші ( Бұл жерде фотосинтез жүреді) , Қор жинаушы (органикалық заттар мен энергиялар қорға жиналады) , Су жинаушы ұлпа , Ауа жинаушы болып бөлінеді . Негізгі ұлпаның қызметті ; Сіңіру , Фотосинтездеуші , Қорға жинаушы , Газ алмасу . Тірек ұлпа – қатты , берік Өткізгіш ұлпа – 2 бөліктен тұрады Ксилема н/е ағаш сүрегі (тамыр сорып алған минералды заттарды өсімдіктің вегативті мүшелеріне жеткізеді) , Флоэма н/е тін (жапырақта органикалық заттарды ерітіп гүлдің басқа мүшелереріне таратады) . Барлық органикалық заттар сүзгілі түтік арқылы жеткізіледі . Бөләп шығарушы ұлпа – керексіз заттарды бөліп шығарады . Бөліп шығаруына байланысты 2 ге бөлінеді ; ішкі бөліп шығарушы(шайыр жолы, эфер майы өзегі , сүт жолдары) , сыртқы бөліп шығарушы (домалақ басты түктер, жабысқақ түктер , безді қабыршықтар, шірнеліктер Қосжарнақты тұқымның құрылысы – Қабығы , Екі жарнағы , Ұрығы-(алғашқы тамырша , алғашқы сабақша , бүршікше ) ден тұрады . Даражарнақты тұқымның құрылысы – Қабығы , Бір жарнақ , Эндосперм , Ұрық Өскін – жер бетіне жаңа шыққан жапырағы бар сабақ Тамыр шығу тегіне байланысты – негізгі (ұрық тамыршасынаң дамиды, ол төмен бағытталып топыраққа тереңдей береді) , жанама (негізгі тамырдың жан –жағына шашырап өседі), қосалқы (сабақ пен жапырақтан өсіп шығады ) тамырлар болып бөлінеді . Тамыр жүйесі – жанама + қосалқы + негізгі тамырлар. Тамырлар жүйесінің 2 түрі бар – кіндік және шашақ түрлері . Кіндік тамыр – негізгі тамыр жақсы жетілген , жан-жағында жагама тамырдар бар сирек ; асбұршақ , асқабақ , қауын , күнбағыс , жонышқа т.б Шашақ тамыр – негізгі тамыр жақсы жетілмеген , қосалқы және жанама тамырлар көп шашақ болып орналасқан ; пияз, бидай , жүгері , арпа, сүлу , тары, күріш , қоңырбас т.б Тамыр бөлімдері – тамыр оймақшасы (тамыр бөліміне кірмейді ) , бөліну(ішкі , сыртқы ,ортаңғы болып бөлінеді ) , созылу н/е өсу(ұзанан созылып өседі , тамыр ұшының топыраққа терең енуіне әсер етеді , алғашқы өткізгіш ұлпалар осында қалыптасады ) , сору(қалаң түктері бар бөлік , жас тамырға тірек қызметін атқарады ) , өткізгіш (су мен минералды заттарды өсімдіктің жерүсті бөліміне жеткізеді) Түрөзгеріс – Метамарфоз Жемтамырлар – негізгі тамырға органикалық заттар жиналып метаморфозға ұшырауы ; асханалық (сәбіз , шомыр , тарна , ақжелкен ) техникалық (қант қызылшасы , шащыратқы ) жемтамырлар болып бөлінеді . Қоректік заттар негізгі тамырда жинақталады . Емізік тамырлар - паразит өсімдіктердің тамырлары Тіреу тамыр – ағаштарда болатын қосалқы тамыр , қосалқы тамырлардың саны көбейіп топыраққа жетеді . Тыныс алу қызметін атқаратын тамырлар – орхидея , мангр ағашы , айтұқым , монстера , сауыр ағашы , сол ауатамырлар қосалқы тамырдарға жатады Түйнекті тамырлар – нарғызгүл , картоп , шырыш , таушымылдық Өркен – жапырағы мен бүршігі бар бұтақтанбаған жас сабақ , Өркеннің негізгі тірек бөлімі сабақ. Тамырдан айырмашылығы – жапырағы бар және буын (жапырақ өсетін жуандау жері) мен буынаралықтың(1 