Қаржы менеджменті 1-2 дәріс. 1 таырып. Аржылы менеджментіні мазмНЫ
 Скачать 180.5 Kb.
|
|
Ақша ресурстарының уақытша құндылығы тұжырымдамасы. Тұжырымдаманың мәні келесіде: бүгінгі ақша бірлігінің және біраз уақыттан кейін күтілетін ақшаның құндылығы бірдей емес. Оның себептері: инфляция, күтілген соманы толық алмау тәуекелі, айналымдылығы. Тәуекел мен табыстылық тұжырымдамасы. Нарық жағдайындағы кәсіпкерлік қызмет тәуекелімен тығыз байланысты «Тәуекелге бел байламаған ұтпайды», деген ұғым бар. Бірақ, тәуекел неғұрлым жоғары, соғұрлым пайдалы ғана емес, келеңсіз нәтижелерді де алуға болады. Сонымен, маңызды нәтижелерге жетіп, тәуекелдерді дұрыс бағалап, оларды азайтуға дер кезінде және дұрыс шараларды қолдана отырып, келешекте фирманың гүлденуін қамтамасыз етуге болады. Капитал құны тұжырымдамасы – капиталдың әр элементтеріне қызмет көрсету компанияға бірдей болып келмейді. Әр қаржыландыру көзінің өз құны бар. Капитал құны қызмет көрсетуге шығындардың жабуына қажет табыстың ең төмен деңгейін көрсетеді. Капитал нарығы тиімділігінің тұжырымдамасы. Капитал нарығына қатысты «тиімділік» термині экономикалық емес, ақпараттық тұрғыдан түсіндіріледі. Нарықтың тиімділік дәрежесі мен нарыққа қатысушылардың ақпаратқа оңай жету мүмкіндігімен сипатталады. Тұжырымдама қисыны келесіде: бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша мәмілелер көлемі ағымдағы бағалардың ішкі құндарға қаншалықты дәл сәйкес екендігіне байланысты. Ақпараттың симмериялық емес (бірдей бермеушілік) тұжырымдамасы. Оның мазмұны келсіде: тұлғалардың жеке санаттары нарықтың басқа қатысушыларының қолы жетпейтін ақпаратқа ие болуы мүмкін. Осындай жасырын ақпараттың иеленушілері ретінде көбінесе компаниялардың менеджерлері мен иелері болады. Нарық қатысушыларын хабардар етудегі бұндай сәйкесссіздіктің болуы, (ақпаратты бірдей бермеушілігі симметриялық еместік болып табылады). Дәл осы симметриялық еместік капитал нарығының өмір сүруіне мүмкіндік жасайды. Агенттік қатынастар теориясы. Экономикалық қатынастарына түсу барысында субъектілер әрдайым өз мүдделерінде әрекет жасауға ұмтылады, кейде олардың мүдделері әр түрлі болуы мүмкін. Агенттік қатынастар – екі қатысушының қатысуы, олардың бірі (тапсырыс беруші, принципал) басқаға (агентке) өз міндеттерін тапсырады. Қаржыларды басқару тұрғысынан алғанда иегерлер мен менеджерлер арасындағы, сонымен бірге несие берушілері мен акционерлер араларындағы қатынастар ең маңызды агенттік қатынастары болып табылады Мысалы, бизнесте капитал иегерлері мен басқарушы шешімдерді қабылдауын жалдаған менеджерлерге (агенттерге) тапсырды. Бірақ, менеджерлер өз жұмыс орындарын сақтау, мансабын дамыту, жалақысын өсіру және т.б. мақсаттарында тек қана оларға пайдалы шешімдерді қабылдауы мүмкін ( бизнес иегерлерінің мүдделеріне қайшы). Экономистер «принципал - агент» қатынастарынан пайда болатын дауларды агенттік мәселелері немесе агенттік даулар деп атайды. Агенттік қатынастар теориясы осындай (жанжалдардың) даулардың мәні мен себептерін зерделейді. Балама шығындар /нәтижелер тұжырымдамасы. Қаржылық шешім балама нұсқаларын салыстыру нәтижесінде қабылдану керек. мысалы, материалдарды өз көлігімен жеткізу немесе арнайы ұйымды тарту. Балама шығындар/нәтижелер жиынтық деңгейі емес, ресурстарды пайдаланудың басқа нұсқасын таңдап, шығындарда үнемдеуді көрсетеді. Жұмыс істеп тұрған (әрекеттегі) кәсіпорын тұжырымдамасы. Компанияны құрғанда құрылтайшылар әдетте стратегиялық қағидаларға сүйенеді. Дәл осы болжамдық – аналитикалық жұмысты өткізуге мүмкіндік береді. Ол тұрақтылық негізі болып, ұзақмерзімді инвестициялаудың кепілі ретінде көрінеді. 