Таырыбы 5 Аралы баылау И. М. Сеченов пен И. П. Павловты шартты рефлекстер туралы ілімі
 Скачать 63.29 Kb.
|
|
Тақырыбы: №5 Аралық бақылау И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың шартты рефлекстер туралы ілімі. Рефлекс дегеніміз О.Ж.Ж-нің сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіштерге беретін күрделі жауабы. Рефлекстердің классификациясы: Сеченов И.М. (1829-1905 жж.). Оның ең маңызды жұмысы - «Ми рефлекстері» (1863). Рефлекстің екі түрін атап өтті - туа біткен және жүре пайда болған. Бұл физиологиялық талдауды психикалық процестерге енгізудің керемет әрекеті болды. Бірақ ол кезде И.М.Сеченовтың бұл болжамын растайтын мидың қызметін объективті бағалау әдістері болған жоқ. Мұндай объективті әдісті И.П.Павлов жасаған, шартты рефлекстер әдісі, оның көмегімен дененің жоғары жүйке белсенділігі, ең төменгісі сияқты, рефлекс екенін дәлелдеді. Рефлекторлық доғаның құрылуы тәсіліне байланысты И.П.Павлов барлық рефлекстерді шартсыз (туа біткен), шартты (жүре біткен) деп екі топқа бөлді. Шартсыз рефлекс-туа пайда болады және тұқым қуалайды.Ал шартсыз рефлекс керісінше жүре пайда болады,яғни тіршілік ету барысында қалыптасады. Неміс ғалымдары М. Холл мен И. Мюллер ішкі қабылдағыштан туатын рефлекстер тек қана мидағы орталықтар арқылы жүреді, ал жүлын рефлекстері бүл зандылықка келмейді деген қате пікірде болған . Осы қате пікірді еске алып, орыс физиологі И.М. Сеченов (1861) рефлекстің психофизиологиялық концепциясын үсынды. Орталық жүйкенің төменгі бөлімдерінің орталықтарымен бірге туа пайда болатын (жабайы) рефлекстер, ал оның жоғары бөлімдерінін орталықтарының катысуымен туганнан кейін пайда болатын рефлекстер іске косылады. Соңғы рефлекстерді ; И.М. Сеченов психофизиологиялык рефлекстер деген. Сөйтіп, психикалык лроцестердің негізі — рефлекс екені ғылыми түрғыда дәлелденді. Орталығы мида жатқан рефлекстер сырткы дүниенін әсері болмаса да, ішкі дүниенін, яғни ми тканінде қалып сақталған деректердін әсерінен психикалық рефлекстер туатынын Сеченов дәлелдеді. Осы дүрыс ойды тұжырымды тәжірибе ңәтижесімен негіздеу керек еді. Оган Сеченовтын ғылыми материалдық мүмкіншілігі, лабораториялык техникасы болмады да рефлекстің нейрондык механизмін зерттей алмап еді. Осы жағынан психофизиологиялық концепцияны толыктырып әрмен карай жетілдірген И.П. Павлов. Ол шартты рефлексті ашты және әрі оны нерв жүйесінің касиетінің универсалды түрі деп, әрі оған коса, психикалық кұбылыстардың материалдық негізі деп ғылыми нақтылы деректермен дәлелдеп берді 2. Шартты және шартсыз рефлекстердің айырмашылығы. Шартты рефлекстер жеке өмір процесінде алынған реакциялар болып табылады. . Шартсыз реакциялар - туа біткен, тұқым қуалайтын реакциялар, олар тұқым қуалайтын факторлардың негізінде қалыптасады және олардың көпшілігі туғаннан кейін бірден жұмыс жасай бастайды. Шартты рефлекстер жеке, кейбір жануарларда кейбір шартты рефлекстер дамуы мүмкін, басқаларында - басқалары. Шартсыз рефлекстер ерекше, яғни бұл рефлекстер осы түрдің барлық өкілдеріне тән. Шартты рефлекстер тұрақсыз, олар пайда болып, түзіліп, жойылып кетуі мүмкін. Шартсыз рефлекстер тұрақты, олар организмнің бүкіл өмірінде болады. Шартты рефлекстер негізінен орталық жүйке жүйесінің жоғарғы бөлімдері - ми жарты шарларының кортексінің қызметі болып табылады. Шартсыз рефлекстер тұрақты, олар организмнің бүкіл өмірінде болады. Шартты рефлекстер кез-келген рецептивті өрістен кез-келген ынталандырғышта пайда болады. Шартсыз рефлекстер әрдайым белгілі бір рецепт өрісінде әрекет ететін адекватты ынталандыруларға жауап ретінде жүзеге асырылады, яғни олар құрылымдық тұрғыдан бекітілген. Шартты рефлекс - бұл қоздырғыштың қасиеттеріне (белгілеріне) реакция (тамақтың иісі, тамақтың түрі сілекей тудырады). Шартты реакциялар әрдайым табиғатта сигнал береді. Шартсыз рефлекстер - бұл тез арада тітіркену реакциясы (тамақ ауыз қуысында болады, сілекей тудырады). Шартты рефлекстер әр адамға қатаң жеке болады, ал шартсыз рефлекстер туа біткен, ал шартты рефлекстер пайда болады.