буын мен басқа бір буын арасындағы қашықтық ) болуы . Буынаралық ұзын болса – ұзаран өркен , буынаралық қысқа болса – қысқарған өркен деп аталады Жапырақ қолтығы – жапырақтың сабаққа орналасқан жері Бүршіктер орналасуына байланысты 2 ге бөлінеді – төбе бүршік және қолтық н/е жанама бүршік Төбе бүршік – ұрықта қалыптасады , одан өркенннің барлық мүшелері түзіледі . Жанама бүршік – жапырақ қолтығында орналасады Қосалқы бүршіктер – өркеннің кез – келген жерінең өсе алады Бұйыққан бүршік – қосалқы және қолтық бүршіктердің ашылмауы Қабыршақ – түріөзгерген сыртқы жапырақтар Өркеннің түріне қарай 2 ге бөлінеді – өсу бүршігі (тек ұзарған өркенде болады , одан өркен мен жапырақ өсіп шығады ) , гүл бүршігі (қысқарған өркенде болады ) Жапырақ - вегативті мүшеге жатады . Жапырақтың сабаққа бекінудің 3 түрі бар – кезектессе (әр буында 1 жапырақ болса), қарама-қарсы (әр буынына 2 жапырақ қарама-қарсы ; үйіңкі , гүлшетен , қалампыр , жалбыз) , топтанып (1 буындва 3 н/е одан да көп жапырақтардың болуы ; сарыағаш ,қызылбояу , талгүл , қарғакөз ) Жапырақ = тақта + сағақ , Сағақсыз да болады . Бөбешік – жапырақ тақтасынан бұрынырақ өседі , кішкентай жапырақшалар олар бүршіктерді қорғайды , бүршік ашылған соң қурап қалады . Жапырақшалардың орналасуына байланысты – саусақсалалы күрделі , үшқұлақты күрделі , қауырсын тәрізді күрделі . Жүйкелену – өткізгіш шоқтардың жапырақ тақтасына орналасу Түрін өзгерткен жапырақтар – тікен , мұртша , қабыршақ , шырынды жапырақтар Жапырақ тақтасы түгел тікенге айналған өсімдіктер – кактус , сарыағаш , кәріқыз Мұртшаға айналған өсімдіктер – асбұршақ , үрмебұршақ Шырында жапырақтар – пияз , қырыққабат Бунақднелелерді аулауға арналған жапырақтар – шыбынжұт , шықшылдық Әлсіз жетілген жапырақтар – сексеуіл , жүзгін , қылша , арамсояу , сұңғыла Өсімдік сабақтары 3 ке бөлінеді – шөптектес , ағаштектес немесе сүректі Сабақтар өсу бағыттына байланысты – жатаған , шырмалғыш , тік , өрмелегіш , жабысқақ , қысқарған сабақ Тік сабақ – жүгері , бидай , терек , қайың , емен Жатаған немесе желі сабақ – әлсіз , жерде жатады мұртшалары (буынаралықтары ұзын желіге қарағанда , топыраққа жанасқан жерінен қосалқы тамыр шығады ) арқылы өседі . Асқабақ , қауын , қарбыз , қияр Шырмалғыш сабақтар – нәзік , мұртшалары болмайды . Шырмауық , құлмақ Өрмелегіш сабақтар – мұртшалары арқылы басқа өсімдікке жабысып , өрмелеп өседі ; Асбұршақ , жабайы бұршақ , жүзім . Сүйенетін өсімдікке тығыз жанаспайды Жабысқақ сабақты – ілемешегі , емізікше өсінділері , жабысқақ түктері арқылы өсімдікке тығыз сүйенеді ; Айтұқым , жабысқақ қызылбояу т.