ЛЕКЦИЯ Отбасы ТӘРБИЕ ТЕХНОЛОГИЯСЫ. 1 глоссарий блім пн бойынша глоссарий этносты дискриминация

Название	1 глоссарий блім пн бойынша глоссарий этносты дискриминация
Дата	02.01.2023
Размер	425 Kb.
Формат файла
Имя файла	ЛЕКЦИЯ Отбасы ТӘРБИЕ ТЕХНОЛОГИЯСЫ.doc
Тип	Документы #870531
страница	6 из 7

1 2 3 4 5 6 7

Тотемизм Австралия аборигендерінде толық сақталған – тотем болып табылатын белгілі бір жануар не өсімдік түрлері, немесе басқа да заттар мен табиғат құбылыстары аборигендер арасында тығыз байланыс бар екендігіне сену. Туыстың аты оның өзінің тотемінің, мысалы, кенгуру не пияздың атымен аталып, олар өз тотемімен қандас туыспыз деп есептеді. Тотемге сиынған жоқ, бірақ оны басқалардың “әкесі” не “ағасы”, т.б. деп санады. Тотемі бір туыстарға өз тотемін өлтіруге, не оған зияндық жасауға не оны тамаққа пайдалануға тиым салынады. Әрбір туыстың өзінің қасиетті орталығы болды, онда тотемдік әдет-ғұрыптар сақталып, олармен байланысты салт-дәстүрлер орындалды. Жалпы алғанда, тотемизм туыстың табиғи ортамен байланысының идеологиялық көрінісі, бейнесі болды.

Анимизм – белгілі бір денелер бойында болатын ерекше құдіретті күш иелеріне сену.

Анимистикалық сенімдер табиғатқа жан бітірумен байланысты болды. Олардың бастамалары алғашқы қауымдық қоғам кезеңінде-ақ: тасманиялықтарда, австралиялықтарда, отты жерліктерде және басқаларда қайтыс болған адамдардың жаны, шайтандар мен аруақтар туралы түсініктер болды.

Магия немесе сиқыршылық - адамдардың басқа адамдарға, жануарларға, өсімдіктерге, тіпті табиғат құбылыстарына әсер ету қабілетіне сену. Бақыланып отырған құбылыстардың өзара байланыстарының шын мәнін түсінбей, кездейсоқ сәйкестіктерді дұрыс түсінбей, кей адамдар сөз және белгілі бір әрекеттер арқылы басқа адамдарға көмектесуге не керісінше зиян етуге болады деп сенді. Магия: “ақ” (қорғаушы) және “қара” (жамандық жасаушы) болып бөлінді. Магияның басқа да систематикасы әсер ету объектісіне байланысты: өндірістік, махаббат, емдік, т.б. магия болып бөлінді.

Көптеген ғалымдардың пікірінше, магия дін бола коймаған, өйткені адамнан күшті құдірет иесін емес, адамның мүмкіндіктерін дәріптейді. Бірақ фетишизм, тотемизм мен анимизмде табиғаттан тыс құдірет қауымдық қоғам кезеңінде-ақ: тасманиялықтарда, австралиялықтарда, отты жерліктерде және басқаларда қайтыс болған адамдардың жаны, шайтандар мен аруақтар туралы түсініктер болды.

Ертедегі жер иеленушілік қоғамда Аспан еркек мен Жер әйелдің арасындағы неке туралы қарсы жағымсыз күштерді бағындыруға тырысты.

Егін шаруашылығының пайда болуына байланысты өсірілетін өсімдіктер мен олардың өсіуіне тікелей әсер ететін Күн мен Жердің күші деген ұғым қалыптасты. Мысалы, ирокездер маис, бұршақ және асқабақ “үш апалы-сіңлілер“, “біздің өмір“ не “бізді асыраушылар“ деп олардың рухына табынды. Ирокездердің алты мейрамдарының төртеуі егін шаруашылығына байланысты болды: жаңа жыл, егін себу, көк дән және өнім жинау. Күн – күш иесі, Жер топырақ құнарлылығын көтереді, жаңбыр шақырады, т.б. магиялық ұғымдар кең тарады. Осы сияқты мал шаруашылығында да ұғымдар қалыптасты.

ТАРАУ БОЙЫНША БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ

1. Қоғамның қалыптасу кезеңдері: ертеқауым, алғашқы қауымдық қоғам және таптар түзілу кезеңдері.