Шартсыз рефлекстер жеке адамдардың бүкіл түріне жатады. Шартты рефлекстерді басқаратын орталықтар мидың ең терең және көне бөліктерінде - жұлын, субкортикалық ядролар мен ми сабақтарында орналасқан. Шартты рефлекстерді реттеу ми қыртысының көмегімен жүзеге асырылады Шартсыз рефлекстер адамға өмір бойы жүреді, ал шартты рефлекстер пайда болуы немесе жоғалып кетуі мүмкін; 126ЖМ Назарқұл Еркебұлан Сонымен қатар шартты рефлекстер негізінен сигнал функциясын орындайтынын айта кету керек, яғни. денені ықтимал ынталандыру туралы ескерту керек, ол бастан кешуі керек. Шартсыз рефлекстер тек әрекет ететін ынталандыруға жауап береді.Шартсыз рефлекстер мен инстинкттер төменгі жүйке белсенділігімен, ал жоғары жүйке белсенділігімен шартталған. ми қыртысы арқылы басқарылады Шартты рефлекстердің пайда болу механизмі. Шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде пайда болады дедік. Шартты рефлексті қалыптастыру үшін шартты әрекетті өздігінен тудырмайтын тітіркендіргіштер әсері шартсыз, нақтылы әрекетті (шартсыз рефлексті) тудыратын тітіркендіргіштердің алдын алу керек. Мысалы, алдымен шам жағып, ізінше азық беру қажет. Егер әсер керісінше болса (алдымен шартсыз, соңынан шартты тітіркендіргіш әсер етсе), шартты рефлекс қалыптаспайды. Шартты рефлекстің қалыптасуы екі сатыда жүреді. Оның алғашқысы - жайылу (генерализация), екіншісі - нақыштану сатысы. Шартты және шартсыз тітіркендіргіштер бірнеше рет қосарлана қайталанса, алдымен бағдарлау, байыптау әрекеті, И.П.Павловтың айтуынша «бұл не?» реакциясы, байқалады. Бұл кезде құстың қимыл-әрекеті тежеліп, ол басын тітіркендіргіш көзі орналасқан жаққа бұрады, оның тынысы мен жүрегінің қағысы өзгереді. Ал рефлекс қалыптаса, беки келе аталған реакциялар әлсірей бастайды да, жойылып кетеді. Шартты рефлекстің қалыптасуының алғашқы сатысында байыптау әрекеттерінің маңызы зор болады, олар орталық жүйке жүйесі торшаларының белсенділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Шартты және шартсыз тітіркендіргіштер бірнеше рет тіркес әсер еткеннен кейін сигналға алғашқы жауаптар байқала бастайды. Бұл кезде рефлекс тиянақты болмайды. Реакция тек шартты тітіркендіргішке ғана емес, оған ұқсас тітіркендіргіштерге де туындай береді (жайылу сатысы). Тітіркендіргіштер әсері тіркес қайталанып отырса, шартты рефлекс бекіп, нығайып, тек шартты сигналға ғана жауап қайтарылады (нақыштану сатысы).Шартты рефлекс ми қыртысындағы қатар қозған екі орталықтың – шартты және шартсыз тітіркендіргіштер орталықтарының, арасында уақытша байланыстың пайда болуы нәтижесінде қалыптасады.Шартты және шартсыз тітіркендіргіштер әртүрлі рецепторларға әсер етеді, сондықтан шартты және шартсыз рефлекстер доғасы әр түрлі өрістен басталады. Олардың орталыққа тепкіш жолы да әр текті. Бірақ бұл рефлекстердің орталықтан тепкіш жолы ортақ болады. Осы жәйт шартты рефлекстердің тек шартсыз рефлекстер негізінде пайда болатынының дәлелі.