4 практикка. 1. аланша безі гормондарыны жалпы сипаттамасы. рамында йоды бар гормондарды метаболиттік сері (Т3, т4)
 Скачать 28.04 Kb.
|
|
1. Қалқанша безі гормондарының жалпы сипаттамасы. Құрамында йоды бар гормондардың метаболиттік әсері (Т-3, Т-4). Қалқанша безінің гормондары бүкіл ағзаның жұмысында маңызды рөл атқарады. Ол метаболизмді бақылауға және келесі функцияларға жауап береді: Тыныс алу және терморегуляция. Жүрек соғу жиілігі. Психикалық жағдайы. Бұлшықет күші мен салмағы. Қандағы холестерин деңгейі және т.б. Қалқанша безі тамақтан алынған йодты екі негізгі гормон-триодотиронин (T3) және тироксин (T4) шығару үшін алады. Олардың өндірісі негізгі гормоналды орталық болып табылатын гипоталамус-гипофиз жүйесімен реттеледі. Гипоталамус гипофизге қалқанша безі гормондардың өндірісін арттыруы немесе төмендетуі керек деген сигнал жібереді. Синтезді реттеу TSH арқылы жүзеге асырылады: егер Т3 және Т4 қанда көп болса, онда TSH аз мөлшерде шығарылады, ал егер аз болса, керісінше. Қалқанша безінің гормондары бірнеше түрді шығарады. Әрқайсысының өзіндік қасиеттері бар және ораналар мен жасушаларға әртүрлі әсер етеді. Сонымен қатар, олардың әрқайсысы өте маңызды, сондықтан қалыпты көрсеткіштерден кез-келген ауытқу ауыр аурулардың дамуына әкеледі. Т3 биологиялық белсенділігі Т4-ке қарағанда бірнеше есе көп. Триодотирониннің белгілі бір бөлігі қалқанша безінде синтезделеді, бірақ көпшілігі ториксинді сыртқы ортадан кейін пайда болады. Айналымдағы гормондардың көпшілігі плазмалық ақуыздармен байланысады (шамамен 99%). Гормон жылу өндірісін реттеуге, сүйек өсуін ынталандыруға, жыныстық гормондардың өндірілуіне және витаминдік метаболизмге жауап береді. Балалық шақта Т3 орталық жүйке жүйесінің өсуі мен дамуын бақылайды. Бұдан басқа, аталған гормондар щитовидки ықпал болдырмау қалыптастыру атеросклеротических әшекейлер, холестерин деңгейінің төмендеуіне, жеделдету ақуыз алмасуының. Егер қалқанша безі тироксиннің жеткілікті концентрациясын синтездей алмаса немесе оны ынталандыру үшін тироотропты гормонның аз мөлшері шығарылса, адам гипотериоздың клиникалық белгілерін көрсетеді. Олар ауыр салмақтан, құрғақ теріден, шаршаудың жоғарылауынан және ұзақ физикалық белсенділікке төтеп бере алмауынан зардап шегеді. Науқастар төмен температураға шамадан тыс сезімталдықты атап өтеді, ал әйелдерде етеккір циклі бұзылады. Егер бос Т3 артық мөлшерде өндірілсе, онда барлық метаболизмнің жоғарылауы байқалады. Нәтижесінде гипертиреоз пайда болады, онда жүрек соғу жиілігінің жоғарылауы, салмақ жоғалту, ұйқының бұзылуы, жоғарғы аяқтың дүмпуі, көздің шырышты қабығының гиперемиясы, беттің ісінуі байқалады. Т4 жалпы: Қалқанша безінің қандай гормондары бар екенін талдай отырып, олардың ең маңызды өкілдерінің бірі-T4 туралы айту мүмкін емес. Оның басым бөлігі ақуыздармен байланысты күйде. Бұл гормонның көрсеткіштері көбінесе эутиреоидты мәртебесі бар адамдарда анықтамалық мәндерге сәйкес келмейді немесе қалқанша безінің бұзылуы кезінде нормаға сәйкес келеді. Осыған байланысты, жалпы T4 диагностикалық бағалауы үшін қан ағымындағы тироксинді