2. Жыныс аралық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, басымдылық, конфликттер және отбасы пайда болуының алғы шарттары.

3. Алғашқы адамдардағы қарапайым отбасы туралы түсініктер мен көзқарастар.

4. Туыстық құрылымдардың қалыптасуы, олардағы жыныс аралық қатынастардың түрлері мен некенің пайда болуы.

5. Ертедегі өркениеттің пайда болуы, алғашқы қауымдық перифериялардың типтері мен олардың дамуы.

6. Билік түрлері, олардың алғашқы бастамаларының пайда болуы.

3-тақырып.Қазіргі отбасы функциялары.

«Отбасы функциясы» ұғымының анықтамасы.
Отбасы функциясының әлкуметтік мәні.
Қазіргі отбасы функцияларының түрлері.
Жұбайлардың әлеуметтік рөлдері.

4-тақырып.Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандырудағы әйелдердің рөлі.

Қоғамдағы әйелдің рөлі.
Қазақстан тарихындағы әйелдің әлеуметтік рөлі.
Жоғары қызметте және үкімет құрамындағы әйелдің орны.

5-тақырып.Отбасылық тәрбиенің мәні.

Отбасы және отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері.

А) Ата-аналар мен балалардың өзара қарым-қатынастарының автономдық- психологиялық механизмдері.

Б) Отбасылық тәрбиенің әдістері мен принциптері.

Ата-ананың көзқарасы және тәрбиелеу тәсілдері.
Мектеп пен отбасының педагогикалық процестерінің байланысы.
Өскелең ұрпақты әлеуметтендіруде отбасының рөлі.

6-тақырып. Отбасылық қарым-қатынас педагогикасы.

Отбасылық қарым-қатынас саласы.

А) Отбасындағы «Көлденең» қарым-қатынастар.

Б) «Тік» қарым-қатынастар сипаттамасы

Ата-аналар беделі және оның түрлері.
Отбасылық тәрбие стратегиясы.
Ата-аналардың түзелуші тобы.

7-тақырып. Әлеуметтік қызметкер және отбасы.

Отбасылық әлеуметтік қызметкер, оның қызметтік міндеттері.
Әлеуметтік қызметкер-отбасы мен тәрбие жұмысын жүргізетін маман.
Әлеуметтік қызметкердің отбасымен жұмысының негізгі бағыттары.
Отбасын әлеуметтік қорғау шаралары.

8-тақырып. Студент жастардың неке-отбасы қарым-қатынасын қалыптастыруға дайындаудың негіздері.

Неке алдындағы көңіл білдірудің ерекшеліктері.
Оқушы жастарды отбасын құруға дайындау мәселесі бойынша әдебиетті талдау
Оқушы жастарды отбасынлық өмірге әзірлеудің шетелдік тәжірибесі.
Кәзір қазақ жастардың некелесу түрлері, әдет –ғұрыптар
Студенттердің неке-отбасы қарым-қатынасына даярлығының құрамдас бөлшектері.

9-тақырып. Жұбайлардың келіспеушілігі: себептері мен алдын-алу.

Ажырасу: себептері мен салалары.
Үйлесімді ерлі-зайыптылардың факторлары.
Жұбай таңдау үйлесімді ерлі-зайыптылықтың шарты ретінде.
Жұбайлардың қарым-қатынастарын тактикалық тұрақтандырушылар

10-тақырып. Ата-аналардың педагогикалық мәдениетінің қалыптасуы.

Педагогикалық мәдениет анықтамасы.
Отбасылық тәрбиенің отандық теориясының қалыптасу тарихы.
Отасындағы қарым-қатынастың баланың жеке тұлғасына әсері.

11-тақырып. Отбасының бос уақытты дұрыс ұйымдастыруы және оның функциялары.

Отбасының бос уақытты дұрыс ұйымдастыруына анықтама беру.
Отбасының бос уақыттын өткізуді ұйымдастыру нысандары.
Отбасының бос уақытты дұрыс ұйымдастыру функциялары.

12-тақырып. Әлеуметтік жұмыс тәжірибесіндегі отбасылық кеңес беру.

