3 Лекция (5). 3 Дріс. Мінезылыты трлері мен классификациясыны негізі. Мінезылыыны
 Скачать 27.64 Kb.
|
|
№3 Дәріс. Мінезқылықтың түрлері мен классификациясының негізі. Мінезқылығының генетикалық негіздері. Зоотехниялық әдебиеттерде кездесетін «бихевиор» түсінігің мәні ағылшын тілінен аударғанда behaviour – Мінезқылық дегенді білдіреді. Ал (бихевиоризм( түсінігі ( ағылшынша behaviourism) психологиядағы зерттеулік бағыттардың бірін қамтиды, ХХ ғасырдан бері ғылыми термин болып қолданылып келе жатқан, бастамасын Уотсон ғалымы ашқан. Бихевиоризмді зерттеу нысаны ретінде бақылауға жататын жануарлар мен адамдардың мінез – құлқы алынған, яғни сыртқы тітіркендіргіштерге бағытталған реакциялардың жиынтығы. Интроспекция әдісін жоққа шығарып, бұл бағыт обьективті зерттеу әдістерін негізге алды. Интроспекция – өзін – өзі бақылау әдісі, ХІХ ғасырдың соңғы жағында тәжірибелі психологияда кеңінен қолданылған. Бихевиоризм жануарлардың мінезқылқының заңдылықтарын эмпирикалық зерттеудің дамуына, олардың әдеттерін білуге және антропоморфизмнен бас тартуға ықпал етті. Бұл зертеулердің бағыты: а) Зоопсихологтар, Лёб, Йеркс және Торндайкпен дамытылған, зерттеудің әдістері мен мақсаты; б) Павловтың шартты рефлекстер теориясы; в) Бехтеревтің рефлексологиясының ықпалы арқылы қалыптасты. Жеке түрге немесе топқа жататын жануарлардың мінезқылқын бақылаумен этология ғылымыайналысады (грек тілінен ethos – әдет, мінез және logos – ғылым). Садовскийдің (1973) пікірінше, этология – зерттеу нысаны ретінде «қоршаған ортаның тітіркендіргіштеріне ағзаның жауап қайтаруының күрделі формаларының заңдылықтарын үйрену және орнату» болып табылатын ғылым. Этологияны сипаттық, яғни жеке әдеттерді сипаттаумен айналысатын және тәжірибелік, жануарлардың әр түріне және тұқымына сай әдеттерді қамтамасыз ететін факторлардың анализімен, сезімдік ағзалардың жұмыс істеуінің, жүйке жүйесінің функцияларының дұрыстығын зерттеумен айналысады. Хейфец (1969) жануарлардың мінез – құлқының тоғыз негізгі формасын жіктеген Азықты қолдану арқылы жүзеге астаын Мінезқұлықнемесе азықтық Мінезқылық (ingestive behaviour). Ол азықты немесе белгілі бір өсімдікті пайдалану кезінде және физикалық жағдайында, азықтану кезіндегі бәсекелестікте, тәбеттің әр түрлі болуында байқалады. Жайылымдағы азықтық Мінезқылық белгілі бір түрге жататын өсімдіктерді таңдауы және жетілгендігі, шөпті тістеу жиілігі, жайылым мен күйіс қайтару уақыты және қолданылатын шөптіңтиімділігі мен судың мөлшері арқылы сипатталады. Бұл мінезқылықтың формасы жас төлдердің дамуы мен өсуіне, азықтануы мен етінің сапасына, жануарларды пайдаланудың барлық бағыттарына ықпал етеді. Бөліп шығаратын функциялармен байланысты мінезқылық, немесе бөліп шығарушы (eliminate behaviour). Дефекация актісінің және зәр шығарудың жиілігімен, экскременттердің санымен сипатталады. Ұрғашы және еркек малдардың жыныстық мінезқылқы (sexual behaviour). Бұл шағылыстыру кезінде белгілі бір қалыпты қабылдау кезінде, жыныстық белсенділікте және де шартты және шартсыз жыныстық рефлекстердің бұзылуы кезінде байқалады. Қамқорлық Мінезқылық (care-giving; epemelitic behaviour). Ұрпақтарын қорғауда, тәрбиелеуде, ему актінің ұзақтығы мен жиілігі кезінде, тәжірибе беруде, адамдар берген азықты табу мен қолдану арқылы сипатталады. Табындық Мінезқылық (care-soliciting behaviour). Табындағы иерархиямен, табынға тән жалпы мінезқылықпен және ойын, серуен, демалыс, ұйқы