Шартты рефлекстерді қалыптастыруда құстарда қыртыс асты құрылымдар маңызды рөл атқарады. Шартты рефлекстерді қалыптастыру кезінде электрлік белсенділік ми қыртысынан бұрын ортаңғы және аралық ми торлы құрылымында байқалады. Ортаңғы және аралық ми деңгейінде торлы құрылымды зақымдау шартты рефлекстің қалыптасуына кедергі келтіреді. Торлы құрылым ми қыртысы торшаларының белсенділігін арттыра отырып, уақытша байланыстың қалыптасуына қажет жағдай тудырады.Уақытша байланыстың тұйықталуының физиологиялық негізінде жүйке орталықтарының басымдылық, даңғылдану, жинақтау қасиеттері де жатады. Шартты рефлекстердің қалыптасуы барысында ми қыртысындағы шартсыз рефлекс орталығында туындаған қозу ошағы доминантты сипатқа ие болады. Ол шартты сигнал әсерімен пайда болған әлсіз қозу ошағынан импульстерді өзіне тартады. Орталықта шартсыз рефлекспен байланысты импульстер жинақталады да, оның қозғыштығы мен лабильділігі арта түседі. Шартты және шартсыз тітіркендіргіштер әсері қайталанған жағдайда орталықтың қозғыштығы мен лабильділігінің деңгейі жоғары шекке көтеріліп, екі қозу орталығының арасы тұйықталады. Сондықтан қозу импульсі шартты рефлекс орталығынан шартсыз рефлекс орталығына ешбір кедергісіз өтеді де, тиісті рефлексті тудырады. Шартты және шартсыз тітіркендіргіштер қабаттаса әсер еткен кезде жүйке орталықтарының айналасындағы пресинапстық мембрана ұштары мен нейроглиялық торшалар мембранасында ұзаққа созылған үйексіздену жүреді. Глиялық торшалардың негізгі қызметі - миелиндену процесін қамтамасыз ету. Бұл процесті үйексіздену жандандыра түседі. Нейрон өсіндісінің пресинапстық аймағы глиялық торша өсінділерінде тұйықталады да, үйексіздену нәтижесінде миелинмен қапталып, қозуды өткізуге қолайлы жағдай туындайды. Синапсқа жеткен қозу импульсі көп мөлшерде медиатордың бөлінуін қамтамасыз етеді де, постсинапстық мембрананың үйексіздену деңгейі жоғары шегіне жетеді. Бұл қозудың синапс арқылы өтуін қамтамасыз етеді. Ал пайда болған миелин қабығының қабаттары қалыңдаған сайын бұл байланыс нығая түседі. 4 Шартты рефлекстердің жіктелуі. Олардың туындауы үшін қажетті жағдайлар. 5Қабылдау белгісіне қарай шартты рефлекстер экстрарецептивтік сырткы кабылдагыштык және интерорецептивтік ішкі қабылдағыштық болып екіге болынеді.Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге сезім өзгешелігіне сәйкес көру,есту,иіс,дәм, түйсіну жане температуралык болады.Интерорецептивтік шартты рефлекстер ағза қабылдағышын шартсыз тітіркенумен ұштастырғанда қалыптасады.Бұл ағзаларда механикалық тітіркендіргенде ,оларды қысым көбейгенде, қанның химиялык құрамы,осмостық қысымы ,ішкі ортанын температурасы өзгергенде пайда болады.Бұл рефлекстер баяу қалыптасады. 2.Тиімділігіне қарай шартты рефлекстер вегетативтік және аспаптық болып 2 топқа бөлінеді.Вегетативтік шартты рефлекстер қатарына тамактану,журек-тамыр,тынысалу,жыныс рефлекстері кіреді.Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықеттердің шартсыз қимыл әсерленісі негізінде ұйымдастырылады.Аспаптық іс-әрекеттің мәнісі -организм мен қоршаған ортанын қарым-қатынасының өзгеруінде. 3.Шартты рефлекстер тітіркендіру түріне қарай табиғи және жасанды болып жіктелген.Табиги шартты рефлекстер шартсыз тітіркендіргіштердің шын белгілеріне қалыптасады.Мәселен,тағамның иісіне немесе түріне сілекей бөлінеді.Ал әртүрлі талғаусыз тітіркендіргішерге тұйықталатын шартты рефлекстер жасанды болады.Табиги жагдайда шартты рефлекстер ортаның бірнеше тітіркендіргіштеріне ұйымдастырылады.Сондыктан оларды қарапайым және күрделі деп бөледі.Күрделі шартты рефлексті бірмезгілді және бірізді деп тағы жіктейді.Сонымен тізбекті шартты рефлекстер байқалады. 