Әлеуметтік жұмыс тәжірибесіндегі әлеуметтік және психологиялық кеңес беру. Кеңес беру әлеуметтік көмек беру әдісі ретінде.
Әлеуметтік кеңес беру түрлері, оны жүргізудің технологиясы.
Психологиялық-әлеуметтік кеңес беру әлеуметтік қызметтің технологиясы ретінде. Психологиялық-әлеуметтік кеңес берудің мазмұны. Кеңес беруді өткізудің стратегиясы.
Әлеуметтік қызметкер-кеңесшінің тұлғалық және кәсіби сипатына қойылатын талартар.
Отбасылық кеңес берудің мәні.

А) Әлеуметтік- педагогикалық отбасылық кеңес беру әдістемесі

Отбасылық кеңес беру техникасы. Отбасыларына кеңес берудің әлеуметтік-психологиялық теориялық модельдері.

13-тақырып. Отбасының әлеуметтік мәселелері және түрлері.

1.Әлеуметтік қолдаудың обьектісі ретіндегі отбасы түрлері.

2.Қызметтік қисындылығына байланысты отбасы типологиясы.

3.Өз мүшелеріндегі әлеуметсіздендірудің әсерін ескеретін отбасылардың типологиясы.

4.Тәрбиелік қателік типтері бойынша отбасылардың типологиясы.
14-тақырып. Отбасының негізгі қызметтері және отбасынадағы тәрбиені ұйымдастырудың жолдары.

Халықтық педагогикадағы отбасындағы қыз және ер балалар тәрбиесінің ерекшеліктері.
Отбасындағы тәрбиенің патриоттық және азаматтық жүйесі.

