3.2 - Харди-Вайнберг генетик алгебраси. 3. 2. ХардиВайнберг генетик алгебраси
![]()
|
3.2-§. Харди-Вайнберг генетик алгебраси. 1908 йил инглиз математиги Дж. Харди ҳамда немис врачи В. Вайнберг томонидан бир биридан мустақил равишда популяцияларда аллеллар частоталари ҳамда генотипларининг математик боғлиқлиги ўрнатилаган эди. Бу боғлиқлик Харди-Вайнберг тенг тақсимоти (равновесия) деб аталади ва қуйидагича таҳлил қилинади: Берилган популяцияда доминант ҳамда рецессив аллелларнинг частоталари қиймати маълум бир шартлар асосида авлоддан авлодга ўтганда ўзгармайди. Бу шартлар қуйидагилардан иборат: Популяция ўлчами етарлича катта бўлиши лозим; Чатишиш тасодифий равишда содир бўлади деб фараз қилинади; Янги мутациялар вужудга келмайди; Барча генотиплар тенг ҳуқуқлидир, яъни чатишиш давомида маълум бир турдаги генотиплар танлаб олинмайди; Авлодлар кесишишмайди, яъни турли авлодлар ўртасида чатишиш содир бўлмайди; Эмиграция ва иммиграция кузатилмайди, яъни бошқа поуляциялар билан генетик алмашинув кузатилмайди. Шундай экан, аллеллар частотасининг ихтиёрий равишда ўзгариши юқорида санаб ўтилган шартлардан баъзиларининг бузилиши билан ифодаланади. Барча бундай ўзгаришлар мазкур популяция учун эволюцион ўзгаришларни вужудга келтиради. Агар бу турдаги ўзгаришлар содир бўлса, у ҳолда бу жараёнлар Харди-Вайнберг қонуни ёрдамида ўрганилади. Бу қонун генофондда қай йўсинда генетик тенглик (равновесия) сақланишини осонгина асослаб берувчи математик модел (тенглама) ҳисобланади. Бу қонун бизга популяцион генетикада аллелар ва генотипларнинг частоталарини ҳисоблаш имконини беради. Харди-Вайнберг томонидан биринчи навбатда қуйидаги масала қаралган эди. Икки аллелли популяциянинг бошланғич (нолинчи) авлоди генотипларининг частоталари маълум бўлсин. Авлоддан авлодга ўтганда бу частоталарнинг ўзгаришини кузатамиз. Икки аллелли популяциялар генотиплари ![]() ![]() ![]() Қуйида келтириладиган схема ёрдамида частоталар эволюциясини кузатамиз.15 Бошланғич (нолинчи) авлод Генотиплар Генотиплар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Гаметалар Гаметалар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() Биринчи авлод Генотиплар Генотиплар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Гаметалар Гаметалар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() Бундай ҳолатда гаметаларнинг частоталари қиймати авлоддан авлодга ўтганда ўзгармайди. Кейинги чатиштириш ҳам зиготаларнинг частоталарини ўзгартирмайди. Иккинчи авлод Генотиплар Генотиплар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Зиготаларнинг частоталари биринчи авлодда қаралади ва у ҳеч қачон ўзгармайди. Харди-Вайнберг қонуни қуйидаги иккита тасдиқдан иборат. 1. Гаметалар частоталари (аллеллар) қиймати авлоддан авлодга ўтганда ўзгармайди. 2. Бир авлоднинг ўзида генотипларнинг частоталари тенг тақсимланади. Популяцияда гомозиготик ҳамда гетерозиготик организмлар орасида муносабат сақланади: ![]() Харди-Вайнберг қонуни ихтиёрий сондаги аллеллар ![]() ![]() ![]() ![]() Бошланғич авлод Генотиплар Генотиплар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() Гаметалар Гаметалар частоталари ![]() ![]() Биринчи авлод Генотиплар Генотиплар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() Гаметалар Гаметалар частоталари ![]() ![]() Демак, гаметаларнинг частоталари авлоддан авлодга ўтганда ўзгармайди. Кейинги чатиштириш ҳам зиготаларнинг частоталарини ўзгартирмайди. Иккинчи авлод Генотиплар Генотиплар частоталари ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Кейинги кетма-кет келувчи барча авлодларда ҳам генотиплар частоталари худди шундай ўзгармайди: ![]() ![]() Айнан шу қоида полиаллел локус учун Харди –Вайнберг қонунини ифодалайди. ![]() ![]() ![]() ![]() бу ерда ![]() ![]() Агар рацессив аллель танқис ( ![]() ![]() ![]() ![]() 3.2.1-расм. Иккита аллел учун Харди-Вайнберг қонуни: абцисса ўқи бўйича аллелларнинг частоталари: p ва q, ордината ўқи бўйича генотипларнинг частотаси кўрсатилган. Ҳар бир эгри чизиқ учта генотипларнинг бирига мос келади. Ҳозирги кунда бошқа популяциялар сингари инсонлар популяциясини ўрганиш масаласи ҳам долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Харди-Вайнберг қонунининг математик моделини талқин қиламиз. Маълумки, агар локусда фақат иккита ![]() ![]() ![]() ![]() (яъни мейоз бўлиниши натижасида ҳосил бўлган зигота гаметалари тенг эҳтимоллидирлар), ота ва она жинсларидан бирини танланиши эса тасодифий, яъни буларга боғлиқ бўлмаган ҳолда юз беради (бошқача қилиб айтганда, доминант жинс бўлажак фарзанднинг жинсини белгилайди). Жадвал 3.2.1
