|
1. Бгеттік (барьерлік) ызметі мынада оршаан орта мен жасушаны арасында тандамалы (селективті), кезекпен, белсенді жне енжар зат алмасу процестері жреді
- 1. Бөгеттік (барьерлік) қызметі мынада: қоршаған орта мен жасушаның арасында тандамалы (селективті), кезекпен, белсенді және енжар зат алмасу процестері жүреді. Тандамалы дейтін себебі биологиялық мембрана арқылы заттың бір тобы тасымалданса, басқа топқа жататын заттар тасымалданбайды; кезекпен дейтін себебі тасымалданатын заттар жасушаның жұмысына сәйкес мембранадан кезектесіп ретімен өтеді; белсенді дейтін себебі заттар таралымы (концентрациясы) аз жерден таралымы кѳп жерге қарай тасымалданады; енжар дейтін себебі тасымалдану зат таралымы кѳп жерден таралымы аз жерге қарай жүреді. 2. Матрицалык — мембранадағы ақуыздардың орналасуын, олардың бағытын және ѳзара ұтымды әсерлесуін қамтамасыз етеді.
Жасуша ішілік везикулалық тасымалдау эндоплазмалық ретикулум (ЭПТ) мембранасынан басталады. Бұл жерде ақуыз молекуласының гликозилденуінің алғашқы кезеңдері өтеді. Содан кейін ақуыз молекулалары тасымалдау кѳпіршіктеріне іріктелініп, Гольджи кешенінің цис-полюсіне өтеді. Гольджи цистерналарында ақуыздардың гликозилденуі әрі қарай жалғасады, ал Гольджидің транс-полюсі мен трансторларында ақуыздың гликозилденуі толығымен аяқталады. Сонымен қатар олар фосфорланады және сульфаттанады. Гольджи цистерналарынан ақуыздар жиекті көпіршіктер арқылы өтеді. Гольджидің транс-торларында толық модификацияланған ақуыздар нақтылы органеллаларға тасымалдану үшін тасымал көпіршіктеріне іріктелінеді, Гольджи кешенін тастап шыққаннан кейін, ақуыздар алғашқы лизосомаларға, конститутивтік көпіршіктерге және секреторлық гранулаларға үлестіріледі. Заттардың цитоплазмалық мембрана (плазмолемма) арқылы сыртқа шығарылуын (экзоцитоз) не жасуша ішіне өткізілуін (эндоцитоз) трансмембраналық тасымалдану деп атайды. Ол өте күрделі құбылыс және әртүрлі жасушаларда түрліше жолдармен жүзеге асады, сол сияқты, әртүрлі заттарда түрліше әдістер арқылы өткізіледі. - Жасуша ішілік везикулалық тасымалдау эндоплазмалық ретикулум (ЭПТ) мембранасынан басталады. Бұл жерде ақуыз молекуласының гликозилденуінің алғашқы кезеңдері өтеді. Содан кейін ақуыз молекулалары тасымалдау кѳпіршіктеріне іріктелініп, Гольджи кешенінің цис-полюсіне өтеді. Гольджи цистерналарында ақуыздардың гликозилденуі әрі қарай жалғасады, ал Гольджидің транс-полюсі мен трансторларында ақуыздың гликозилденуі толығымен аяқталады. Сонымен қатар олар фосфорланады және сульфаттанады. Гольджи цистерналарынан ақуыздар жиекті көпіршіктер арқылы өтеді. Гольджидің транс-торларында толық модификацияланған ақуыздар нақтылы органеллаларға тасымалдану үшін тасымал көпіршіктеріне іріктелінеді, Гольджи кешенін тастап шыққаннан кейін, ақуыздар алғашқы лизосомаларға, конститутивтік көпіршіктерге және секреторлық гранулаларға үлестіріледі. Заттардың цитоплазмалық мембрана (плазмолемма) арқылы сыртқа шығарылуын (экзоцитоз) не жасуша ішіне өткізілуін (эндоцитоз) трансмембраналық тасымалдану деп атайды. Ол өте күрделі құбылыс және әртүрлі жасушаларда түрліше жолдармен жүзеге асады, сол сияқты, әртүрлі заттарда түрліше әдістер арқылы өткізіледі.
