Документ Microsoft Office Word (2). Тлен бдіков ке повесі (талдау)

• Название: Тлен бдіков ке повесі (талдау)
• Дата: 13.10.2022
• Размер: 111.28 Kb.
• Имя файла: Документ Microsoft Office Word (2).docx
• Тип: Документы; #731136

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті



Төлен Әбдіков «Әке» повесі (талдау)

Орындаған:Досан Гауқар қтә-23 тобы

Тексерген:Өмірбекова Жамилия Қалдыбекқызы

Астана 2022 жыл

Т.Әбдіковтың Әке повесіндегі сөз мағынасының түрлері.

Т .Әбдіковтың “Әке” повесіндегі сөздердің тура мағынада қолданылуы:

• 
  Тағы бір есік... Орта үйдің есігі...(1б)
  
• 
  Өз қиялымнан туған қайғылы көрініс тап бір болған оқиғадай көкірегімді күйінішке толтырып, көзіме жас әкеледі.(2б)
  
• 
  Әкем тыныш ұйықтап жатыр екен.(4б)
  
• 
   Молданың, ағамның қолын алдым .(3б)
  
• 
  Қыздардың бәрі тұрмыс құрып кеткен.(9б)
  
• 
  Сол екі арада ауыл адамдарының біразы бай үйінің маңына жиналып қалды. (18б)
  

Сөздердің фразеологиялық байлаулы мағынасы-Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты кітабында: «Сөздің белгілі ғана сөздермен тіркесуі арқылы,яғни фразеологиялық тіркестерде берілетін лексикалық мағынасы.Фразеологиялық байлаулы мағынада кез келген сөзбен емес, санамалы арнаулы сөздермен ғана тіркесіп қолданылады.Мысалы: мидай дала, мысы басты,қыз-қырқын,жігіт-желең» [1.79 б.].

Т.Әбдіковтың“Әке”повесіндегі сөздердің фразеологиялық байлаулы мағынада қолданылуы:

• 
  Серәлінің үй-іші жылап-сықтап, мал сойлып, құран оқылып,ақыры не керек, жетісін бергелі жатқанда Серәлінің өзі келсін.... Сөйтіп бір масқара болған.(17б)
  
• 
  Қыз-қырқындардың бәрін Шошқакөлдің қалың қопасына апарып, тығып тастадық.(24б)
  
• 
  Мен әкемнің әңгімесінің соңында үн-түнсіз тұнжырап, қолының адырайған тамырларын сырғытып, мұрты жыбырлап, тұғжиып отыратын кезін көз алдыма елестетіп отырмын.(12б)
  
• 
  Қамбар Дүйсеннен қаладағы жаңалықты сұрады, әлде бір татардың үйіне соққан-соқпағанын білді, сосын таяу күндері өзінің де сол жаққа жүргелі тұрғанын.айтты. (33б)
  
• 
  Түс кезінде бір топ салт атты көрінді.(12б)
  
• 
  Бестөрелердің даулары бәтуаға келіп айғай-сүргін басылған болатын.(12б)
  
• 
  Мен кірген бетте киімімді де шешпестен, сәлем-сауқатсыз бірден әкеме ұмтылдым. Құдай-ау, қалай жүдеген! (1б)
  
• 
  Жүрегім су ете қалды.(22б)
  

Сөздердің синтаксистік шартты мағынасы- Сарекенова Қ.Қ «Қазіргі қазақ тілінің лексикология» кітабында: Сөздің қай мағынада қолданылып тұратындығы тек сөйлем ішінде анық болады.Жеке тұрғанда кей сөз басқа ұғым берсе, сөйлемде қолданылуына ,синтаксистік қызметіне қарай басқа мағынаға ие болуы мүмкін. Мысалы: Асанның басы бар бала. Бас-сөзі ақыл деген мағынада қолданылып тұр [2.27 б.].

Т.Әбдіковтың «Әке» повесіндегі сөздердің синтаксистік шартты мағынада қолданылуы:

• 
  «Артыңда құдайға шүкір тұяқ бар»(3б)
  
• 
  «Бес ұлының бесеуі де қасқыр, айтқаныңызды қағып алады».(23 бет)
  
• 
  Мен әкемнің басынан кешкен ұзақ тарихқа ойша көз жібердім.
  