б жатады Лианалар – шырмалғыш және өрмелегіш сабақтар жіңішке , жеңіл , ұзын болатындықтан солай аталады Қысқарған сабақты өсімдіктер – жолжелкен , пияз , бақбақ , ақ қаудауды , қырыққабат жатады Сабақтың ішкі құрылысы – қабық ( 3 ке бөлінеді ; өң , тоз ,қыртыс ) , камбий , сүрек, өзек Қабық – ең сыртқы қабат , Өң – түссіз , мөлдір жас сабақтарда болады . Үлкен ағаштарда өң түлеп тоз алмастырады . Тоздың сыртынан тін қабатты қаптайды , тозда сүзгілі түтіктер болады олар арқылы органикалық заттар жасушаларға енеді . Жасымықша – тоз тыныс алуға қатысатын пішіні төмпешікке ұқсаған жасушалар Камбий – қабықтан кейін орналасады , жасушалары көктемде бөлінеді . Камбий арқылы ағаштың жасын білуге болады . Сүрек – камбийден кейін орналасады , сабақтың едауір бөлігін алады . Жасушалары біркелкі емес ұзын , жіңішке барлығы қосылып түтікше құрайды , ал түтікшені беріктік қасиет беретін сүрек талшықтары қаптайды . Өзек – сабақтың орталық бөлімі , камбийден құралады . Өзек жасушалары өзек сәулелерін құрайды , ал олар барлық сабақтың бөлімдерін байланыстырады Сабақтың бойлап өсуі – ең ұшынан басталады . Өсімдіктің ұзарып өсуі – төбе бүршікке , жанама бүршігіне байланысты Түрі өзгерген сабақтардың - жерасты және жерүсті сабақтары бар Түрі өзгерген жерүсті сабақтар – Сояу , жабайы алмұрт , жабайы алма , долана жатады . Олардағы түріөзгерген сабақ ; тікенекке айналған сояулар , олрады өзу өте қиын өзсе сүрегімен бірге жұлынады . Сояуға айналу себебі ; 1) Ылғал жетіспегендіктен 2) жабайы өсетіндіктен , қолайсыз жағдайға бейімделгендіктен . Шырынды сабақтар – кактус , сүттіген олраға ылғыл жетіспегендіктен жапырақтарына су мен еріген заттарды жинайды . Жасыл болғандықтан органикалық заттар сабақта түзіледі Түрін өзгерткен жерасты өркендер - тамырсабақ , түйнек , пиязшық . Тамырсабақ – жапырақ шығармайтын көпжылдық жерасты өркен . 1) Тамырсабақтың тамырдан айырмашылығы – тамырсабақтың ұшында бүршік , ал тамырда оймақша . 2) Тамырсабақ буын және буынаралықтан тұрады буынында жетілмеген түссіз қабыршықтары бар (жапырақ қалдығы) орналасқан . Тамырсабақта жапырақ болмайды . 3) қабыршақ қолтығындағы бүршіктерден жерасты және жерүсті өркендері дамиды 4) буыннан қосалқы тамырлар шығады . Тамырсабақ буынаралығына байланысты – ұзын және қысқа болып бөлінеді Тамырсабақтар – жатаған (бидайық , қоңырбас , бетеге ) , қысқарған (бүлдірген , шыршай ) , шырынды (қырлышөп , қырлышаш ) , түйнек (канна ) Түйнек – сабақтың түп жағындағы жерасты қолтық бүршіктен дамитын өркеннің ұшындағы бүршік . Көзше – жетілмеген жапырағының қурап түсіп қалғандағы ізі . Түйнектің жерасты өркенге жалғасқан негізгі , оған қарама –қарсы жағын төбесі дейді . Картоп жемісі – жидек жемісі . Жерасты түйнекке жералмұртты жатады . Жерасты пиязшықты өсімдіктерге – пияз , сарымсақ , сүмбілшаш , лалагүл , жабайы жуа , қызғалдақ, бәйшешек , қазжуа жатады . Пиязшықтың құрлысы – Шашақ тамыр , Қысқарған сабақ н/е түбіртек (пиязшықтың төменгі жеріндегі тығыз жер жер ) , Сыртқы кебу қабыршықтар (ішкі бөлімдерін қорғайды) , Ішкі шырынды жапырақтары (қант т.