байланыстыратын глобулиннің деңгейін анықтау ұсынылады. Тироксиннің максималды деңгейі 8-12 сағатқа дейін, ал ең төменгі деңгейі 23-тен 3 сағатқа дейін байқалады. Жыл бойы жалпы Т4 шыңы қыркүйек пен ақпан аралығында, ал жаз мезгілінде төмендейді. Жүкті әйелде жалпы T4 жоғарылайды, үшінші триместр кезінде максималды сандарға жетеді. Бұл секіру эстрогендердің әсерінен пайда болатын тироксинді байланыстыратын глобулиннің жоғарылауына негізделген. Екі жыныстағы гормоналды фон өмір бойы тұрақты болып қалады. Бұл Қалқанша безінің гормондарын тексеру ұсынылады: Гипертиреоз немесе гипотиреоз белгілері. Қалқанша безінің зақымдануының алдын-алу (жеке талдау арқылы). Әсіресе йод мөлшері аз жерде тұратын, белгілі бір азықтүлік шектеулерін ұстанатын және тұқым қуалаушылыққа ие адамдар үшін пайдалы.Дәрілік терапияның тиімділігін бағалау-3 айда кемінде 1 рет. Қалқанша безінің гормондарымен проблемалары бар анадан туылған баланың өмірінің алғашқы күндері. Т3 бос: Трийодтиронин жалпы Т3-тің плазмалық ақуыздармен байланысы жоқ белсенді бөлігін білдіреді. Ол тіндердің өсуіне, ақуыз, липид және көмірсулар алмасуына, жүрек жұмысын қалыпқа келтіруге жауап береді. Сонымен қатар, бұл ас қорытуға, тыныс алуға, жыныстық және жүйке жүйесіне айтарлықтай әсер етеді. Гормон қан арнасында айналады және жылу энергиясын қалыптастыруға, дененің әр жасушасының оттегін тұтынуына жауап береді. Бұл талдау келесі жағдайларда ұсынылады: бос тироксиннің (Т4) қалыпты концентрациясы кезінде ТТГ деңгейінің төмендеуі. Қалыпты бос тироксин (Т4) кезінде гипертиреоздың клиникалық симптомдарының болуы. Әйелдерде қалқанша безінің гормондарына талдау жасау үшін кез-келген клиникалық зертханаға (мемлекеттік және жеке) жүгіну жеткілікті. Бұл процедура Венадан стандартты қан алу болып табылады. Әдетте, нәтижелерді 1 жұмыс күні ішінде алуға болады. Айта кету керек, тек гормоналды көрсеткіштер диагнозсыз және декодтаусыз беріледі. Оларды тек диагноз қойып, тиімді емдеуді тағайындайтын емдеуші дәрігер шеше алады. Т4 бос: Бұл Қалқанша безінің маңызды гормонының белсенді бөлігітироксин. Ол қан арнасында орналасқан және ақуыздармен байланыспайды. Бұл гормоналды фракция метаболикалық процестерге жауап береді, яғни дененің әр жасушасына әсер етеді. Метаболизм процестерін күшейте отырып, жылу өнімдерінің көбеюі және әр Ұлпаның O2 тұтынуы жүреді. Ағзаның дәрумендерге деген қажеттілігі артады, нәтижесінде бауырда А дәрумені өндірісі ынталандырылады. T4 тегін қан тамырларындағы холестеринді төмендетуге жауап береді, соның арқасында холестеринді бляшкалардың пайда болуына, олардың бөлінуіне және өмірге қауіпті жағдай болып табылатын инфаркттың дамуына жол берілмейді. Гормон метаболизм процестерін жеделдетеді, зәрдегі кальцийдің шығарылуын арттырады, сүйек тінінің алмасуын, әсіресе сүйек резорбциясын белсендіреді. Ол жүрек қызметіне жағымды хронотропты және инотропты әсерімен ерекшеленеді, сонымен қатар орталық жүйке жүйесінің ретикулярлық қалыптасуы мен қабығына ынталандырушы әсер етеді. Сонымен қатар, ол тыныс алу және репродуктивті функцияға жағымды әсер етеді, психикалық жағдайды қалыпқа келтіруге көмектеседі. 