4.Шартты,шартсыз тітіркендірулердің қарым-қатынасына және ұштастырылған мерзіміне сәйкес шартты рефлекстер нақтылы және ілеспелі болып бөлінеді.Нақтылы рефлекстер шартты және шартсыз тітіркендіргіштердің дәлме-дәл ұштастырылу жағдайларында қалыптасады.Сондай-ак қарапайым және күрделі түрлері де кездеседі.Оның бірмезгілді,бірізді және тізбекті түрлері де кездеседі.Ілеспелі рефлекстер нықтаушы тітіркендіргіш шартты сигналдын әсері аякталганда қосылса пайда болады.Сондыктан шартты тітіркендіргіш ретінде накты сигналдын өзі емес ,онын белгылы бир іздері жүйкеге әсер етеді.Мысалы,сілекей бөлінетін рефлекс шартты сигналдын әсері аякталган сон,2-4 минуттан кейын ғана құрылады. Адамның психикалық функцияларының физиологиялық негіздері. Психикалық әрекеттің негізі — қоршаған ортамен организмнің объективті ара қатынасын сипаттайтын жеке физиологиялық көріністер. Олар біртұтас бірлестірілген субъективтік бейне құрайды (А. А. Ухтомский). П. К. Анохиннің әрекеттік жүйе туралы ілімі физиология мен психология арасындағы тұжырымды байланысты ашты. Ықылас.Ықылас — көңілдің белгілі нәрселерге қажетті мәлімет алу үшін бағытталып, оған қадалуы. Басқаша айтқанда, организмнің тітіркенуге жауап беру даярлығын көрсететін оның сергектік белсенді күйі. Ықылас ерікті және еріксіз болып екі түрге бөлінеді. Еріксіз ықылас — туа біткен жүйке тетіктері арқылы жүзеге асырылатын құбылыс. Ерікті ықылас адам психикасын мақсатты жұмылдыра-тын және жанама түрде болатын әлеуметтік дамудың жемісі. Ықылас қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы ықтимал. Ол сыртқы әлем заттары мен құбылыстарына, не адамның ішкі күйіне, ойына, сезіміне бағыттылады. Ықыластың толықтығынан, тұрақтылығынан, көлемінен адамның іс - әрекеті, сезуі, түйсігі, зердесі, ақыл-ойы, тіпті санасы тәуелді келеді. Ықыластың әртүрлі көріністері бағдарлау рефлексіне, мидың жергілікті қозу және тежелу процестеріне, сезім мүшелерінін, әсерленісі мен организмнің, табиғи мұқтаждықтарына байланысты. Сондықтан ықыластың физиологиялық механизмін ұғыну үшін И. П. Павловтың шартты рефлекс, ми қыртысының ішкі тежелуі, талдау синтез әрекеті туралы ілімін арқау етеді. Сонымен қатар, A. A. Ухтомскийдің доминанта туралы еңбектері бойынша, ықылас кезіндегі үстемді қозу ошағы теріс - индукция (кезеліс) процестері арқылы оның шоғырлануына жағдай жасайды. Эмоция.Адам мен жануарлар психикасының ерекше көріністерінің бірі— эмония (лат. emavere — күйзелу, қобалжу). Ол мінезді бағыттау және жүзеге асыру амалдарын жасайтың мотивацияның құрамында маңызды орын алады. Эмоцияның бірнеше түрі бар. Биологиялық эмоция — әртүрлі. Тіршілік (ашығу, шөлдеу т. б.) мұқтаждықтарын қанағаттандыру немесе қанағаттандырмау әрекеттерімен байланысты болады. Жоғары эмоция — әр алуанрухани (әлеуметтік, танымдық, әсемдік) әрекеттерінен туады. Кідірген эмоция — жеке адамның кейбір себептерімен, эмоциялық көріністерін тежеуі нәтижесінде байқалады. Жағымсыз эмоция — қандай болса да бір мұқтаждық қанағаттандырылмаған жағдайда ұнамсыз күйзеліс түрінде кездеседі. Жағымды эмоция — мұқтаждық қанағатта.