Отбасы адамзаттың бірегей әлеуметтік жаратылысы екені жалпыға белгілі.
Әлеуметтік институт ретінде отбасының басты ерекшеліктері: ерлі-зайыптылар арасындағы,
Болашақ әлеуметтік құрылым ретінде отбасының өмірлік іс-әрекетіндегі қоғамдық
Отбасы мәселелері ғылыми әдебиеттерде отбасының спецификасының функцияларына генеративтік
Меншікті, статусты қалыптастыру мен мұраға қалдыру, үй шаруашылығын,
Қазіргі кездегі отбасы маңызды өзгерістер басынан кешіруде. Жаңа
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар
Тақырыпты зерттеудің мақсаты. Қазақстан Республикасының әлеуметтік мемлекет құру
Тақырыпты зерттеудің міндеттері. Осы мақсатқа жету үшін мынандай
– отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмысты жүзеге асырудың құқықтық табиғатын,
– отбасын негізгі әлеуметтік институт ретінде зерттеу;
– отбасымен жүргізілетін психологиялық кеңес беру үдерісінің қағидалары
– отбасымен әлеуметтік жұмыстың ұйымдастырушылық негіздерін атап көрсету;
– отбасыны әлеуметтік қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік қорғауды
Зерттеудің негізгі нысаны: негізгі әлеуметтік институт ретіндегі отбасы.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстан Республикасының отбасыны мемлекеттік әлеуметтік
і отбасыН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасы әлеуметтік топ ретінде
Отбасы мен неке тарихы жөніндегі жұмыстардың пайда болғанына
Отбасы – әлеуметтік институттардың ішіндегі ең ежелгісі. Ол
Неке мен отбасына деген тарихи көзқарасты бекітудің басында
Бүкіл әлемде, әсіресе Англияда, шотланд ғалымы Дж.Мак-Леннонның еңбектері
Американдық зерттеуші, тарихшы, этнограф Л.Морган отбасының дамуына қатысты
Олардың әрқайсысы өзіндік қоғамдық институттары мен өнердің түрлерін
Әлеуметтанушылар отбасын ерекше бір құбылыс, әлеуметтік жүйе ретінде
Отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттеуді талдау оның қаңдай
Отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттегенде мынадай жалпы ұғымдар
1) некелік қатынастардағы қоғамдық қажеттілік, талап-тілектер, мұқтаждықтар;
2) отбасының әлеуметтік қызметі;
3) отбасы қатынастарындағы ережелер мен бағалық құндылықтар;
4) әртүрлі типтегі (түрдегі) отбасындағы тәртіп үлгілері, т.б.
Отбасын кіші топ ретінде зерттеу – өзінің құрылымы
Отбасын зерттеудегі бағыттардың әрбіреуінің өзінше ерекшелігі бар. Мысалы,
Жоғарыда көрсетілгеңдерді қорыта келе отбасына жалпы сипаттама беруге
1) ерлі-зайыптылық;
2) бала туу немесе бала асырап алу.
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, көптеген отбасы толық бақытты
Отбасындағы шиеленіс асқынған жағдайда отбасының дағдарысына ұласады. Бұл
Көптеген адамдар отбасын құрудың негізі махаббат деп есептейді.
Жауапкершілік ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастарды ретке келтіретін
Сонымен қоса, балалар да өз кезегінде ауру немесе
Белгілі бір себептерден ата-аналар балаларын қамтамасыз ете алмаса,
Ата текті білуде туыстық, жақындыққа байланысты: баба, ата,
Ceнім – отбасы шеңберінде әрекет eтeтін азаматтық құндылықтардың
“Асығыс түбi – өкiнiш, ойланып алмақ – сабыр
1.2 Отбасының негізгі қызметтері
Отбасының табиғатын, маңыздылығын анықтауда ежелгі ойшылдардың ұстанған түрлі
Ал француз ағартушысы Жан-Жак Руссо: «Барлық қоғамдардың ішінде
Жалпы айтқанда, отбасы дегеніміз – некеге қарағанда күрделірек
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдық
Отбасы мынадай функциялар атқарады:
– бала өсіріп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз
– баланы әлеуметтенуге, басқалай айтқанда, қоғамда өмір сүруге
– отбасы мүүделерін баспанамен, көлікпен, киіммен, тамақпен, үй
Сонымен қатар отбасының атқаратын қызметі мұнымен шектеліп қоймайды.
Қазіргі отбасын зерттеушілер отбасы функциясын зерттеуге аса зор
Мұндай жіктеуді А.Г.Харчев, И.ВГребенников, А.И.Кочетов та жақтайды. Отбасы
Отбасының репродуктивті функциясы
Оның негізінде – қарама-қарсы жынысты адамдарды одақ құруға
Отбасына қоғамдық қарым-қатынастың барлық жүйесі енеді – неке
Бұдан отбасының келесі функциясы шығады, бұл – жеке
Отбасының келесі маңызды функциясы экзистенциалды функция – өз
Отбасының келесі маңызды функциясы экономикалық және шаруашылық-тұрмыстық. Қоғамдық
Әлеуметтік-мәртебелік функция қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта жаңғыртумен байланысты,
Рекреативті, күшті қалпына келтіру функциясы адамның еңбек күнінен
Бос уақытты дұрыс ұйымдастыру функциясы тиімді сауықты ұйымдастыруды
Әлеуметтанушылар отбасының коммуникативті функциясына көбірек мән береді. Бұл
Отбасында ересектер де, балалар да тәрбиеленеді. Әсіресе отбасының
Біріншісі аспектіге – баланың жеке тұлғасының қалыптасуы, оның
Екінші аспект – отбасы ұжымының өзінің әр мүшесіне
Үшінші аспект – ата-ананы (отбасының басқа ересек мүшелерінің)
Қоғамдық қатынастардың дамуына сай олардың сипатына байланысты отбасының

15-тақырып. Отбасылық тәрбиедегі этникалық мәдениет құндылықтарға тәрбиелеу.