2. Кальций және фосфор алмасуы. Қалқанша маңы безінің физиологиясы. 3. Ұйқы безінің эндокринді функциясы және оның реттелуі. Ұйкы безi 2 түрлі тіннен: а) ас қорыту сөлін бөлетін ацинус б) қанға гормондар бөліп шығаратын А және В жасуларынын кұрылған шашыранды Лангерганс аралшықтарынан тұрады. Ацинус тiнiнiң сөлі түтікше аркылы 12 елі ішекке құйылады. Бұл ұйкы безiнiц сырткы секрециялық қызметі. Лангерганс аралшыктарында түтік болмайды, ол сөлін қанға құяды. Демек ұйкы безі ішкі секрециялы без. Ұйкы безі латынша панкреас деп, осыған орай оның ас қорыту сөлі панкреас сөлі деп аталады. Ұйқы безінен сөл алу. Ұйқы безінің сөл шығару қызметін, оның кұрамын білу үшін иттің панкреас түтігіне фистула қойылады. Он екі елі ішек қабырғасын ұйқы безінің түтігі ашылған жерінен ромба тәрізді етіп айналдыра тіліп, түтіктің аузы 12 елі ішек бөлігімен бірге сыртка шығарылады (И.П. Павлов, 1879). Ұйкы безі қос түтікті. Осы екі түтіктің біреуі сыртқа шығарылса, онда 12 елі ішекте ас корыту үрдісі бұзылмайды. Сыртка шығарылған түтіктін аузына зонд кіргізіп, ас қорыту кезінде ұйкы безі сөлін жинауға ішкен астың без сөлінің құрамын, сөл шығару тәртібіне тигізетін әсерін зерттеуге болады. Адамнын ұйкы безінен таза сөл алу киын. Сондықтан адамға жіңішке зонд (резенке түтік) жұтқызып, оны қарыннан ішекке өткізіп одан сөл (таза болмаса да) жинауға болады. Ұйкы безi сөлiнiң құрамы мен кызметi. Ұйқы безінің сөлі түссіз, сілтілі (pH 7,8-8,4). Онын құрамында 1,0% құрғақ зат болады. Ол негізінен белоктан тұрады (0,5-1,0%). Тәулігіне ұйкы безінен 1,5-2 литрдей сөл бөлініп шығады, ондай сөлден 10 грамдай белок жинап алуға болады. Ол негізінен түрлі ферменттерден тұрады. Мұнда ферменттердің шамамен 72%-і белокты ыдырататын протеазалар: трипсин, химотрипсин, карбоксипептидазалар, эластаза, рибонуклеаза. Без сөлінде трипсиноген, химотрипсиноген күйінде бөлiнiп шыққан трипсин мен химотрипсин белокты ыдырата алмайды. Ол үшін iшек сөлі құрамындағы ферменттер ішектін шырышты кабығында түзілетін энтерокиназа ферментімен әрекеттесуі шарт. 1893 ж. осы ферментті И.П. Павлов iшек сөлінен тауып, оны ферменттердін ферменті деп атады. Энтерокиназа трипсиноген ферментін трипсинге, ал трипсин баска ферменттерді, айталық химотрипсиногенді химотрипсинге айналдырады. Трипсиноген мен химотрипсиногенді трипсин, химотрипсинге айналдыруын iшек сөлiне Ca² ионын қосу аркылы тездетуге болады. Трипсин мен химотрипсин белок атаулыны амин қышқылдары сатысына дейін ыдыратады. Бұл екі ферменттің әсері жағынан бір-бірінен айырмашылығы олар белок түзетін амин қышқылдарымен пептидтердің арасындағы әртүрлі байланыс тізбектерін бұзады және олардың ыдырату шапшандығы біркелкі емес. Ұйкы безі сөлінің құрамында күрделі пептидтерді ыдырататын карбоксипептидаза (A. В) және эластаза ферменттері рибонуклеин қышқылын нуклеидтер сатысына дейін ыдырататын рибонуклеаза ферменті бар. Бұлармен қатар без сөлінде фосфолипидтерді, майларды, поли және дисахаридтерді ыдырататын ферменттер де аз емес. Майлы липаза май қышқылы мен глицерин сатысына дейін ыдыратады. Бірақ ол үшiн алдымен майға өт әсер етiп, эмульсияға айналдыруы шарт. Майдын эмульсияга айналуы дегеніміз- өттің әсерінен майдын диаметрі 2-3 мкм май тамшыларына бөлінуі. Осы тамшыларға липаза ферменті өтпен бірге Са иондарының қатысуымен әсер етеді де, оларды май қышкылдары мен глицерин сатысына дейін ыдыратады. Көмірсуларға әсер ететің а-амилаза ферменті полисахаридтерді (гликоген мен крахмалды) дисахаридтерге дейін, мальтаза мен лактаза ферменттері аттас дисахаридтерді моносахаридтерге дейін ыдыратады. Ұйқы безі сөлінің қанша уакыт, қай мөлшерде бөлінетіні, ферменттік құрамы тағам түріне және тағам рационына байланысты. Ет, нан жеп, сүт ішкен кезде бөлінетін сөлдін көлемі, құрамы, бөлініп шығу мерзімі біркелкі емес, керісінше, тағам түріне карай өзгеріп отырады. Бұл тәжірибе жүзінде дәлелденіп, кисык сызыкпен көрсетілген (И.П. Павлов). Taғам құрамында көмірсулар басым болса, без сөлінде оларды ыдырататын ферменттер, ал белок көбірек болса, трипсин мен химотрипсин көбiрек болады. Майлы тамакты ыдырату үшін без сөлінде липаза ферменті көп болуы шарт. Ұйкы безі сөлінде ферменттердін мөлшері, құрамы, тағам рациона бейімделуі сөл бездің кызметi жүйке жүйесi кызметімен тығыз байланысты екенін дәлелдей түседі. 4. Бүйрек үсті безінің гормондары, олардың метаболизм мен ағзаның қызметін реттеудегі маңызы. Бүйрекүсті без қыртысының үш аймағы бар: 1. Сыртқы-шумақты немесе гломерулярлы, минералокортикоидтар 2. Ортаңғы- түйінді немесе фасцулярлық,глюкокортикоидтар 3. Ішкісі-торлы немесе ретикулярлы, андрогендер мен экстрогендер Олар көптеген маңызды функцияларды басқарады, соның ішінде: метаболизм қандағы қант деңгейі қан қысымы тұз бен су теңгерімі жүктілік жыныстық жетілу кезеңіне дейін және жыныстық жетілу стресс реакциясы эстроген мен тестостеронды қоса алғанда, жыныстық гормондардың тепе-теңдігі Денедегі майларды, ақуыздарды және көмірсуларды пайдалануды бақылауға көмектеседі; қабынуды басады; қан қысымын реттейді; қандағы қантты жоғарылатады; сонымен қатар сүйек түзілуін төмендетуі мүмкін -Минералокортикоидтар тобының өкілі-альдестерон, сілекей бездерінде натрий реабсорбциясы кезеңіне әсер етеді. -глюкокортикоидтар- қанда глюкозаның жоғарылауын тудырады. Бүйрекүсті безінің үш аймғында холестерин көзі болып қызмет атқаратын стероидты гормондар өндіріледі 5. Эндокринді органдардың эндокринді функциясы. 1. Қалқанша безінің гормондарының физиологиялық ролі және оларды реттеу 2. Кальций метаболизмін реттеудегі қалқанша маңы және қалқанша гормондарының маңызы Са2+ концентрациясы өте жоғары дәлдікпен реттеледі, оның 1% ауытқуы тепе-теңдікті қалпына келтіретін гомеостатикалық механизмді әрекет етуге әкеледі. Қандағы Са2+ негізгі реттеушісі паратгормон, кальцитриол және кальцитонинболып табылады. Паратгормон (ПТГ) Гормонның ыдырау жылдамдығы кальций иондарының төмен концентрациясы кезінде төмендейді және егер кальций ионының концентрациясы жоғары болса жоғарлайды, ал секрециясы плазмадағы кальций ионы деңгейі арқылы реттеледі: гормон қандағы кальций концентрациясының төмендеуіне жауап ретінде секреттеледі. ПТГ нысана-мүшесі