Латын тілі сро 3. Тексерген Жангелдыевна. А
 Скачать 157.59 Kb.
|
|
Астана Медицина университеті Astana Medical University Сөж Орындаған: Алимсейтоов. А Тексерген: Жангелдыевна.А Тақырыбы: Латын тіліндегі ІІІ септеу. IІІ септеуге жататын зат есімдер ІІІ септеуге барлық родтағы (тегіндегі) яғни женский, мужской және средний родтағы (тектегі) зат есімдер жатады. Бірақ бұл зат есімдердің түбірі g, c, d, t, b, p, r, l, n, m, s дауыссыздарына және қысқа ĭ дауыстысына аяқталады. ІІІ септеуге жататын зат есімдердің Nom.sing.-сы яғни жекеше түрдегі атау септігі –s арқылы жасалып сигматикалық номинатив (грек тілінің σ – «сигма» әрпінің атауы) деп аталса, еш жалғаулықсыз жасалған сөзді асигматикалық номинатив дейміз. Сондықтан ІІІ септеуге жататын зат есімдердің Nom.sing.-сы әртүрлі: miles, victor, custos, tempus, ratio, verĭtas, anser, nomen, urbs, orbis, mare, anĭmal, longitūdo, homo, lex және т.т. ІІІ септеуге жататын зат есімдердің жекеше түрдегі ілік септігінің жалғауы – is, ІІІ септеуге жататын зат есімді Nom.sing арқылы анықтауға болмайтындықтан, міндетті түрде екі формасын есте сақтау қажет – nominatīvus және genetīvus singulāris. Жоғарыда айтылғандай genetīvus singulārisтан –is жалғауын алып тастау арқылы зат есімнің практикалық түбірін анықтайды. Мысалы: Nominatīvus Genetīvus Түбір vox дауыс vocis voc- Келесі есімдер сигматикалық номинатив құра алады: а) түбірі тіл арты ( заднеязычные) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing vox < voc-s voc-is ә) түбірі ерін (губные) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing plebs < pleb-s pleb-is б) түбірі тіл алды (переднеязычные) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing civĭtas < civĭtat-s civitāt-is в) түбірі қысқа ĭ (женский мен мужской родтар)- ға аяқталатын: Nom.sing Gen.sing navis < navi-s nav-is Келесі есімдер асигматикалық номинатив құра алады: а) түбірі мұрын (носовые) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing nomen nomĭn-is ә) түбірі liquidaға (плавные) аяқталатын: Nom.sing Gen.sing victor victōr-is б) түбірі –s-қа аяқталатын: Nom.sing Gen.sing tempus temporis < temposis mos mor-is < mos-es в) түбірі қысқа ĭ (средний род)- ға аяқталатын: Nom.sing Gen.sing anĭmal < animali animāl-is ІІІ септеуге жататын зат есімдер әр түрлі үш топқа бөлінеді: түбірі дауыссызға аяқталатын есімдер септеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) деп аталса, түбірі қысқа ĭ – ға аяқталатын есімдер септеудің дауыстылар түрі (гласный тип). Бұдан басқа септеудің аралас түрі (смешанный тип) кездеседі.
ІІІ cептеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) Бұл ІІІ дауыссыздар септеуіне атау септігі мен ілік септігіндегі буын саны сәйкес келмейтін (неравносложные), түбірі бір дауыссызға аяқталатын үш тектің де (родтың) зат есімдері жатады: victor, ōris, m vox, vocis, f nomen, mĭnĭs, n жеңіңпаз дауыс есім
IІІ септеуге жататын зат есімдердің морфологиялық белгілері ІІІ септеуге жататын зат есімдердің көбісі етістіктердің негізінен (супиннен және инфекттен) жасалған: Aтқарушы жақ (действующее лицо) – nomĭna agentis – мағанасындағы мужской родтағы (тектегі) зат есімдер - (t)or, -(s)or жұрнақтары арқылы супин негізінен жасап, адам ұғымын білдіреді: Бұл латын тілінде ғана емес басқа жаңа тілдерде де жиі кездесетін тип. Орыс тілінде де аз емес. Мысалы: новатор, рационализатор т.т. Жаңа тілдерде осы жұрнақтар адам ұғымынан басқ заттық мағана да береді. Мысалы: трактор, репродуктор, экскаватор, телевизор және т.т.