Отбасылық тәрбие, оның тарихи негіздері.
Отбасылық құқық

Отбасы, жанұя, үйелмен, семья деген атаулар бір мағынаны береді.
Мәселен, “Отбасы – семья, үй деген сөздің синонимі” ( 1, 615 ), яғни бір оттың (ошақтың) басында өмір сүріп жатқан қандастар.
“жанұя - өмірдегі туысқандық қарым – қатынастық ортақ белгісі” (2, 43)
“Үйелмен – ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының әлеуметтік ортасы” (3,334)
“Семья-некеге немесе қандас туысқандыққа негізделген қоғамдық шағын топ, адам тұрмысын ұйымдастырудың бастапқы формасы” (4,126)
Осы төрт анықтамадан түйіндейтініміз – адамның өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ отбасы болып табылады. Отбасындағы әрбір адам өмірінің онымен тығыз байланыстылығы сонша, ол әрбір отбасы мүшесінің дамуына шешуші әсер етеді.
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары біртұтас болып ұштасатын комплексті әлеуметтік құбылыс. Сондықтан да отбасыға объективтік тұрғыдан ғылыми зерттеу жүргізу оңай емес.
Адам мен қоғам үшін отбасының маңызы, атқаратын қызметі алуан түрлі болғандықтан оны зерттеуші қоғамдық ғылымдар да көп. Бұл ғылымдардың әрқайсысы өз анықтамасын беруге тырысады.
Әлеуметтану ғылымы оны былай анықтайды: отбасы дегеніміз – тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру (5,141).
Отбасы еркек пен әйелдің табиғи физиологиялық және басқа қажеттерін (рухани, этикалық, эстетикалық, т.б. қажеттерін) өтеп, ұрпақ өсіру арқылы қоғамды қалпына келтіре дамытушы әлеуметтік топ болып табылады.
Отбасының жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол - отбасындағы қатынастар, отбасының құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ. Отбасы ұсақ (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады:
-репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру);
-экономикалық (өндіру және тұтыну);
-қорғаныс функциясы (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктермен қамтамасыз етуге, қауіп-қатерден қорғауға қамқорлық жасау);
-балаларды оқыту-тәрбиелеу;
-эмоциялық (ерлі – зайыптылардың бірін-бірі сүюі);
-әлеуметтендіру функциясы (балаларды қоғамдық тәртіпке, мінез-құлыққа т.б. баулу).
Отбасының өзінің тарихи өзгерісіне байланысты бұл функциялардың арақатынасы да өзгеріп отырады.
Отбасының формасы мен атқаратын міндеттерінің (функциясының) өзгеруі, сайып келгенде, өндіргіш күштердің дамуына, яғни адамның шығу тегін айқындайтын элементтердің дамуына байланысты болады. Бұл жөнінде Ф.Энгельс өзінің «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбегінің кіріспесінде былай деп жазды: «Қоғамның материалистік ұғымына сәйкес тарихтағы шешуші күш сайып келгенде өмірді тікелей өндіру және ұдайы өндіру болып табылады. Алайда, өндіріс те екі түрлі болады.
Бірінші жағынан – тіршілік қажеттерін: азық-түлік, киім-кешек, баспана және бұларды өндіру үшін қажетті құралдар өндіру;
Екінші жағынан – адамның өзін өндіру, ұрпақты өсіру.
Белгілі тарихи дәуірде және белгілі бір елде өмір сүретін адамдардың қоғамдық қатынастары өндірістің осы екі түрімен: бір жағынан, еңбектің, екінші жағынан, семьяның даму дәрежесімен анықталады…» (6, 59)
Қазір қоғамдағы отбасы кіші әлеуметтік топ қана емес, ол сондай-ақ құқықтық институт та болып табылады. Кіші әлеуметтік топ ретінде отбасы бірқатар міндеттерді іске асыратынын жоғарыда айттық. Құқықтық институт ретінде отбасы – туысқандық және некелік қатынастар арқылы өзара байланысты адамдар тобы. Оларға тиісті құқықтық нормаларға сәйкес белгілі бір құқықтар мен міндеттер берілген.
Отбасының өзіндік тарихи даму формалары бар. Мәселен, адамдардың өндіріс тәсіліне сәйкес отбасы да әлеуметтік топ ретінде тарихи дамып отырады.
Отбасының тарихи дамуының ғылыми-материалистік теориясына сүйене отырып, американдық ғалым Льюис Морганның этнологиялық зерттеулерін пайдаланды: ол ұзақ уақыт бойы солтүстік американдық үндістердің Сенека тайпасында тұрып, жүргізген байқауларын, атап айтқанда, олардың туысқандық және отбасылық қатынастарына жасаған зерттеулерінің нәтижелерін пайдаланды.