б заттар қорға жиналады) , Төбе , қолтық бүршіктері (жерүсті жасыл өркендері дамиды) . Пияздың жемісі – құрғақ қауашақ Өсімдіктердің көбей мүшелері – гүл , жеміс , тұқым Гүл – көбеюге қажетті жыныс мүшелері бар , бұтақтанбайтын , түріөзгерген , қысқарған өркен Гүл бөлімдері – гүл сағағы (ол болмаса оларды отырмалы гүлдер ; беде , қашқар гүл ) , гүл табаны , тостағанша жапырақша (әр гүлде әр түрлі жемістерін мен тұқымдарын желмен тарату үшін үлпекке айгалады – бақбақ . Тостағанша бір –бірімен тұтасып , жемістің сыртын қаптап , қорғап тұрады – мендуана , қоңырагүл. Тостағаншасы күлтесі ашыла сала түсіп қалады – көкнар. Гүлі қураған кезде кезде күлиесімен бірге түсетіндері , піскен жемістерінде бірге сақталатындар – баклажан , бұрыш , құрма ) , күлте жапырақша (бірге бірігіп кеткен күлтелер ; інжігүл , қоңырагүл . Бірікпей жеке орналасатын күлтелер ; қызғалдақ , көкнар , итмұрын ), аталық , аналық . Шірнеліктер – гүл табанында , аталық жіпшесінің түбінде , аналық жатынында болады . Гүл серігі – тостағанша жапырақша + күлте жапырақша . 2 ге бөлінеді жай (тек тостағанша болғанда ; қалақай , қызылша , қымыздық , еменнің аталық гүлдері , қараағаш . Тек күлтесі болатын ; қызғалдақ , лалагүл , інжугүл) және қос (тостағанша мен күлте болады ; алма , өрік , шие ағаштары ) серікті болады . Гүлсеріксіз – екеуі де болмайды ; тал , шаған , терек , еменнің аналық гүлі . Аталықтың құрылысы – аталық жіпше (аталықтың жінішкерген жері ) , тозаңқабы(бір – бірімен тығыз байланысқан 2 бөліктен тұрады . Әр бөлікте 2 тозаң ұясы бар , тозаңқапта 1000 ған тозаң түйіршіктері түзіледі пісіп жетілгенде тозаңдары сыртқа шашырайды ) , тозаңдар ( Сыртқы және ішкі қабықшасы бар жасуша пішіндері де алуан түрлі ) . Аналық құрылысы – аналықтың ұшын аналық аузы ,ортаңғы жіңішкерген жері мойны , түп жағындағы жуандаған жері жатыны , жатын ішіндегі тұқым бүршігі . Мойны болмайтын – көкнар .қызғалдақ т.б. Дұрысгүл – алма , итмұрын т.б . Бұрысгүл – соя , үрмебұршақ , сәлбен т.б . Гүлшоғырлар – сабақтың ұшыеда дамиды , 2 ге бөлңнеді жай және күрделі Жай гүлшоғырлар – шашақ (Қарақат , қырыққабат , мойыл , мия , қараған . Кейде 2 немесе 4 гүл болады шенгел , асбұршақ , жабайы бұршақ ), жай масақ (жолжелкен ) , собық (жүгері , калла ) , жай шатыр (пияз , адамтамыр , женшень , наурызшешек , ақшұнақ ) , шоғырбас (беде) , себет (күнбағыс , бақбақ , өгейшөп , гүлкекіре ) Күрделі гүлшоғырлар - күрделі шашақ немесе сыпыртқы (жүзім , гүлшетен , тары , күріш ), күрделі масақ (бидай , қарабидай , бидайық ), сырға (қайың , терек , тал , көктерек ) , күрделі шатыр (сәбіз , балдырған , аскөк ). Қосжынысты – мақта , қызанақ , картоп , лалагүл . Аталық гүл – тек аталық болса . Аналақ гүл –тек аналық болса . Бірүйлі – аталық гүлдер мен аналық гүлдер бір өсімдікте болса , жүгері , асқабақ , қайың , орман жаңғағы Екіүйлі немесе қосүйлі – аталық гүлдер бір өсімдікте ал аналық басқа гүлде , қарасора , қалақай , терек , тал . Тозаңдану – аталық тозанның аналық тозаңға түсуі . Оның 2 түрі болады ; Өздігінен тозаңдану және Айқас тозаңдану Өздігінен тозаңдану – бір гүлдің өз аталық тозанының сол гүлдің аналығының ауызына түсуі , жер жаңғақ , шегіргүл , саумаулдық , бетеге , тары Айқас тозаңдану – бір гүлдің аталық тозанының екінші гүлдің аналығының аузына түсуі .