2.2. Ақшалардың уақытша құны, тәуекелді активтердің құны. Ақшаның уақытша құндылығы қағидасы қаржы менеджментіндегі негізгілердің бірі болып келеді. Осы қағидаға сәйкес уақыттың әр сәттерінде қолымызға ұстаған ақшаның құндылығы әр түрлі. Мысалы, қазіргі таңдағы теңгенің құндылығы біраз уақыттан кейін түсетін теңгеден көбірек, себебі оны ағымдағы қажеттеліктерге ұстауға немесе келешекте қосымша табыс алу үшін салуға (инвестиция жасауға) болады. Болашақ сомалардың қазіргі заманғы немесе ағымдағы құнын бағалау үшін қаржыгерлер арнайыы әдістемені пайдаланады – ақша ағындарын дисконттау). Ақшаның уақытша құны ақша ресурстарының объективтік сипаттамасы болып табылады. Оның мәні келесіде: бүгін қолда бар ақша бірлігі мен біраз уақыттан кейін алынатын ақша бірлігі бірдей емес. Бұның себептері: инфляция, күтілген соманы толық алмау және айналымдылық. Инфляция кез келген экономикаға тән. Инфляция жағдайларындағы ақшаның құнсыздануы бір жағынан, оларды бір жерге (бірдемеге) салуын ынталандырады (инвестициялық үдеріс), екінші жағынан, қазіргі уақытта қолдағы ақша мен күтілетін ақша құндылығы әр түрлі екендігін көрсетеді. Айырмашылықтың екінші себебі - күтілген соманы алмау тәуекелі. Үшінші себеп – айналымдық. Оның мәні: біраз уақыттан кейін алуын күтіп отырған сома қазіргі сондай сомадан асып түсуі керек. Компания қызметі оның қаржыландыру көздерінің бар болуында ғана мүмкін. Олардың экономикалық негізі, қағидалары мен пайда болу тәсілдері, іске жұмылдыру әдістері мен мерзімдері, өмір сүру ұзақтығы, басқарылу деңгейі бойынша контрагенттерге тартымдылығы тұрғысынан айырмашылықтары бар. Қаражаттар көздерінің маңызды сипаттамасы ретінде капиталдың құны болып келеді. Капитал құны тұжырымдамасының мәні келесіде: қайсыбір қаражат көзіне қызмет көрсету компанияға бірдей болмайды, себебі әр қаржы көзінің өз құны бар. Капитал құны осы қаражат көзін қолдау бойынша шығындарды жабуға және залал кешпеу үшін қажет табыстың ең аз деңгейін көрсетеді. Капитал құнының сандық бағалаудың инвестициялық жобаларды талдауда және компания қызметін қаржыландырудың баламалық нұсқауларын таңдауда маңызы зор. 2.3. Қаржы менеджментінің теориясы мен практикасында пайдаланатын негізгі көрсеткіштер. Қаржы ағындарының уақыттағы қозғалысын бағалау үшін формулалар қолданады, соның ішінде келтірілген құн есебі немесе диконтталған ақша ағындары әдісі. Дисконттау күрделі пайыздар есебінің кері операциясы болып табылады. Ақшаның бүгінгі құнын анықтау үшін ақша ағынының диконттауы қолданады. Мысалы, 1 жылға иевестицияланған, сонан соң алынуы жоспарланған 1000 т. 15% дисконттау мөлшерлемесі бойынша қазіргі 869,57 теңгеге тең; 2 жылға инвестицияланған 1000 т. (15% дисконттау мөлшерлемесі бойынша) қазіргі 756,14 тт. тең; 3 жылға инвестицияланған 1000 т. (15% дисконттау мөлшерлемесі) – қазіргі 657,52 тг. тең. Ақша ағынын дисконттауын есептеу үшін формула:
(2.1) FV – болашақ құн PV – ағымдағы құн r – дисконттау мөлшерлемесі (табыстылық мөлшерлемесі). Инвестицияларды алу мерзімі неғұрлым ұзақ және дисконттау мөлшерлемесі неғұрлым жоғары, соғұрлым ағымдағы құны аз. Нарықтық қосылған құн – MVA (market value added). MVA = P x N – S (2.2) Р – бір қарапайым акцияның ағымдағы бағамы; N – айналымдағы қарапайым акциялардың саны; S – акционерлік капиталға инвестициялар. Экономикалық қосылған құн – EVA (economical value added). EVA тұжырымдамасы менеджментінің үш негізгі аяларына кешенді амалда негізделеді: 1. Іргелі (негізгі) бюджетті құрау; 2. Бөлімшелердің немесе тұтастай алғандағы компанияның қызмет нәтижелілігін бағалау; 3. Менеджменттің сыйақы (сыйлық) берудің оңтайлы әділ жүйесін құру. EVA тұжырымдамасының негізгі ережесі – инвестор үшін құнды құру. EVA = EBIT (1-T) – Kw * C (2.3) EVA – экономикалық қосылған құн; EBIT – салықтар мен пайыздарды төлеу алдындағы табыс мөлшері; Т – салық салынатын табыс мөлшерлемесі; С – капитал мөлшері; Kw – фирма капиталының орташа өлшенген құны. Активтерді басқару тиімділігінің көрсеткіштері. Меншік капиталы тиімділігінің коэффициенті (Return On Equity, ROE) – компанияның таза табысының акционерлік капиталдың орташа жылдық шамасына қатысты. Бұл көрсеткіш бизнестің оның иегері үшін табыстылығын сипаттайды (несие бойынша пайыздарды алғаннан кейін). ROE = _____Таза табыс_______________* 100% (2.4) Орташа жылдық акционерлік капитал Осы көрсеткішті есептеудің басқа да нұсқалары бар, мысалы, есепте таза пайданың орнына салық алдындағы пайда алынады. Сонымен бірге, ROE орнына қарапайым акционерлік капитал тиімділігінің көрсеткіші пайдаланылады. (Return On Cotton Ecuity ROCE). R  OCE= Таза пайда – Артықшылық берілген дивидендтер *100%Орташа жылдық қарапайым акционерлік капитал (2.5) Осы коэффициентті есептеу барысында жылдық есеп берулерден пайдалар мен залалдар жөніндегі деректердің пайдалануы ұйғарылады. Егер есептеу барысында басқа есептілік пайдаланса, коэффициент бір жылдағы есеп беру кезеңдер санына көбейтіледі. Активтердің тиімділік коэффициенті (Return On Assels,ROA) – компанияның (несие бойынша пайыздарынсыз) таза пайдасының жиынтық активтеріне қатысы. Бұл коэффициент компания жетекшілігінің пайда алу үшін активтерді тиімді пайдалану қабілетін сипаттайды, сонымен бірге, капиталдың барлық көздеріне алынған орташа табыстылығын көрсетеді. ROA = Таза пайда + пайыздар (1- салық мөлшерлемесі) * 100% Орташа жиынтық активтер (2.6) Инвестициялардың тиімділік коэффициенті (Return On Investment,ROI) – бұл көрсеткіш инвестициялардың табыстылығын сипаттайды. Ол келесі түрде есептеледі: ROI = Пайда + (Сату бағасы – Сатып алу бағасы) * 100% (2.7) Сатып алу бағасы Қаржылық есептілігін талдау барысында ROI терминімен капиталдың әр түрлі құрастырушыларының тиімділігін сипаттайтын қаржы көрсеткіштер тобын немесе инвестицияланған капиталдың тиімділік көрсеткішін атап айтады. (ROIS). Инвестицияланған капиталдың тиімділігі және компания өзінің дамуына жіберетін пайда үлесі уақытша жұмсалмай жатқан ақша ағынын қалыптастыру негізі болып келеді, ал оның шамасы акционерлік компанияның