және белсенділік арқылы сипатталады. Үстемдік ету мен бағыну қарым – қатынасы саны жағынан оптимальды жануарлар тобында, әсіресе ірі қара мал, қой және ешкілердің табындарында көрінеді. Демек, осы жануарлардың табындарының жиі ұшыраспауын бақылау керек, себебі бұзылған иерархия тек 1-2 аптадан кейін ғана өз қалпына келе алады және азық қабылдау кезінде тыныштықтың бұзылуы қнімділігін төмендетеді. Мұндай жағдайларда сауын сиырларының сүтінің мөлшері 10% төмендейді. Бәсекелестік Мінезқылық (agonistic behaviour). Бұл табынның мүшелеріне шабуыл жасағанда, жыныстық жетілген және бірдей жынысты, өзіне көсемдікті алу немесе жоғарғы дәреже алу мақсатында көрінеді. Аллеломиметикалық (еліктеуіш) мінезқылық поведение (allelomimetic behaviour). Бұл әсіресе жас төлдермен, табынның ересек жануарларының іс – әрекеттерін қайталау. Мысалға, анасымен шақырылған балапан, оның не істеп жатқанын және қалай істеп жатқанын бақылап, кейін соны өзі қайталайды (тұмсығына бидай алады). Тағы мысал ретінде жылқылардың тістерінің бқзылуын тудыратын тістеленуді еліктей арқылы қайталауды айтуға болады. Өзін – өзі сақтаумен байланысқан Мінезқылық (shelter-seeking behaviour). Бұл оған шабуыл жасау және қашу кезінде, қауіпсіз жерлерді паналау мен табынның әлеуметтік иерархиясына табынуымен сипатталады. Зерттеулік Мінезқылық (investigatory behaviour). Бұл таныс емес түрлерге немесе обьектілерге ақырындап жақындауымен сипатталады; жануар оны қарайды, иіскейді, жақындайды және т.б. және нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша обьектіден қашады немесе келіп тұрады, тіпті қызығушылығын жоғалтуы да мүмкін. Генотиппен немесе сыртқы ортаның әсерімен анықталатын кез келген қасиет сандық белгі деп аталады. Генетикалық негізі мен сыртқы ортамен байланыс орнатқан жануарлардың әдеттері осыған ұқсас болып келеді. Мұндай белгілердің типіне жатқызылған генотип ағзаның ұрықтық даму сатысында дамиды. Демек, мінезқылықтың типтері сыртқы ортаның әсеріне байланысты ажыратылады және жетіледі. Жабайы жануарлардың түрлерінің мінезқылқы олардың доместикациясының мүмкіндікерін айқындады: Адамдар үйге бейімдеу кезінде, тек кейбіреулері ғана бейімделді. Мысалы, жаайы жануарлардың табындық өмірімен қоса жүйкелік қозуы үйге бейімдеудің негізгі критерийлерінің бірі болды. Самбраус (1968) үй жануарларының ерте кездегі этологиялық белгілерін (адамдарға бағынуы, момындығы) өмір бойы сақтап жүреді деген тұжырым жасады, ал жабайы жануарларда бұл белгілер уақыт өте жойылады. Үйге үйретуге байланысты жануарлардың әрекет қабілеттілігі өзгереді. Мысалы, олар спецификалық талдамалығында жыныстық қозу жағдайында ұрғашыға ұқсатып, тұлыпқа тиісті актіні орындайды. Адамдармен жасалған жасанды іріктеу күрделі жағдайларда үй жануарларының бейімделушілік қасиеттерінің төмендеуіне әкеп соқты.Сыртқы ортаның алуан түрлілігі (азықтандыру, микроклимат, аурулары) және мутациялар, әсіресе, алынған индивидумдар (мутанттар) өсірудің қолайлы жағдайларына түссе, үй жануарларының мінезқылқын қалыптастыруда әсер ететін факторлар болып табылады. Сонымен қатар, бұл жерде маңызды рөл адамда болады, жануарлардың өнімділігін арттыру үшін қатаң іріктеу жүргізеді. Өнеркәсіптік негізде шаруашылықты интенсивті түрде жүргізу ескі Мінезқұлықформаларына жаңа түрлерін салу нәтижесінде мінезқылықтық модификациясын тудырады. Бұл бір жастағы, жыныстағы және шектелген аумақтағы өнімділігінде, азықтандыру