Айқас тозаңдану 2 ге бөлінеді бунақденелілер арқылы (шие , алхоры , алма , лимон , шай , асқабақ) және жел арқылы (қант қазалшасы , құлмақ , қарсора , жүгері , қарабидай , қайың , емен) Ұрықтану – аталық және аналық жыныс жасушаларының қосылуы . Ұрықтану тозанданудан кейін басталады . Қосарлы ұрықтану – С.Г.Навашин Барлық гүлді өсімдіктердің жемістері 2 ге бөлінеді – шырынды және құрғақ Шырынды жемістер – жидек , жидек тәрізді , сүйекті шырынды Жидек – Жемістің сыртқы қабығы жұқа , жұмсақ , ішінде тұқымдары көп болады . Мысалы ;Қызанақ , қарлыған , алқа , жүзім , қарақат , картоп , баклажан Жидек тәрізді – көп ұялы және көп тұқымды . Апельсин , мандарин , лимон оларды геспиридий тобына жатқызады . Асқабақты жемістер – қияр , қауын , қарбыз , асқабақ Алма жемісі – алма , алмұрт , беже Сүйекті шырынды – сыртқы қабаты жұқа , іші шырынды және етті . Бір тұқымды – шие , шабдалы , өрік , алхоры . Сүйекті жемістердің құрғақ түрі де болады мысалы бадам , грек жаңғағы , какос Құрғақ жемістер ; бұршаққап , бұршаққың , қауашық , қанатты жеміс , дән , тұқымша , жаңғақ , жинақталған жемістер Бұршаққап – 1 ұялы , тұқым саны бірнешеу болатын құрғақ жеміс . Тұқымдары жеміс жақтауының жиегіне бекиді . Піскенде 2 жағындағы жіктері өздігінен қақырып ашылып , тұқымдары сыртқы шашылады . Асбұршақ , беде Бұршаққын – қос ұялы , ішінде ұзынша тартылған жұқа жарғақты пердесі бар . Тұқымдары перденің шетіне бекінеді . Піскенде жемістің қос жақтауы төменгі жағынан бастап қақырайды . Қырыққабат , шомыр, шалқан . Ұсақтау түрі бұршақынша деп аталады . Қауашық – 1,3,5 және көп ұялы , көп тұқымды . Түріне қарай әр түрлі қвқырайды . Мендуана – қауашығының қақпашасы ашылады . Сасық мендуана , сүттіген , шегіргүл , қызғалдақ – жіктері шатынап , ұзынан шашырап қақырайды Қанатты жеміс – жеміс серігінің біраз бөлігі жұқарып , қанатқа айналған . Жел арқылы таралғандар – үйенкі , шегіршін , қайың , шаған Дән – бір тұқымды жеміс . Тұқымы жеміс серігімен тұтасып кеткен . Бидай , жүгері , арпа , тары , күріш Тұқымша – дәннен айырмашалығы тұқым мен жеміс серігі бірікпеген . Көбінде үлпек айдаршасы болады , бақбақ , күнбағыс , қалуен ,өгейшөп , таусағыз , кекіре Жаңғақ – жемістің жеміс серігі ағаштанып қатайып кеткен . Тұқымдары жеміс серігімен бірікпей бос жатады . емен жаңғағы , жаңғақша Жинақталған жемістер – Көпсүйекті жинақталған (бүлдірген , құлпынай , таңқурай ) , бөлшекті жаңғақша (сәбіз , балдырған , аскөк , жалбыз ) , Ананас , тұт , інжір жемістері біріккен жеміс делінеді Тимирязев – фотосинтезді ғарыштық деп атады Гидатофиттер – су өсімдіктері ; злодея , балдыр . Олар тұтастай суда тіршілік етеді Гидрофиттер – суды мол қажет ететіңдер , ылғалды жерде өсетіңдер ; тұңғиық , күріш Мезофиттер – ылғалдылығы орташа жерде өсетіндер ; қайың , алмұрт , шалғандық өсімдіктер Ксерофиттер – суы аз топырақта , ауасы құрғақ жерлерде өседі ; алоэ , кактус , сексеуіл . Ксерофиттер 2 ге бөлінеді суккулентер (шырынды ксерофиттер жапырақтары мен сабақтарына су жинайды ) , склерофиттер ( құрғақ ксерофиттер ; сексеуіл , жантақ , селеу ) деп бөлінеді Вегативті мүшелер арқылы көбей түрлері ; 1) Түрі өзгерген мүшелері арқылы ; тамырсабақ , түйнек , пиязшық , мұртша арқылы . 