Осы типтес зат есімдер жаңа тілдерде өте жиі кездеседі. Батыс Европа тілдеріне бұл сөздер негіз ретінде кірген: лат. Nom. Sing. Demonstratio- көрме – gen. Sing. Demonstratiōnis – негізі demonstration – неміс тілінде die Demonstration –ағылшын тілінде the demonstration – француз тілінде la demonstration. Орыс тілінде бұндай сөздер женский родтағы –(ц)ия жалғауымен енген формалар: демонстрация, революция, нация, лекция, инспекция, және т.б. Инфект негізіне –or жұрнағын жалғау арқылы қимылдық ұғымды білдіретін мужской родтағы зат есімдер жасалады: timeo, ui, -, timēre 2 қорқу tim-or, ōris m қорқыныш clamo, āvi, ātum, clamāre 1 айқайлау clam-or, ōris m айқай Сапалық сын есімнен – (i)tat – жұрнағы арқылы сапалық ұғымды білдіретін мужской родтағы абстрактлі (дерексіз) зат есімдер – nomĭna qualitātis (nom.sing.-та олар –tas-қа аяқталады) жасалады: liber, ĕra, ĕrum басы бос liber-tas, tātis f бостандық verus, vera, verum шыншыл ver- ĭtas, itātis f шындық Осындай мағанада сапалық сын есімнен – (i)tudin – жұрнағы арқылы сапалық ұғымды білдіретін женский родтағы зат есімдер (nom.sing.-та олар –tūdo-ға аяқталады) жасалады; magnus, a, um зоp, үлкен magn-itūdo, itudĭnis көлемдік(величина) pulcher, chra, chrum көркем,әдемі pulch- itūdo, itudĭnis көрік(красота)
Осы топқа vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Бұл зат есімнің genetivus және dativus singularis формалары жоқ. ІІІ септеуге жататын зат есімдердің кейбір ерекшеліктері 1. Осы ерекшелікке жоғарыда көрсетілген vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Жекеше түрде септеудің үш түрі ғана қолданылады: nom. vis, acc. vim, abl. vi. Көпше түрдің формалары vis- негізінен құрылады, бірақ түбірдегі s ротацизм заңы бойынша r –ға ауысады: nom. және acc. vīrēs, gen.pl. vīrium, dat.pl. vīrĭbŭs. 2. ІІІ септеуге жататын екі есімнің түбірі ou дифтонгынан туған –ov-қа аяқталады. Олар: bōs, bŏvis m,f сиыр, өгіз және Jŭррĭter, Jŏvĭs m Юпитер. Jŭррĭter сөзі Jou- және păter әке сөздерінен туған.
ІІІ септеуге жататын зат есімдердің родтық ерекшеліктері 1. ІІІ септеудің мужской родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады: - ō (sermō, ōnis сөйлеу(речь)); - or (labor, ōris еңбек); - ōs (custōs, ōdis күзет); - er (venter, ventris қарын, іш); - ĕs буын сандары сәйкес емес (limĕs, ĭtis шек, шекара); - ĕx (index, ĭcis бағыттаушы (указатель)); - cis, - nis, - guis [-gvis] (piscis,is балық; finis, is соңы (конец); unguis,is тырнақ) Ескерту. (N.B.) Бірақженский родтағы зат есімдер де кездеседі: carō, carnis ет; arbor, oris ағаш (дерево); mercēs, mercēdis сый-марапат (награда); quiēs, quiētis тыныштық; lex, legis заң Средний родтағы зат есімдер де баршылық: cor, cordis жүрек; ōs, ōris ауыз, бет; ŏs, ossis сүйек; iter, itinĕris жол (путь); cadaver, ĕris өлі дене; vēr, veris көктем; aes, aeris мыс. ІІІ септеудің ж е н с к и й родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады: tās (civĭtās, ātis қоғам, мемлекет) tūs (virtūs, ūtis батылдық) s алдында дауыссыз әріппен (ars, artis өнер; mens, mentis ақыл; pax, pacis бейбітшілік; nox, noctis түн) ĭs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (navĭs, is кеме) ēs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (rupēs, is жартас) dō, -gō, -iō (fortitūdō, ĭnis батылдық; imāgō, ĭnis суреттеме; ratiō, ōnis сана) Ескерту. (N.B.) Бірақмужской родтағы зат есімдер де кездеседі: as, assis асс (римдық тиын); dens, dentis тіс; mensis, is ай(месяц); orbis, is шеңбер; ordo, ĭnis тәртіп, әлеуметтік топ. Средний родтағы зат есімдер де баршылық: vas, vasis ыдыс ІІІ септеудің средний родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады: a (poēma, ătis поэма; gramma, ătis әріп) ĕ, -l, -ar (marĕ, is теңіз; anĭmal, ālis мал; exemplar, āris үлгі) men (nomen, ĭnis есім) ŭs gen.sing. – ŏris/ - ĕris (corpŭs, corpŏris дене; opŭs, opĕris еңбек); ur (guttur, ŭris тамақ (горло)) Ескерту. (N.B.) Бірақмужской родтағы зат есімдер де кездеседі: sol, solis күн; sal, salis тұз; lepus, lepŏris қоян; mus, muris тышқан. |