құнына әсер етеді. Инвестицияланған капиталдың тиімділігі (ROIC) келесі тәсілмен анықталады. ROIC=NOPLAT/IC ( 2.8) NORLAT – таза операциялық пайданың орташа (нормаланған) деңгейі. IС – инвестицияланған капитал; NORLAT – компанияның таза операциялық пайдасының көрсеткіші (салықтарды алып тастағанда). IС – негізгі қызметіндегі айналымдағы қаражаттар, таза негізгі құралдар мен басқа таза активтер сомасы болып келеді. Дамыған елдерде инвестициялардың нәтижелілігін бағалау кәсіпорынның ақша ағындарын анықтауында негізделеді (cash flow), яғни шынайы (нақты) ақша түсімдері мен ақша шығындарында. Экономикалық талдаудың басты мақсаты – ақша ағындарын талдау. Демек, ең маңызды мақсаты ретінде болашақ ақша ағындарын дәлдіктің жеткілікті деңгейінде анықтауы мүмкін болатын бизнес тиімділігінің тұжырымдамасын әзірлеу болып келеді. Шаруашылық қызметі қаржы нәтижелерінің жинақталған көрсеткіштері. Салықтар мен пайыздарды төлемей тұрып алынған пайда (Earning Before Interest and Nfx, EBIT) – пайдаға салынған салықты және несиелер бойынша есептелген пайыздарды төлемей тұрғанда компания пайдасының көрсеткіші. EBIT=PN-F-a*N (2.9) P - өнім бірлігінің бағасы; N - өнім бірлігінің саны; F – үнемі шығатын (кететін) шығындар; а – негізгі түсімде бағадағы ауыспалы шығындар шамасы; Практикада салықтарды төлемей тұрғандағы пайданы сипаттайтын ЕВТ көрсеткіші пайдаланады. Бұл көрсеткіштер көптеген қаржы коэффициенттерді есептеу барысында және қаржылық талдауда да дербес қолданады. Акцияға пайда (Earning Per Share,EPS) – компанияның үлестіруге қолжетімді таза пайдасының қарапайым акциялардың орташа жылдық санының қатысына тең көрсеткіші. Акцияға түсетін пайда қор нарығының компанияны бағалау үшін пайдаланатын негізгі қаржы көрсеткіштерінің бірі болып табылады. EPS = Таза пайда –Артықшылық берілген дивидендтер Қарапайым акциялардың орташа саны (2.10) EPS дұрыс есептеу үшін құрамында бір жылдың ішінде болған барлық өзгерістерді ескере отыра бөлгіште пайдаланатын акциялар санын анықтау маңызды. Жыл бойы айналымда болған акциялар толық көлемінде есепке алынады. Ал жылдың бір кезеңінде ғана айналымда мерзіміне шамалас үлесінде есептеледі. Егер қосымша акциялар түрінде дивиденттер төленіп отырса, олар есепке толық енеді. Акцияға дивидент (Duvidends Per Share,DPS) – компанияның таза үлестіруге қолжетімді таза пайдасының қарапайым акцияларының орташа санына қатысты тең көрсеткіші. DPS = Төлемге дивиденттер Қарапайым акциялардың орташа саны (2.11) Есепке алынатын акциялар санын анықтау барысында келесі факторларды ескеру керек: жыл бойы акционерлік капитал құрамының өзгеруі мен капиталда толып кеткен бағалы қағаздардың әсері. Өзін-өзі бақылау үшін сұрақтар. 1. Келесі санаттардың анықтамаларын беріңіз: активтер, міндеттемелер, капитал, шығындар, қаржы құралдары. 2. Келесі түсініктерді сипаттаңыз: ақшаның уақытша құны, тәуекел активтердің құны; Қаржы менеджментінің негізгі көрсеткіштері қандай? 4. Активтерді тиімді басқарудың көрсеткіштері (ROE,ROA,ROI) қалай есептеледі? 5. Шаруашылық қызметі қаржы нәтижелерінің жинақталған көрсеткіштері (EBIT, EBT, NOPLAT, EPS, DPS, PPS) қалай есептеледі? 6. Отандық практикада қаржы менеджментінің қандай көрсекіштері қолданады? |