2) Өсу мүшелерінің бөліктерімен көбей ; сабағы , жапырағы . 3) Телу арқылы көбею ; бүршіктерінен , көзшелерінен телу . Телу – бір өсімдіктің бүршігін алып екінші өсімдікке ұластыру . Телу түрлері – жанастыра , кескінделіп , көзшелеп телу Тамыр мен сабақ – ұшынан , жапырақ – түбінен , ал ағаш биікке қарай өседі Төменгі сатыдағы өсімдіктерге тек балдырлар жатады Дүние – бөлім – класс – қатар – тұқымдас – туыс – түр Жасыл балдырлар – Біржасушалы ; хламидомонада , глеокапса , хлорококк , диатом , хлорелла . Көпжасушалы ; спирогира , улотрикс . Шоғырлы ; Волвокс Хламидомонаданың құрылысы – қос талшығы , қабықшасы , қызыл көзшесі , хромотофор , ядро , цитоплазма , жиырылғыш вакуоль Хлорела құрылысы – қабықша , хромотофр , цитоплазма , ядро , вакуоль Қоңыр балдырлар – олардың қор заты полисахаридтер . Ламинария ( оны теңіз орамжапырағы деп атаған ) , Саргасум (оны тұрғындар теңіз жүзімі деп атаған) , Нереоцистис Қызыл балдырлар - қор заты май және қанты заттар . Хондрус , коралина , порфира , плюмария Теңіз балдырларынан – йод , сприт , сірке қышқылы , жасунық , агар-агар алынады . Кладофора жасыл балдырынан – қағаз алынады Бриология – мүктерді зеттейді . Мүктерде тамырдың қызметтін ризоидтар атқарады . Жасыл мүк немесе көкек мүгі – онда жапырағы мен сабағы бар мүк . Екіүйлі өсімдік . Аталығын – антеридий , аналығын – архегоний деп атайды Шымтезек мүгі немесе ақ мүк – оны латынша сфагнум деп атайды . Оның ризоиды болмайды . Шымтезек мүгінің жапырақ жасушалары 2 түрлі болады ; 1) ұзын , жіңішке , хлорофилл дәндері бар , жасыл түсті тірі жасушалар , 2) ішінде цитоплазмасы жоқ , ақ түсті өлі жасушалар . Бірүйлі өсімдік . Қырықжапырақтәріздестер – оларды тас көмір мен дәрілік түрде пайдаланады Қырықбуын – жерүсті өркендері 2 түрлі жаздық және көктемдік . Көктемгі өркен – көбею , жаздық өркен – өсу қызметін атқарады . Далалық қырықбуын – дәрілік қырықбуын . Тас көмір ретінде пайдаланады . Мыңжылқы мен шолпаншаш сүмбілі – қызыл кітапқа енгендер Ваялар – 40жапырақтың ірі қауырсын тәрізді жапырақтары Сорус – топтасып жинақталған спорагинейлер Ашықтұқымды өсімдіктер – гүлі жоқ , сондықтан тұқым түзбейді . Қарағай , шырша ,самырсын , арша Кәдімгі арша – екіүйлі , халық оны бүржидек деп атайды . Жатаған шырша – бірүйлі өсімдік Зеравшен аршасы – мәңгі жасыл , қырықжапырақты ағаш Кәдімгі қарағай – бірүйлі өсімдік Қылқанжапырақтың ерекшелігі – шайыр жолдарының болуы . Олардан шайыр , эфир майы , дәрілер алынады . Қарағайдан – жібек жіп тәрізді жасанды талшық алынады . Балқарағай , қарағай – қағаз жасауда негізгі шикізат . Балқарағайдан – спирт, скипидар , қабығынан иілік зат , бояу алынады . Қылшадан алынатын дәрі – эфидрин деп аталады Қарағайдан – фитиноцид ; зиянды заттарда өлтіретін зат бөләнеді Шаршыгүлділер тұқымдасы – орамжапырақ , шалғам , шалқан , кәдімгі ақжелкен Раушангүлділер тұқымдасы – Жай жапырақтылар ; алма , алмұрт , долана , шие , өрік . Күрделі жапырақшалар ; бүлдірген , құлпынай , таңқурай . Қауырсын тәрізді күрделі ; итмұрын , шетен . Саусақ салалы ; жатаған қазтабан Алқалар тұқымдасы – оларды кіріккенкүлтелілер деп атайды . Жемісі – жидек немесе қауашақ . Тағамға пайдаланатындар – баклажан , қызанақ , болгар бұрышы , картоп т.б . Арамшөп , улы өсімдіктер – мендуана , сасық мендуана . Сәндік – шырайгүл мен қызылқұлақ Бұршақтар тұқымдасы – желкен – ең ірі күлте жапырақша , ескек – күлтенің 2 бүйіріндегі 2 күлтежапырақша , қайықша – төменгі тұтасып өскен екі күлте . Жемісі құрғақ – бұршаққап . Тағамдық – асбұршақ , үрмебұршақ , соя , жасымық , жержааңғақ , ноқат . Пайдалы мал азығы – сары бөрібұршақ , беде , ақбас түйежоңышқа , сиыржоңышқа , жантақ . Медицинада – жалаң қызыл мия жөтелге қарсы дәрі , Кассия іш жүргізетін дәрі ретінде пайдаланады . Сәндік түрі – қараған . Улысы – тентекмия Күрделігүлділер – күнбағыс , мақсырдан – май алынады . Көкіністік өсімдіктер – ассүтіген , бөрікелі. Дәрілік шөптер – дермене , түймедағы , бақбақ , итошаған , қырмызгүл . Малазықтық – жералмұрт . Сәәндік – бақытгүл , нарғызгүл . Арамшөптер – ойраншөп , қалуен , гүлкекіре , түйетікендер . Күрделігүлділерде ортақ белгң оларда тостағанша болмайды . Жемісі – айдарлы н\е айдарсыз тұқымша Лалаагүлділер тұқымдасы – Жемісі – қауашық н\е жидек . Дәрілік – лапыз , тамырдәрі , қырлышөп . Сәндік – секпілгүл , сүмбілшаш , қызғалдақ Пияздар тұқымдасы – жемісі – қауашақ . Сарымсақ , пияз , жуа , басты пияз Астық тұқымдасы – қыстырма метистималар арқылы өседі . Бидай , қарабидай , сұлу , тары , арпв , жүгері , күріш . Аса құнды түрі – қатты бидай Сорт – өзіне тән белгілері мен қасиеттері бар біртектес өсімдіктер тобы Вирустық аурулар – тұмау , балалардың сал ауруы , қызылша , сары ауру , шешек , ұшық 1) Бактериялар – 1 ғана жасушадан тұрады .2) Жасушасында оқшауланған ядро жоқ , ядро заты сақина түзеді н\е цитоплазмада шашылып жатады .3) Жасушасы 2 ге бөліну арқылы көбейеді . 4) Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтау үшін спора түзеді , ол көбеюге қатысты емес . 5) Жасушасы = гемицеллюлеза + пектин + кейде нәруызды заттардан . 6) Қоректенетін заттары ; дайын органикалық заттар , асфалть , мұнай , ағаш . 7) Жасуша қабықшасының сыртынан қорғаныштық қызмет атқарып , су алмасуына қатысатын шырышты қалта түзе алады . Антон Левенгук – ұсақ ағзаларды алғаш ашқан адам Микробиология – ұсақ тірі ағзаларды зерттейді Сапрофиттер – өлі ағзалардың денесінде қоректеніп тіршілк ететіңдер Індет н\е эпидемия – адамдардың жапай ауруы Р.