• 
  «Әкең хал үстінде, тез жет» деген телеграмманы ала салысымен сол күні самолетке отырдым.(1б)
  
• 
  Айдостан көзіңді жазба,- деген бірде маған Дүйсен.(22б)
  
• 
  Таңертеңнен түске дейін Қожахметтің кемпірінен басқа көңіл сұрап келген ешкім болмады.(23б)
  

Т.Әбдіковтың «Әке» повесіндегі сөз мағынасының өзгеруі

Метафора- екі нәрсені,құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі.Мысалы,өткір пышақ- өткір сөз, өткір жігіт, өткір ой.

1.“Метафора” терминін қазақ тіл білмінде алғаш қоданған-белгілі ғалым А.Байтұрсынов.Өзінің «Әдебиет танытқыш» деген еңбегінде метафора ұғымын «ауыстыру» деп атайды. А.Байтұрсынұлы: “көріктеу-бір нәрсені көптен айырып,көзге көбірек түсерлік етіп айтқымыз келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсеткендей сөз қосып айтамыз.”[3.117б].

2.Қабдолов З. «Сөз өнері» - “Метафора (грекше metaphora – көшіру)- сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарлата түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту.” [4.219 бет].

3.Хасенов Ә. «Тіл білімі» - “Метафора (гректің metaphora – ауысу, ауыстыру мағыналы сөзі) – белгілі бір ұқсастықтарына қарай екі я одан да көп зат немесе құбылыстың бір атаумен аталуы.” [5.143 бет].

4.Оралбаева Н.,Мадина Ғ., Әбілқаев А. «Қазақ тілі » - “Метафора – әр түрлі заттың түріне, түсіне және басқа да белгілерінің ұқсастықтарына қарап бір сөзбен аталуы.” [6.77 бет].

5.Аханов К. «Тіл білімінің негіздері» -“Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысуы белгіленетін заттардың тұлға, түс, қимыл ерекшелігінің ұқсастығына негізделеді.” [7.141 бет].

6.Тіліміздің лексикологиясын зерттеген ғалымдар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев “Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы” - «Метафора -сыртқы және ішкі белгілеріндегі (тұлғасындағы , қимылындағы не атқаратын қызметіндегі т.б) ұқсастыққа қарап,бір зат атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы болып табылады» дейді.Және Метафораны қолдану сипатына қарай екі түрге бөледі: а)тілдік(сөздік) метафора, ә)поэтикалық(сөйлеу кезінде туатын контекстік) метафора. [1.96 бет].

Тілдік метафора- Сарекенова Қ.Қ «Қазіргі қазақ тілінің лексикология» -Тілдік метафоралар жалпы қазақ тілінде: сөйлеу, жазу, оның ішінде әдеби шығармаларда да кең қолданылады.Бірақ олар әдебиетте көркем образ, суреттеу құралы ретінде емес, стиль аралық лексика түрінде қолданылады. Мысалы:таудың басы,өзеннің басы,шөп басы [2.32-33б].

Поэтикалық метафоралар- Сарекенова Қ.Қ «Қазіргі қазақ тілінің лексикология» - ойды әсерлі әрі айқын етіп жеткізу үшін қажет.Метафораның бұл түрі көркем шығармаларда кездеседі. Мысалы: сары алтын(бидай), қара алтын(көмір), жасыл алаң(футбол) [2.32-33 б].

Т.Әбдіковтың «Әке» повесіндегі метафоралар:

Тілдік метафора

• 
  «Е, е, заманның беті жаман боп барады». (9 бет)
  
• 
  « - Айтып отырған сөзінің жаны бар екені рас, әке, - деді Дүйсен». (17 бет)
  
• 
  «Еттің үстінде Кенжебек бізге тағы ішкізді». (28 бет)
  

Поэтикалық метафора

• 
  «Көктемнің аяқ кезінде тұңғыш қара қағаз Ақсары кемпірге келді». (40 бет).
  
• 
  « - Қоян жылы азғантай малымыз қырылып қалды да, туыстары сағалап, жер аяғы құрғасымен Жылындыға көшіп кеттік, - деп бастар еді көп әңгімесінің бірін». (8 бет)
  

Метонимия-(гр. 'метонyміа' – ауыстыру, қайтадан атау) – Өзара байланысты балама ұғымдарды қолдану, құбылыс орнына оның ерекше қасиетін көрсету. Метафорада ауыспалы, астарлы мағына екі нәрсенің ұқсастығы негізінде туындаса, метонимияда олардың жалғастығы, айрықша белгісі арқылы пайда болады. Мысалы, әйелді – “ақ жаулық”, әскерді – “қол”, бүркітті – “ақиық, мұзбалақ”, қылышты – “наркескен” деп айту метонимияға жатады.