сүйек пен бүйректер, сонымен бірге ішектер болып табылады. Бүйректер мен сүйек жасушаларында паратгормонмен әсерлесетін спецификалық рецепторлар шоғырланған, соның нәтижесінде аденилатциклазамен байланысты механизмдер каскады инициацияланады. ПТГ жасуша сыртылық сұйықтықтағы кальций ионының қалыпты деңгейін сүйектерге тікелей әсер ету арқылы да (аденилатциклазаны активтендіру остеокластардың метаболиттік активтілігін стимулдейді, нәтижесінде сүйектерден Са2+ -тің мобилизациясы жүреді және фосфаттардың қан мен бүйректерге бүйректердің дисталбдық каналшалары арқылы түсуін стимулдейді) және аралық әсер арқылы (кальцитриолдың синтезін стимульдеу арқылы) ішектердің шырышты қабатына әсер етіп, бұл жағдайда Са2+ ішектерден тиімді сіңірілуін жоғарлату арқылы. ПТГ бүйректерде фосфаттардың реабсорбциясын төмендетеді. 3. Ұйқы безінің эндокриндік қызметі Ұйқы безі күрделі эндокриндік орган болып табылады, ол негізгі үш гормон шығарады және денеде ас қорыту функциясына жауап беретін кем дегенде бес басқа ферментті қосылыстар. Құрылымдық жағынан ұйқы безі бездің экзокринді бөлігінен және эндокринді бөліктен тұрады – Langerhans аралдарында. Лангерхандықтардың аралдары жасушалардың бірнеше түрінен тұрады. Осы құрылымдардың құрамында: альфа-клеткалар – глюкон гормонын шығарады; инсулиннің бөлінуіне жауапты бета-клеткалар; Дельта жасушалары – соматостатин шығарады. Инсулин мен глюкагон – бұл организмдегі қант мазмұнын анықтайтын гормондық антагонисттер. Ұйқы безінің эндокринді қызметінің реттелуі асқазанды безге әсер ететін негізгі субстратты глюкоза арқылы өтеді. Қант глюкозасының жоғарылауы қант деңгейі төмендеген жағдайда инсулинді қанға шығаруға көмектеседі, содан кейін инсулиннің концентрациясы төмендейді және глюкагон белсенділігінің уақыты белгіленеді. Инсулин – жасушадағы глюкоза өткізгіші ретінде әрекет ететін ақуыз құрылымы, бұл гормон ұялы рецепторлармен өзара әрекеттесіп, қанттың жоғары жылдамдықпен клеткаға енуіне мүмкіндік береді.Глюкозаның глюкозаның ағымы жасушаның плазмалық кеңістігіне инсулин әсерінсіз, мысалы, белсенді тасымалдаудың көмегімен мүмкін болады, бірақ бұл процесс әлдеқайда ұзағырақ болады және қанға түсетін қант қан тамырларын бұзуға бастайды. Ұйқы безінің негізгі гормондары Глюкагон кері үдеріс үшін – қандағы глюкоза деңгейін жоғарылату үшін шақырылады. Дене, әсіресе адамның миы, глюкоза жетіспеушілігіне өте сезімтал, өйткені ол негізгі энергетикалық субстрат, сондықтан глюкаон бірінші көмек гормоны деп айтуға болады. Оның функциясы – пеште сақталатын глюкоза заттары бар зат – гликогеннің бөлінуі. Сонымен қатар, глюкагон глюконеогенезді ынталандыру факторы болып табылады – басқа субстраттың бауырдағы глюкозаны құрастыру процесі. Тек осы екі гормондардың функциясына қарап, асқазан безінің метаболизмдегі рөлі аса маңызды емес. Соматостатиннің әсері ұйқы безінің ас қорыту мен қанттың реттелуіне ғана емес, қажет екенін анық көрсетеді. Бұл гормон басқа эндокриндік бездердің жұмысына әсер етеді.Somatostatin орталық эндокринді органның гипоталамусына әсер етеді. Оған әсер етіп, соматостатин гормонын, кальсонды ынталандыратын гормонды өндіруді реттейді. Басқа гормондар және ұйқы безінің эндокриндік бұзылуы Ұйқы безінің эндокриндік қызметі, сондай-ақ экзокринді безі ас қорыту жүйесінің метаболизмін елеусіз қалдырады Ұйқы безі жасушаларының бөлігі асқорыту процестерін реттеуге қатысатын нақты гормондарды шығарады. 