Морганның зерттеулеріне негізделген жорамал бойынша, адамзат қоғамы тарихының бастапқы кезеңінде адамдар арасындағы жыныстық қатынастарға ешқандай шек қойылмаған – үлкендер мен жастар, балалары мен ата-аналары қатынаса берген. Бұл жабайы не жартылай жабайы кез болатын. Морганның және басқа зерттеушілердің дәлелдеуіне қарағанда, отбасылық қатынас промискуитет (жалпы аралас-Ә.Р.) деп аталатын бұл кезеңнен кейін бір қандастар отбасы, снидиасмикалық отбасы және моногамиялық отбасы кезеңдерінен өткен.
Бір қандастар отбасы топтық некеге негізделеді, мұнда жыныстық қатынастар тек бір ұрпаққа жататындар арасында ғана рұқсат етіледі. Бір ұрпаққа жататындардың бәрі, яғни аға-інілер мен апа-қарындастар туысқандығына қарамастан бір отбасын құрған. Мұндай семья эндогамиялық (жақын туыстар арасындағы жыныстық қосылу дегенді білдіреді) топ болады, өйткені оған бір руға немесе тайпаға жататындар кіреді. Қазіргі кезде мұндай отбасылар жоқ, бірақ кейбір халықтарда ағайынды екі адамның балаларының үйлену фактілері кездеседі (өзбектер, арабтар т.б.).
Бұдан кейін біртіндеп эндогамиялық принцип экзогамиялық принциппен, яғни руаралық некелесу формасымен ауысады. Бір рудың бір топ қыздары (апалы-сіңлілер) басқа рудың бір топ туысқан жігіттеріне шығатын болған. Бұл бір әйел мен бір еркектен тұратын отбасына көшудің алғашқы қадамы болды.
Бір еркек пен бір әйелден тұратын моногамиялық отбасыға өтудің тарихи типі синдиасмикалық отбасы болды – ол жабайылықтан варварлыққа өту кезеңінде пайда болды, ал полигамиялық (көп әйел алу формасында) тек еркектердің ғана еркіне тиді. Отбасының бұл формасында баланың шын биологиялық әкесі белгілі болатын болды да, мұның өзі рулық қоғамның ыдырап, жеке меншіктің, қосымша өнімнің шығуына, сөйтіп моногамиялық отбасының тууына жағдай жасады.
Моногамиялық отбасы патриархалды қатынастарға негізделгендіктен отбасы басшысы еркек болды, отбасының ажырасуы да еркектің ғана еркімен болатын болды.
Қазіргі заманғы отбасының негізгі типтері өзгеше. Қазіргі заманда бір типті отбасы жоқ. Отбасылық қатынастардың формалары түрліше болуының себебі, белгілі бір қоғамның даму дәрежесімен және ондағы қоғамдық қатынастардың сипатымен анықталады. Қазіргі кезде отбасының типтері мыналар: тотемдік қауым (ру), патриархалды туыс топ, патриархалды отбасы және жеке отбасы.
Тотемдік ру біздің заманымызда әлі де болса кездесетін ең көне отбасы формаларына жатады. Мұндай отбасылар Австралиядағы кейбір тайпаларда кездеседі. Ру мүшелерінің жеке - дара есімі болмайды екен, бәрінің ортақ есімі болады. Мұндай отбасындағы неке жеке болмайды, жалпы (ортақ) болады екен, баланың әкесін анықтау мүмкін емес, бала шешесінің есімімен аталады. Мұндай отбасы кейбір көшпелі тайпаларда кездесді.
Патриархалдық туыстар тобы (туыстық отбасы) өткен замандарда үндіеуропалық халықтардың бәрінде болған, ал кейбір халықтарда қазір де бар. Бұларда бірнеше ұрпақ бірге тұрады, есімдері де жалпы болады. Бұл ұрпаққа жататын отбасы мүшелерінің бәрі туысқан аға-іні және апа-сіңілі болып табылады. Отбасының басшысы біреу – ол отбасының атасы болады.
Ұрпақтардың шығу тегіне қарай бұл отбасы матриархалды немесе патриархалды отбасы болды. Біріншісі – отбасының ең көне түрі. Мұнда бір әйелдің көп күйеуі болуы жиі кездеседі. Мұндай отбасы тибеттіктерде және Оңтүстік Үндістанда тұратын тода деген халықта кездеседі. Патриархалды отбасының басшысы – еркек. Сондай-ақ баланың тегі бір мезгілде әке жағынан да, шеше жағынан да анықталатын екі жақты отбасы да кездеседі. Бұл жеке отбасының түріне өтетін өтпелі форма болып табылады. Моногамиядағы патриархалды отбасында отбасы басшысы мүліктің бірден-бір иесі болып саналады. Бұл-жеке меншіктің шығуына байланысты болған отбасылық қатынас. Бұл отбасының мүшесі – ері (құқықтың бәрі еркектікі), әйелі, ұлдары (әкесі өлгенше), қыздары (тұрмысқа шығып кеткенше).
Жеке отбасы – бүгін таңда дүниеде ең кең тараған отбасының түрі. Бұл отбасы енді тек әлеуметтік топ қана емес, сондай-ақ заң жүзінде бекітілген топ.