Кох – туберкулез тудыратын бактерияларды анықтады Бактериялық аурулар – сүзек , салмонелла , дизентерия , сарып (брурцелез) ; ауру сиырдың сүті арқылы таралады , ботулизм Түйнек бактериялары – жоңышқа , беде , асбұршақ , сиыржоңышқа , соя , шеңгел т.б бұршақтар тұқымдасына жататын басқа да өсімдіктермен селбесіп тіршілік етеді Микология – саңырауқұлақтарды зерттейді Саңырауқұлақтар – 1) бір ж\е көп жасушалардан тұрады . 2) Жасушаларында 1- ден 30 ға дейін оқшауланған нағыз ядро бар . 3) Вегативтті , жынысты , жыныссыз жолмен көбейеді . 4) Споралар арқылы жыныссыз көбейеді . 5) Жасуша қабықшасы = азотты қант тектес хитиннен + қантты затардан тұрады .6) Қоректенетін заттары – су , дайын органикалық заттар . 7) Шырышты қалта түзбейді . Зең саңырауқұлақтар – ақ зең , мукор , ( пеницилл , аспергилл ) – жетілмеген саңырауқұлақтар Пеницилл – жіпшумақтары көкшіл-жасыл түсті . Пенициллин дәрісін алады оны өкпенің қабынуы , ревматизм , дефтерия , скарлатина ауруларды емдеуге болады . Аспергилл – жәпшумақтары сарғыш-жасыл түсті Жеуге жарамды саңырауқұлақтар – Қозықұйрық ,Ақ саңырауқұлақ , Бүріскі , Көңқұлақ , Жерқүлақ , Түлкіжем Жеуге жарамсыз саңырауқұлақтар – жалған түлкіжем , боз арамқұлақ , шыбынжұт , көңілкеш , жалған түбіртек Тат саңырауқұлағы – астықтардың жапырақтарында тат ауруын туғыздырады Ақұнтақ саңырауқұлағы – жапырақ сабақтарға ұн сеуіп , мақта жапсырып қойған сияқты ауру қоздырады Дің саңырауқұлағы – ағаш діңіне тұяқ тәрізді жемістік денесі жабысып өсіп , зақымдайды Қаракүйе саңырауқұлағы – астықтарда дәннің орнында , жүгері собығында қара түсті споралар топталып жетіліп шашылады . Гибериллин – өсімдіктерді тез өсіретін белсенді зат Қыналар – денесінің екі құрамбөлігі балдыр + саңырауқұлақ селбесіп тіршілік етеді Лихенологтар – қыналарды зерттейді ғылым Кладония – бұғы қынасы Биоценоз – 1 жерде тіршілік ететін үш компоненттің ; өсімдіктердің (фитоценоз) , жануарлардың (зооценоз) , ж\е микроорганизмдердің (микробиоценоз) ірі саңырауқұлақтардың жиынтығы 7 Биогеоциноз = экотоп + биоценоз Продуценттнер – органикалық емес заттардан органикалық заттар түзетін ж\е күн сәулесінің энергиясын бойына сіңіретін жасыл өсімдіктер , автотрофтар Консументтер – дайын органикалық заттармен қоректенетіндер , гететрофтылар . Консументтер 1-ші қатары өсімдіктермен қоректенетіндер , Консументтер 2,3-ші қатар жануарлармен қоректенетіндер Редуценттер – Органикалық заттардың қалдықтарын ыдыратып ж\ә оны минералды заттарға айналдыратын гетеротрофтар – микроорганизмдер , саңырауқұлақтар Эндемиктер – Белгілі бір шектеулі аймақта ғана өсетін басқа жерлерде кездеспейтін түрлер Реаликті түрлер – бұрынғы геологиялық кезеңдерден осы кезге дейін жеткен өсімдіктер Доминанттар – белгілі бір өсімдіктер бірлестігінде дарақтарының саны жағынан басым түрлер Эдификаторлар – Биоценоздың түзілуінде ж\ә структуралық құрылымының қалыптасуында шешуші рөл атқаратын түрлер Эфимиройдтар – вегатациялық кезеңі күзде-көктемде қысқа уақыт аралығында өтетін көпжылдық шөптектес өсімдік |