тәртібінде және көп пайдалану барысында, жануарлардың үлкен топтарын ұстауда шарасыз болып табылады. Сондықтан этологиялық зерттеулерге жаңа технологияларды пайдаланып жануарлардың өнімділігін арттыру мақсатында бағытталған іс – шаралар жиынтығы кіруі тиіс. Этолог – мамандар жануарларды ұстау әдістерін анықтай алуы керек, ғимараттың құралдарының қателіктерін түзетуі керек және стрессті құбылыстар мен зат алмасу үрдісінің бұзылуларында жоюдың жолдарын таба білуі керек. Мінезқылығына генетикалық негіздері Жануардың мінезқылығы шартсыз рефлекспен (жұту, ұя салу, жұмыртқа басу, ұрпақтарды азықтандыру) немесе шартты рефлекспен (ізденіс және жем жеу, белгілі бір уақытта жайылымда жүргендерді қайтару) анықталады. Мінезқылық шартсыз рефлекстің жекелеген, генетикалық негізі бар функция, яғни ата-аналарынан мұраланған филогенез үрдісінен қалыптасқан, бірге жүретін мутация және табиғи іріктеу. Бұл шартталған генетикалық әдеттер, сондай-ақ өз көрінісін жануарлар жалған іс-әрекеттерінен байқауға болады, мысалы, жасанды инкубациялық жұмыртқаларды басу. Шартты рефлекстерден туындайтын мінезқылық, ұрпақтан ұрпаққа берілмейді. Мысалы, балапандар жем бөлшектерін шоқып жейді, бұл өте ерте пайда болатын шартты рефлекс болып саналатын мінезқылық. Кейін, басқа да балапандар, оларға еліктеп тұмсығымен жем қоспаларын жей бастайды. Жұтып қою туа біткен шартсыз рефлекс болып табылады. Фуллер (Хейфецу, 1962) Грант және Янг зерттеулердің нәтижелерін келтіреді, олар көрсеткендей, жыныстық белсенділігінің деңгейі, шартталған генетикалық белгісіне сай екені айтады. Осының дәлелі ретінде олар теңіз шошқалары күшті және әлсіз жыныстық құштарлықпен алған, піштіруден және андрогенді гормонның енгізуден кейін жыныстық белсенділігі піштіруден бұрын бірдей болып табылған. Мутация мутанттың мінезқылығына және оның ұрпақтарына әсер етеді. Неғұрлым геннің саны көп болса солғұрлым мутацияның бегілері аз болады және мутанты гендерінің анықтайтын белгілер практикалық маңызға ие болуы мүмкін. Порциг және т.б. мінезқылықты зертеулер зерттеушілер оның нәтижелерін талдап, Садовниковой-Кольцево қортындыларына сүйене отырып, жануарлардың мінезқұлығы үш негізгі гендермен жүзеге асатынын дәлелдеді: белсенділік, қорқыныш, жабайылық. 1921 ж. Вайзе жабайы зебуның (Азия мен Африкада өсетін өркешті бұқа) басым белгісі ретінде қатты қозғыштық көрінісінен табады екенін дәлелдеді. Шнейдер көрсеткендей (1932) бизонның мінезқылығын, Хзебу бизонның шатысына мұраланған. Уильям және т.б. ( 1963) шошқа шартты рефелекс жауаптар оңай сатып алуды басым мәлімдеді. Осы белгілерді анықтауында, гендердің бірнеше жұп қатысады. Готчевский (1919) қоянның дефекацииясы бірнеше гендердің бағытталған іс-қимыл нәтижесінен болып табылатының тапты. Тағы бір зерттеуші - Hancock ( 1950 , 1954) күні бойы жайылымда азығын жеген малының генетикалық шартты айырмашылықтарды және су тұтыну мен дефекация жиілігін ұзақтығын тапқан. Бонсма және Роуз (1953) жайылымда таңдалған, жеген шөптің генетикалық шартты дифферециалық екені дәлелдеді. Брамби (1959) джерсейски және фризский мал тұқымдарында жыныстық айрмашылығы бар екені айтты. Сондай-ақ әр түрлі бұзаулардың түрлерінде сүтті тұтынудың айырмашылығы белгілі. Мак-фи, ак-Брайд және Джеймс (1964) Хге- рефорд браманмен ұрпақ алынған будандастырудан, бұл түрі үлкен агрессивтік және өзара алаңдаушылықты көрсетті. Зерттеулер бойынша табында жүрген жануарлардың