Қорыта келгенде, отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді. Отбасының функциясы - бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық) қажеттерін өтеу.
Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сипатымен қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше белгілері де болатыны түсінікті.
Әр елдің, ұлттың отбасын құру жолдары әртүрлі. Соған байланысты бала тәрбиесі де ерекше. Отбасы тәрбиесі өмір өзгерісіне ұшырап отырады. Мәселен, қазақтың ертедегі, кеңес заманындағы және бүгінгі бала тәрбиесіндегі өзгешіліктер осындай.
Қазақстан Республикасының 1991 жылы тәуелсіздік алуы, әлемдік деңгейде егеменді ел ретінде айқын танылуы, сондай-ақ президенттік басқару нысанындағы демократиялық мемлекеттік және жаңа азаматтық қоғамның тууы, нарықтық қатынастар жүйесіне көшуі, объективті қажеттіліктерге байланысты болып отырғаны қоғамдық сананың түбегейлі өзгерістер шеңберін кеңейтті.
Отбасында адам өмірге келеді, тәй-тәйлап басады, бірінші қуанышы мен қиындығын кездестіреді, өседі, өнеді, одан үлкен өмірге аттанады. Осы жерде көптеген сұрақтар туындайды. Олар:
Отбасы деген не?
Оның мәні неде?
Қоғамда қандай рөл атқарады?
Әр адамға не береді?
Осы сұрақтарды жан-жақты қарастырып, шешу кезінде көптеген ойшылдар, ғалымдар атсалысқан. Мысалы: ежелгі грек ойшылы Платон «Адамдар отбасын құру үшін болашақ өмірдегі серігінің қандай отбасынан шыққанын, оның әке-шешесі мен ата-бабаларын жақсы білуі қажет» (7,52) деген екен. Ал, Аристотель болса, «отбасы - адамдардың қарым-қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші кішігірім бөлігі» деп санаған (7, 54).
Классикалық неміс философиясының өкілі Кант отбасы мәселесін қарастыра отырып, ондағы адамдардың құқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген.
Фихте отбасының негізі-махаббат десе (7, 56), Гегель бірінші болып отбасы мен некенің тарихи формаларын көрсеткен (7, 58).
ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасына деген тарихи көзқарастар толықтырыла түсті. Мысалы, 1877 жылы шыққан «Ежелгі қоғам» (8, 49) атты кітабында Л. Морган отбасының тарихын, оның некелі қарым-қатынасын, экономикалық, әлеуметтік дамуын және қызметін қарастырған. Одан кейінгі уақыттарда отбасы туралы марксистер де жазды. Соның бірі - Ф. Энгельстің 1884 жылы шыққан «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» атты еңбегі (6, 48). Мұнда Ф. Энгельс жанұяны тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын, даму жолдарын көрсетті.
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, швейцарлық И.Г.Песталоцци, орыс педагогтары К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,т.б.өз еңбектерінде отбасы тәрбиесін қарастырған (9, 53).
Отбасындағы тәрбие мәселесін көптеген әлеуметтану, философия, психология, педагогика, демография, құқық, әдептану, тарих, т.б. ғылымдардың қарастыруына байланысты көптеген анықтамаларды кезіктіруге болады. Бұл да дұрыс шығар, өйткені, барлық ғылымдарды бірдей қанағаттандыратын бір анықтама табу өте қиын. Олай болса, отбасының бірнеше анықтамаларына тоқталайық. Жоғарыда айтқандай, отбасы-жанұя-семья-үйелмен-бәрі бір ұғымды білдіреді. Сондықтан кейбір жерде отбасы, кейбір жерде жанұя деп ала береміз (Ә.Р.)
Философиялық тұрғыда «отбасы» - қоғамның ажырамас құрамды, өмірде зор мәні бар кішігірім ұйымы деп санаса, әлеуметтану ғыымында отбасы - некеде және қандас туыстар негізінде құрылған кішігірім топ деп берілген. Оның мүшелері бір-бірімен тұрмыстық, моральдық жауапкершілік, өзара жәрдем көрсету қарым-қатынаста болып, әлеуметтік құрылыс ретінде қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгертіп, жекелей дербестікте болады деп көрсетеді.
Ал, педагогикалық – психологиялық тұрғыда отбасы – ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «Отбасы» - өзіне, «неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ» (10, 54) деп анықтама берілген. Оның ерекшелігі- тұрмыстың ортақтығы, өзара көмек және рухани жауапкершілік арқылы байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен тығыз байланыста бола тұрса да, отбасы - қоғамдық өмірге қарағанда адамдардың белгілі дәрежедегі дербес сырлас тобы.