1. Қабдолов З. «Сөз өнері»- ”Метонимия (грекше metenymia – қайтадан атау) – өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану.” [4.225 бет].

2.Аханов К. «Тіл білімінің негіздері»- “Метонимия - бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші затқа не құбылысқа олардың (заттардың не құбылыстардың) өз ара іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып, ауысуы және, осыған орай, сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы. ” [7.143 бет].

3.Жүсіпова М. «Қазіргі қазақ тілі»- “Метонимия грек тілінің – metenymia атын өзгерту, қайта ат қою деген сөзінен, жасалған термин. ” [8.76 бет].

Т.Әбдіковтың «Әке» повесіндегі метонимиялар:

• 
  «- Ойға барып кел, Қапсаттардың үй ішінің амандығын біл».(11 бет). Бұл жерде үйдің өзі емес, сол үйде тұратын адамдар жайлы.
  
• 
  «Талып барып, ұйықтап кетсем керек, таңертеңгі шайды алдыға алып жатқан кезде тұрдым». (12 бет).Бұл жерде шайды ішіп жатқан кезде деген мағынаны үстеп тұр.
  
• 
  « - Әне, әне, - деді Қаби басын шайқай күліп, - өзі өлейін деп жатып, тілімен біреуді шағып жатады». (14 бет)
  
• 
  «Артынан тағы да қазан қайнады». (15 бет)
  
• 
  «Күн еңкейген шақта жолдың шетінде шашылған адамның сүйегін көрдім». (30 бет)
  
• 
  Түс кезінде Ошақтыда отырған өзіміздің назарымбет Жалғасбайлардан бір шай ішіп алып, бұлаң құйрықпен күн бата ойға құладым». ( 11 бет)
  
• 
  «Атағы жер жарған Естөрені де көрдік».( 24 бет).
  
• 
  Әпсаттардың өлігі көз алдыма келсе, осы күні де кейде екі қолымды төбеме қойып, безіп кеткім келеді».( 30 бет)
  

Синекдоха-сөз мағынасын ауыстырып қолдануға жиі кездесетін тәсіл.Синекдоха деп бүтіннің орнына бөлшекті,жалпының орнына жалқыны, немесе керісінше атау арқылы сөз мағынасының ауысуын айтады.

1.Қабдолов З. «Сөз өнері» -“ Синекдоха (грекше synecdoche – арақатынасын ашу) – бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орнына жалқыны немесе керісінше. ” [4.226 бет].

2.Хасенов Ә. «Тіл білімі» - “Синекдоха (гректің synecdoche – бірге жобалап, нобайлап, шамалап түсіну мағыналы сөзі) – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны (дараны), үлкеннің орнына кішіні немесе, керісінше, жалқының орнына жалпыны, бөлшектің орнына бүтінді қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы. ” [5 .149 бет].

3.Оралбаева Н.,Мадина Ғ., Әбілқаев А. «Қазақ тілі » -“ Синекдоха – белгілі бір затты оның бөлшегіне қойылған атаумен атау арқылы пайда болатын ауыспалы мағына. ” [6.78 бет].

Т.Әбдіковтың «Әке» повесіндегі синекдохалар:

• 
  « - Біз кедей адамбыз. Мол жылқы болмайды. Азғантай үш үйлі жанға біткен бар тұяғымыз осы, - депті қазақшалап».( 11 бет)
  
• 
  «Әпсаттар, Қапсаттар, Нұржан, Дүйсендерден айырылып, соқа басым қалғанда да жаны құрғыр бөлек болған соң ербиіп, тіршілік етіп жүре бердік қой, - дер еді әкем әңгімесіне кіріспей тұрып».( 24 бет)
  
• 
  «- Олар патшаның әскерлері ғой, қызылдардан жеңілген соң қытайға ауып барады ». (12 бет)
  
• 
  «Бір жылы екеуі ат қосамыз деп керейлердің асына барып, бір жұмадан кейін Құсайын жалғыз өзі қайтып келді». (14 бет)
  
• 
  «Біз секілді қара халыққа жер қаздың не, шөп шаптың не - бәрібір». (19 бет)
  
• 
  «Маңайдағылар енді әкеме басу айтып жатты». (7 бет)
  
• 
  Біздің тұқымға тіл-көз тиді. Мінеки, сол тұқымына құт дарыған Жармағамбеттен жалғыз қалдым». (34 бет)