![]() Таъкидлаш жоизки, бу ерда гаметаларни танлаш ёки мутация кузатилмайди деб фараз қилинади. Юқорида келтирилган кўпайтириш жадвали Менделнинг биринчи қонунига тенг кучли (адекват). Шунинг учун унга мос келган генетик алгебрани Менделнинг (диаллел) зиготалар алгебраси деб атаймиз. Агар баъзи авлодлар ушбу ![]() ҳолатда бўлса, у ҳолда кейинги авлод учун ![]() ҳолатда бўлади. Булардан қуйидаги системага эга бўламиз: ![]() Бундан ![]() бу ерда ![]() ![]() (3.2.5) тенглик ёрдамида аниқланган ушбу ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() (3.2.4) формула ( ![]() Гаметофонднинг эволюцион оператори ![]() ![]() Демак, бу оператор-бирлик оператор экан, яъни гаметофонднинг барча ҳолатлари тенг тақсимланган (равновесны). (3.2.6) тенглик генларнинг сақланиш қонунини ифодалайди. Зиготалар учун бу қонунлар қуйидагича талқин қилинади: ![]() ![]() ![]() ![]() яъни ![]() Демак, популяциянинг биринчи авлоди ![]() (3.2.4) кўринишдаги тақсимот Харди – Вайнберга қонуни деб аталади ва популяцион генетика учун катта аҳамиятга эга. (3.2.3) кўринишдаги эволюцион оператор эса Харди – Вайнберг оператори дейилади. Агар баъзи популяциялардаги ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() У ҳолда бу операторга нисбатан кўпайтириш амали қуйидагича бўлади: ![]() ![]() Харди-Вайнберг (3.2.3) оператори орқали ҳосил қилинган (келтирилган) алгебра Харди-Вайнберг генетик алгебраси дейилади ва уни мос равишда ![]() Харди-Вайнберг генетик алгебрасининг баъзи муҳим тушунчаларини ўрганамиз. 1. Бизга (3.2.3) кўринишдаги оператор берилган бўлсин. Чизиқли мультипликатив бўлган қуйидаги функцияни қараймиз: ![]() У ҳолда ушбу тенгликларга эга бўламиз: ![]() Бу ердан ![]() Агар ![]() ![]() ![]() яъни ![]() ![]() ![]() 2. Харди-Вайнберг генетик алгебраси ![]() Исбот. Шартга кўра ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Бундан қуйидагига эга бўламиз ![]() Демак, тенгламалар системаси ечимга эга эмас, яъни Харди-Вайнберг генетик алгебраси ![]() 3. Юқоридагига кўра кўриш қийин эмаски, Харди-Вайнберг генетик алгебраси ![]() 4. ![]() ![]() ![]() Бундан системанинг мос равишда чап томонларини ва ўнг томонларини қўшиб, ![]() ![]() ![]() ![]() 5. ![]() ![]() ![]() ![]() Бундан ![]() …………………………………………………………… ![]() Мос томонларни қўшиб, ушбу ![]() ![]() ![]() 6. ![]() ![]() ![]() Бундан ![]() эканлиги келиб чиқади. 7. Ушбу ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() яъни идеал фақат нолдан иборат15. Харди-Вайнберг генетик алгебраси ![]() Теорема 1.2.1. Харди-Вайнберг генетик алгебраси ![]() 1) ассоциатив алгебра эмас, 2) Йордан алгебра эмас, 3) альтернатив алгебра эмас. Исбот. 1) Ассоциативлик. Қулайлик учун (3.2.10) тенгликда қуйидагича белгилаш киритамиз: ![]() ![]() ![]() У ҳолда ![]() ![]() ![]() Агар ![]() ![]() ![]() ![]() га эга бўламиз. У ҳолда ![]() ![]() ![]() Бу тенгликлардан ![]() ![]() ![]() ![]() III боб бўйича хулоса Учинчи боб биринчи параграфда динамик система билан бирга ![]() ![]() ![]() ![]() Учинчи боб иккинчи параграф Харди-Вайнберг алгебрасида аллелларнинг частоталари ҳамда генотипларни математик боғлиқлиги ўрнатилган. Бу боғлиқлик Харди-Вайнбергни тенг тақсимоти дейилган. Берилган популяцияда доминант ҳамда рецессив аллелларни частоталари қиймати маълум бир шартлар асосида авлоддан – авлодга ўтганда ўзгармайди. Бу қонун генофондда қай йўсинда генетик тенглик сақланишини осонгина асослаб берувчи математик модел (тенглама) ҳисобланади. Харди-Вайнберг қонуни бизга популяцион генетикада аллеллар ва генотипларни частоталарини ҳисоблаш имконини беради. 15 Нарзиев Н.Б. Алгебраические структуры, возникающие в задачах популяционной генетики// Дисс. на соиск.учен. степ. кан. физ.-мат. наук. – Ташкент: ИМ АН РУз, 2011. – 55-56 с. 15 Нарзиев Н.Б. Алгебраические структуры, возникающие в задачах популяционной генетики// Дисс. на соиск.учен. степ. кан. физ.-мат. наук. – Ташкент: ИМ АН РУз, 2011. – 61-62 с. 15 Нарзиев Н.Б. Алгебраические структуры, возникающие в задачах популяционной генетики// Дисс. на соиск.учен. степ. кан. физ.-мат. наук. – Ташкент: ИМ АН РУз, 2011. –64с. 15 Нарзиев Н.Б. Алгебраические структуры, возникающие в задачах популяционной генетики// Дисс. на соиск.учен. степ. кан. физ.-мат. наук. – Ташкент: ИМ АН РУз, 2011. –65-66 с. |