Транслоказа арнасы барлық уақытта ашық болмайды, оның ашылуы үшін транслоказа бѳлшектері бетімен арнайы лиганданың байланысуы қажет; транслоказаларда ешқандай арна болмайды, олар лигандамен (ѳткізілетін зат) байланысып, мембрана жазықтығында 180° айналады. Белсенді тасымалдау — мембрана арқылы заттардың өткізілуі транслоказалар көмегімен жүзеге асады, бірақ бұл кезде заттар олардың концентрация градиентіне қарама-қарсы бағытта, яғни концентрациясы аз ортадан концентрациясы жоғары ортаға өткізіледі. Заттардың бұлайша өткізілуі белгілі бір мөлшерде энергия жұмсауды қажет етеді. Ал энергия көзі болып АТФ гидролизі (Na+, K+ сорғышы, Са2+-сорғышы), не тотығу-тотықсыздану үдерісі (митохондрияларда)-Н+ионы сорғышы саналады. Белсенді тасымалдауды энергиямен қамтамасыз етудің тағы бір тетігі-концентрация градиенті бағытында өткізілетін бір заттың-У концентрация градиентіне қарама-қарсы бағытта өткізілетін екінші бір затпен-Х, қабаттасып өткізілуі. Бұл жағдайда, У ѳткізілуінде бѳлінетін энергия мѳлшері Х-ѳткізуге жұмсалатын энергиядан артық болуы қажет. - Транслоказа арнасы барлық уақытта ашық болмайды, оның ашылуы үшін транслоказа бѳлшектері бетімен арнайы лиганданың байланысуы қажет; транслоказаларда ешқандай арна болмайды, олар лигандамен (ѳткізілетін зат) байланысып, мембрана жазықтығында 180° айналады. Белсенді тасымалдау — мембрана арқылы заттардың өткізілуі транслоказалар көмегімен жүзеге асады, бірақ бұл кезде заттар олардың концентрация градиентіне қарама-қарсы бағытта, яғни концентрациясы аз ортадан концентрациясы жоғары ортаға өткізіледі. Заттардың бұлайша өткізілуі белгілі бір мөлшерде энергия жұмсауды қажет етеді. Ал энергия көзі болып АТФ гидролизі (Na+, K+ сорғышы, Са2+-сорғышы), не тотығу-тотықсыздану үдерісі (митохондрияларда)-Н+ионы сорғышы саналады. Белсенді тасымалдауды энергиямен қамтамасыз етудің тағы бір тетігі-концентрация градиенті бағытында өткізілетін бір заттың-У концентрация градиентіне қарама-қарсы бағытта өткізілетін екінші бір затпен-Х, қабаттасып өткізілуі. Бұл жағдайда, У ѳткізілуінде бѳлінетін энергия мѳлшері Х-ѳткізуге жұмсалатын энергиядан артық болуы қажет.
Бүйрек арнашықтарының эпителиоциттерінің ішкі (апикальды) мембранасы арқылы арнашық қуысынан эпителий жасушаларына глюкоза Na+ иондарымен бірге симпортталады. Бұл құбылыстың (симпорттың) қозғаушы күші болып жасушаішілік және жасуша сыртындағы Na+ концентрациясының айырмашылығының өте жоғары деңгейде болуы саналады. Тасымалдаудың екінші сатысын (эпителиоциттің сыртқы (базальдық) мембранасы арқылы қанға өткізілуі) қамтамасыз ету үшін Na+ тәуелді глюкоза сорғышы жасушада глюкоза концентрациясы қандағыға қарағанда 1,5 ece артық мѳлшерге жеткенге дейін айдауы қажет. Бұл кезде 1 АТФ молекуласы ыдырағанда бѳлінетін энергия есебінен эпителиоцитке глюкозаның 3 молекуласы енеді. Әрі қарай глюкоза эпителиоцит плазмолеммасы арқылы жеңілдетілген диффузия жолымен езінің концентрация градиенті бағытында арнайы арналар (каналдар) арқылы қоршаған ортага (қанға) өтеді. Соңдықтан да эпитолиоциттерде глюкоза концентрациясы қанға