4. Бүйрек үсті безінің қыртысты бөлімінің гормондары Бүйрек үсті бездерінің гормондары. Бүйрекүсті безінің қыртысты қабаты 40-тан астам кортикостероидтарды түзеді. Олардың бәрі де холестериннің туындысына жатады. Мұның ішіндегі тек қана негізгі онында биологиялық белсенді гормондық қасиет бар. Қалғандары осы негізгі гормондардың өніміне, немесе олардың ыдырауынан пайда болған заттарға жатады да көбінесе қанға өтпейді. Физиологиялық қызметіне қарай кортикостероидтар 3 топқа бөлінеді : 1) глюкокортикостероидтар (ГКС); 2) минералокортикостероидтар (МКС); 3)Андрокортикостероидтар (АКС); Глюкикортикостероидтар бүйрекүсті безінің қыртысты қабатының шоғырлы зонасында түзіледі. Бұл топқа кортизон ( өте белсенді гормон), гидрокортизон және кортикостерон ( белсенділігі төмендеу ) жатады. Кортизон молекуласының С17 бөлігінде окситобы болғандықтан оларды 17-оксикортикостероидтар деп те атайды. Глюкокортикостероидтардың физиологиялық әсері: Глюкокортикостероидтар көмірсулар, белоктар, майлар алмасуына әсер етеді, ұлпаларда белоктың ыдырауын күшейтіп, олардың синтезін бәсеңдетеді. Глюкокортикостероидтар әсерімен қан құрамындағы амин қышқылдарының мөлшері өсіп, олар бауырда глюкоза мен гликогенге айнала қордағы май шығыны артып, қуат алмасуы күшейеді. Бұл гормондар антиденедердің түзілуін баяулатып, қабыну процесін өршітпеуде маңызды орын алып, булығу (стресс) тудыратын әр түрлі қолайсыз факторлардың әсеріне бейімделуде маңызды рөл атқарады. Минералокортикостероидтардың физиологиялық әсері: МКС -тың негізгі физиологиялық әсері - су мен тұздың алма суына ыкпалы жатады. Бұл бүйрек тінінде, тер мен сілекей бездеріне, ас қорыту жолының шырышты қабығының жасушаларына әсер ету арқылы қол жеткізіледі. Бүйректегі түтікшелердің аппаратының ұшқары бөлімінде натрийдың кері сіңуін альдостеронының арттыруы іс жүзінде дәлелденді. Бұл әсердің арқасында денеде Na, CI иондары жиналып, соған сәйкес ағзаға осмос эквиваленттік саны жиналады.Сонымен қатар, альдостеронның әсерінен К ', сутек, аммоний организмнен шығарылады. Андрокортикостероидтардың физиологиялық әсері: Андростерон,эстрол және прогрестерон торлы зонаның жасушаларында түзіледі.Жыныс гармондарына қарағанда бұлар анағұрлым әлсіздеу келеді.Дегенмен бұлар жыныс бездерінде түзілетін гармондар тәрізді әсер етеді.Бұлардың маңызы әсіресе балалық,кәрілік шақта зор болады.Адам қартайып,жыныс бездерінің қызметі тоқтаған кезде бүйрекүсті бездері негізгі жыныс гармондарын түзуші ағза болып қалады. Бүйрек үсті безінің қыртыстық бөлігінің қызметі нашарласа адам аддисон дертіне шалдығады тері қола түске боялып, адам арықтайды, тәбет нашарлап, қандағы қант мөлшері азаяды, қан қысымы төмендейді, астения пайда болып, ішкі ортада натрий мөлшері азайып, калий мөлшері көбейеді. Бездің боз затында адреналин және норадреналин гормондары түзіледі. Бұл гормондар катехол туындысы болғандықтан катехоламиндер деп аталады. Олардың әсері симпатикалық нерв әсеріне ұқсас, сондықтан оларды симпатикалық аминдер деп те атайды. Адреналин тираминнің туындысы, ал норадреналин метилсізденген адреналин болып табылады, оның құрамында метил тобы болмайды. 