Отбасы өмірі материалдық және рухани үрдістермен сипатталады. Табиғи-биологиялық және шаруашылық тұтыну қатынастары оның материалдық жағын құраса, рухани жағын құқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.
Отбасы мәселелері ТМД елдерінің ғалымдары В. И. Зацепин, В. Д. Цимбалюк, Г. К. Матвеев , Ю. И. Семенов, Н. Е. Соловьев, А. Г. Хрипкова, З. Я. Янкова, ал Қазақстанда С.Қалиев, М.Жарықбаев, Ж.Б. Қоянбаев, К. Бейсенбиева, М. Тажин, Б. Аяғанова секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған (11, 26).
Бұл ғалымдардың тұжырымдалары бойынша отбасы - адамдардың, яғни некелік негізде қосылған еркек пен әйелдің, олардың туған немесе тумаған балаларының, кей кезде басқа да бірге тұратын жақын адамдарының қарым-қатынастық, бірлестік формасы. Авторлардың ойынша бұл анықтама барлық отбасының кез келген даму кезеңдерінің мәні мен сипаттарын қарастырады.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихы бар. Сол сияқты, қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен сыйпатталады. Қазақтың отбасы мәселесіне байланысты бұрын-соңғы жазылып, кезінде баспа жүзін көрген үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті - фольклор деректері де көптеп табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей Каустың отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес еңбек екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеуге маңыз беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-ананың балаға деген қатынасын анықтайды. Отбасының бірлігі оның мүшелерінің бір-біріне адамгершілік, экономикалық, құқықтық т.с.с. өзара жауапкершіліктеріне, түсініктеріне, сонымен қатар эмоцианалдық (сезімдік) жақындықтарына негізделеді. Бір жағынан отбасы - адамдардың өзінің ішкі өмірін, құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен қорғайтын тұйық бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін қоғамға ашық етсе, онда ол бірден ыдырап, күйзеліске ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы адамдардың қоршаған ортаға, қоғамға ашық, айқын бірлестігі. Мұндай отбасыда өз мәселелері қоғам мәселелерімен қатар қарастырылып, шешімі де ыдырамайды. Керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз ететін мүмкіндік туғызады.
Қандай да тұйық, жабық отбасы болғанымен ол қоғамсыз өмір сүре алмайды. Өйткені оның мүшелері жан-жақты әлеуметтік топтарға, яғни өндірістік, оқу ұжымдарына, балалар ұйымдарына, қоғамдық ұйымдарға, сонымен қатар сауда, денсаулық орындарына қатысты, ондағы адамдармен тығыз байланыста болады.
Сонымен қатар отбасы қоғамдық қарым-қатынасқа оның барлық өмірінің үрдісіне ықпалын тигізе алады. Отбасы адамдарға қажеттілігін қанағаттандырып қана қоймай, бірқатар әлеуметтік функциялар орындалып, қоғамның әлеуметтік құрылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық, сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді. Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың, ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал, әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал үшіншілері «Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын сүюі» деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық, жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы - кішігірім мемлекет, әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері қарай дамуда. Ертеде отбасын құру - күнкөріс қамынан, ерлі-зайып қатынасынан, ұрпақ әкелуден туындаған.
Бүгінде отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да кіреді. Отбасының функциясы бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-зайыптылардың жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік, экономикалық) қажеттерін өтеу. Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сыйпатымен қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше белгілері де болатыны түсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы, мәдениеттанушы, т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы проблеманың негізін қалаған.

1 2 3 4 5 6 7