қарағанда үнемі жогары болуы қажет. - Бүйрек арнашықтарының эпителиоциттерінің ішкі (апикальды) мембранасы арқылы арнашық қуысынан эпителий жасушаларына глюкоза Na+ иондарымен бірге симпортталады. Бұл құбылыстың (симпорттың) қозғаушы күші болып жасушаішілік және жасуша сыртындағы Na+ концентрациясының айырмашылығының өте жоғары деңгейде болуы саналады. Тасымалдаудың екінші сатысын (эпителиоциттің сыртқы (базальдық) мембранасы арқылы қанға өткізілуі) қамтамасыз ету үшін Na+ тәуелді глюкоза сорғышы жасушада глюкоза концентрациясы қандағыға қарағанда 1,5 ece артық мѳлшерге жеткенге дейін айдауы қажет. Бұл кезде 1 АТФ молекуласы ыдырағанда бѳлінетін энергия есебінен эпителиоцитке глюкозаның 3 молекуласы енеді. Әрі қарай глюкоза эпителиоцит плазмолеммасы арқылы жеңілдетілген диффузия жолымен езінің концентрация градиенті бағытында арнайы арналар (каналдар) арқылы қоршаған ортага (қанға) өтеді. Соңдықтан да эпитолиоциттерде глюкоза концентрациясы қанға қарағанда үнемі жогары болуы қажет.
Кѳпіршіктер ѳте ұсақ болады, диаметрі 4нм, бірақ олардың санының ѳте коп болуы нәтижесінде көп мөлшерде заттарды тасымалдайды. б) Фагоцитоз-қатты түйіршік заттардың жасушаға енгізілуі; Фагацитоз-ірі түйіршіктердің плазмолемма бетіндегі көптеген рецепторлармен байланысуынан басталады. Осыдан кейін рецептор — лиганд кешені плазмолемманың инвагинациялануы (ішке қарай қайырылып ісінуі) нәтижесінде фагосомага айналып жасуша ішіне енеді. в) Рецептор арқылы жүзеге асатын эндоцитоз — бұл кезде жасушаға енгізілетін заттар алдын ала плазмолемма бетіндегі рецепторлармен байланысып, содан кейін жасушага енгізіледі. Бұл үдеріс әсіресе иммундық реакцияларда жиі кездеседі. 2) Экзоцитоз-түйіршіктердің және ipi молекулалы қосылыстардың жасушадан шығарылуы. Оның 2 түрі белгілі: а) секреция б) экскреция Экзоцитоздың ең жиі кездесетін өдісі - секреция, ягни еріген заттардың (ipi не ұсақ молекулалық) секреторлык көпіршіктер арқылы сыртқа шығарылуы. Жасушалардың секреторлық қасиеті туралы көптеген деректер жинақталған. - Кѳпіршіктер ѳте ұсақ болады, диаметрі 4нм, бірақ олардың санының ѳте коп болуы нәтижесінде көп мөлшерде заттарды тасымалдайды. б) Фагоцитоз-қатты түйіршік заттардың жасушаға енгізілуі; Фагацитоз-ірі түйіршіктердің плазмолемма бетіндегі көптеген рецепторлармен байланысуынан басталады. Осыдан кейін рецептор — лиганд кешені плазмолемманың инвагинациялануы (ішке қарай қайырылып ісінуі) нәтижесінде фагосомага айналып жасуша ішіне енеді. в) Рецептор арқылы жүзеге асатын эндоцитоз — бұл кезде жасушаға енгізілетін заттар алдын ала плазмолемма бетіндегі рецепторлармен байланысып, содан кейін жасушага енгізіледі. Бұл үдеріс әсіресе иммундық реакцияларда жиі кездеседі. 2) Экзоцитоз-түйіршіктердің және ipi молекулалы қосылыстардың жасушадан шығарылуы. Оның 2 түрі белгілі: а) секреция б) экскреция Экзоцитоздың ең жиі кездесетін өдісі - секреция, ягни еріген заттардың (ipi не ұсақ молекулалық) секреторлык көпіршіктер арқылы сыртқа шығарылуы. Жасушалардың секреторлық қасиеті туралы көптеген деректер жинақталған.
 |
|
|
Скачать 1.43 Mb.