5. Жыныс бездері Жыныс бездері (еркектерде - атабезі, әйелдерде – жұмыртқа жасушалары) аралас қызмет атқаратын бездерге жатады. Сыртқы сөліністік қызметі – жыныс жасушаларын (сперматозоидтар мен жұмыртқа жасушалары) жасау және шығару. Ішкі секрециялық қызметі - жыныс гормондарының түзілуі мен қанға бөлінуіне байланысты. Аталық жыныс гормондары – андрогендер атабезінің интерстициалды тіндерінің ерекше – Лейдиг жасушаларынан жасалады. Бұл гормонның екі түрі ажыратылады – тестостерон және андростерон. Андрогендер жыныс аппаратының қалыптасуы мен дамуын, еркекке тән жыныстық белгілердің жетілуіне ықпал жасайды және жыныстық рефлекстердің пайда болуына келтіреді. Олар сперматозоидтардың дамуын және қимыл белсенділігінің сақталуын қадағалайды, жыныстық инстинкт пен жыныстық мінез-қылықтардың қалыптасуына келтіреді. Ақуыздың түзілуін күшейтіп (әсіресе бұлшыкетте), организмдегі майдың мөлшерін азайтады, негізгі алмасу деңгейін жоғарылатады. Еркектер организмінде андрогендерден басқа, ұрық жолында аздап аналық жыныс гормоны – эстрогендер де түзіліп, бөлініп шығарылады. Аналық жыныс гормондары - эстрогендер (эстрон, эстрадиол) жұмыртқа жасушасының фолликуласында түзіледі. Сол жерде аздап тестостерон да (аталық жыныс гормоны) түзіледі. Жарылған фолликуланың орнында дамитын сары денеде прогестерон гормоны жасалады. Эстрогендер жыныс мүшелерінің өсіп жетілуіне, екінші жыныс белгілерінің пайда болуына және жыныстық мінез-құлықтың (әсерленістер) дамуына үлкен әсер етеді. Сонымен қатар эстрогендер жатыр бұлшық етінің жиырылу қабілетін күшейтеді және оның окситоцинге сезгіштігін жоғарылатады, сүт бездерінің өсіп дамуын жеделдетеді. Прогестерон жүктіліктің қалыпты өтуін қамтамасыз етеді. Оның әсерінен жатырдың эндометрий қабатының қалыңдап өсуі және оған ұрықтанған жұмыртқаның бекітілуі (имплантация) жақсы өтеді. Сонымен бірге прогестерон жатырдың жиырылу қаблетін тежеп, оның окситоцинге сезгіштігін азайтады, фолликуланың дамуы мен жұмыртқа жасушасының шығуын (овуляция) тежейді. Мұндай әсері гипофиздегі лютропиннің түзілісін басу (төмендету) есебінде жасалады. Жыныс гормондарының түзілуі аденогипофизде бөлінетін гонадотропин мен пролактиннің бақылауында болып реттеледі. Еркектерде гонадотропин сперматозоидтардың даму мен жетілуін қамтамасыз етсе, әйелдерде – фолликуланың пайда болуына келтіреді. Жыныс гормондарының (жұмыртқа жасушасындағы эстроген мен прогестерон, аталық бездегі андрогендер) түзілуі мен сөлінісі лютропиннің әсерінен күшейеді. Пролактин прогестеронның өндірілуін жеделдетеді. Эпифиздің гормоны – мелатонин, жыныс бездерінің қызметін тежейді. Вегетативтік жүйке жүйесі жыныс бездерінің қызметін гипофиздің гонадотроптық гормондарының бөлінуін белсендіру арқылы реттейді. |