мінезқылығы алеуметтік жағдайына (агерессивтілігі, қақтығыстарға ұмтылу немесе олардан қашу, сондай-ақ төбелес кезінде өзін көрсету) байланысты тұқым қуалайтын фактормен шартталған. Сегельдің зертеуі бойынша ақ тауық және сұр плимутрок тұқымдасының жныстық құштарлығы елеулі айырмашылықта болғанын анықтады. Вуд және Гаш (1960) үй тауықтарды екі топқа бөлді: көп және аз ак- тивті. Көп активті тауықтардың жыныстық жетілуі аз активті тауықтардан қарағанда бұрын пайда болды. Бұл айырмашылықтар үшінші ұппағына дейің сақталған. Лагерлеф (1951) жыныстық айырмашылықты қарқынды аң аулау көріністе орнатты. Жақсы көріністер сиырлардың симменталь, телемарский, швед тау-кен тұқымында, ал әлсіз — швед қызыл-малында байқалған. Дональд пен Андерсінің айтуынша қара малда қызыл мен ақ малға қарағанда аң аулау көрінісі күштірек дамыған. Генетикалық ақпарат беруді қамтамасыз ететін белгілер, өсім және дамыту ағза үрдісінде жүзеге асырылуда. Ішкі және сыртқы ортадан келіп түскен тітіркену реакциясы мінезқұлығында басты нысан болып табылады. Олар арнайы рецепторларымен импульс ретінде орталық нерв жүйесіне синтезделіп жіберіледі. Жануардың мінезқұлығына жауап беретін белгілі бір тітіркендігіш бо- лып табылады. Ағзаде импульстар ортаға тартқыш (сезім) және ортадан тепкіш (қимыл) жүйке талшығы арқылы жіберіледі. Бұл талшықтар рефлекторлық доға құрамына кіріп, тиісті жүйке жасушаларың құрайды. Бүкіл үрдіс тітір- кендіргішпен әкеленетін қолданыстағы құрылымына кіретін доға – рецептор. Ре- цептордан жүйке жол арқылы қозу орталық орындаушы рефлексіне дейін жетеді. Өз кезегінде, ол белгілі бір жолдарын қосып, «эффектор» жұмыс органына им- пульс жібереді (рефлекторлық доғаның шығу құрылымы). Даму шамасына қарай жануардың жүйке жүйесі күделенеді, сондай-ақ қоршаған ортаға әрекетті нашарлайды. Жем ізденумен айналысатын және аш жануарлар басқаша өздерінді ұстайды. Бұл үлгілер жануардың әртүрлі физиологиялық қажеттіліктерінен және сараланған мінезқұлығынан туындайды. Жоғарғы жыныстық орталығы гипоталамус облысында, ал эрекция орталығы жұлынның бел-сегізкөзінде орналасқан. Дене температурасының реттелуі жылу берумен бірге гипоталамуста орналасқан. Гипоталамуста сондай-ақ қанықтыру және аштық орталықтары оқшауланған. Жануардың эмоцианалды мінезқұлығы иіс сезумен бірге, сондай-ақ гипоталамуспен және ретикуллы формациямен реттеледі. Жоғары дәрежеде жануарларды оқу үрдісінде бас ми жартышарлары, яғни, оның қабығы бағынышты. Соңғысы анализатор рөлін атқарады, сондықтан , бұл қоршаған орта жағдайларына сәйкес жануарлардың мінез-құлқын реттейтін шартты рефлекстерді дамытып, оның синтезін жүргізеді. Мысалы, асқазан-ішек жолдарының толтыруына қарамастан, аштық орталығының тітіркенуі жануардың ашкөз жем тамақтануына туғызады. Жануарлардың мінез-құлқын реттейтін механизмдері, туа біткен (қарапайым туа біткен рефлекстер және мінезқұлықтық) және жүре пайда болған (жаттау реакциясы). Олардың орталықтары орталық жүйке жүйесінің төменгі және жоғары бөліктерінде орналасқан. Мысал ретінде, туа біткен мінезқұлығынареакциясы жөтел болып табылады. Бұл көріністер күрделі туа біткен мінезден қарапайым мінезқұлықреакцияларына рефлекторлы нысандар кешеніне жинақталады да, жауап ретінде бірнеше тітіркендіргіш комбинациялары пайда болады. Жекелеген жүйке орталықтарының қозу нәтижесі түйсік деп аталады, осы жануарлар түрлеріне тән кешенді, генетикалық негізделген, мінез-құлқы. |