ндырылған кезде болатын сүйкімді әсерленушілік. Эмоция кұбылыстары аффект (долданыс) , нағыз эмоция және сезім түрінде кездеседі. Аффект — айқын қимылдар ағза көріністерімен қоса жүретін күшті және біршама қысқа мерзімді эмоциялық күйзеліс күйі. Ол жүріп жатқан тіршілік немесе әлеуметтік жағдайда кездеседі. Нағыз эмоция ұзақ уақыт және әлсіз түрде білінеді. Ол бастан кешкен немесе болашақты елестету арқылы туады. Эмоцияның үшінші түрі — заттық сезімдер. Олар кейбір белгілі немесе дәйексіз нәрселерді (мәселен, махаббат) , отанды сүю, өшпенділік т. б. елестету немесе ойлау арқылы пайда болады. Заттық сезімдер тиянақты эмоциялық қатынасты көрсетеді. Эмоциялық көтеріңкілік сәтте адамды шабыт, нұрлану, жаңалық ашу, шығармашылық қуанышы билейді. Яғни, сезініс күйі — адамның рухани және дене күшінің ең жоғары көтеріңкі сатысы. Организмнің эмоциялық күйі эмоциялық күйзеліс және эмоциялық көрініс іспетті әсерленістерден тұрады. Эмоииялық күйзеліс деп организмнің өзін және қоршаған әлемді бейнелейтін субъективтік сезінісін айтады. Организмнің дене сезу және ағза жүйелерінде байқалатын өзгерістерді эмоциялық керіңіс деп атайды. Эмоциялық көрініс әртүрлі. Симпатикалық жүйке қатты қозғағандықтан жүректің қызметі жеделдейді, қанның қысымы көтеріледі, газ алмасу өседі, тыныс кеңейеді, организмде тотығу және энергия құбылыстарыньң қарқыны артады. Қанда, сілекейде, несепте катехоламиндер, пептидтер және глюкоза мөлшері көбейеді. Бұлшық ет тонусы өеіп, көз қимылы жиіленеді, терінің түктері үрпиеді, эмоциялық қозу кезінде организмнің бүкіл қосалқы мүмкіндіктері жедел жұмылдырылады. Сонымен қатар түпті қарқынды іс-әрекеттің өзінде, оның әлі де зор пәрменді мүмкіншіліктері сақталады. Бұлар тек төтенше жағдайларда, эмоциялық зорлану кезінде тұтынылады. Ойлау.Oйлау - адамның жаңа жағдайларға бейімделуі кезінде мақсаттарды жаңаша шешуге' арналған ми қыртысының ете күрделі іс-әрекеті. Ол әлемді танудың және бейнелеудің ең жоғары сатысы. Ойлау — болмысты, оның бүкіл байланыстарын, қатынастарын және заңдылықтарын жанама түрде, жалпылама бейнелеу. Ойлау арқылы заттардың және құбылыстардың түйсінбейтін мазмұны, маңызы және мағынасы танылады.Танымның алғашқы кезеңі — нақтылы сезімдік бейнелеу. Ол сезу, түйсік, елестету арқылы атқарылады. Қоршаған әлем мен организмнің өз хал-жағдайын нақтылы сезімдік бейнелеуді бірінші сигналдық жүйе атқарады. Материалдық (мәдилік) дүниені тану сезуден басталады. Ол әртүрлі талдағышқа әсер ететін қоршаған орта құбылыстары мен заттардың жеке қасиеттерін бейнелейді. Ал түйсік біртұтас нақтылы бейне (образ) түрінде тек сезуден құралады. Сезу мен түйсік талдағыш жүйелерге, тікелей әсерден туады. Жалпы нақтылы елестету (түсінік) арқылы пайда болады. Ойлау процестері жалпы түсінік пен уғышнан және пікір мен ой тұжырымынан тұрады. Ұғым, ең жоғары ойлаудың дәрежесі — түсінікті ой. Ол біздің сезім мүшелеріміз қабылдамайтын ең маңызды жақтарын бейнелейді. Бұлар танымның анағұрлым күрделі кезеңі — қоршаған әлемді жалпылама дерексіз бейнелеу. Ойлаудың дерексіздік (абстракциялық) , сезімдіқ, нақтылы, көрнекі әсерлі т. б. түрлері болады. Ойлау әрекетінің нейрофизиологиялық негіздерін алғашқы ашқан И. M. Сеченов. Оның айтуынша, ойлау— нәрселерді бір-бірімен салыстыратын мидың рефлекстік құбылыстарының анализдік-синтездік әрекетінің нәтижесі. Ойлау процесінің нейрофизиологиялық негізін іс-әрекеті түзетіндігі И. П. Павловтың нактылы тәжірибелерімен дәлелденді. И. M. Сеченов пен И. П. Павловтың еңбектерінде, ассоииация (ұлас) үғымы организмнің белсенді бейімделу іс-әрекетінің күрделі нәрселер ортасындағы мінезінің нәтижесі деп саналады. Адам мінезінің физиологиялық механизмдеріне талдау жасағанда, ол екі сигиалдық жүйенің, ми қыртысы мен қыртысасты құрылымдардың бірлескен іс-әрекеті екендігі көрінеді. Адам өз еркімен, өзінің шартты рефлекстік әсерленісін тоқтата алады. Тіл. Тіл адамдардың қатынас құралы ретінде қалыптасты. Ол еңбектену нәтижесінде адамдар бірімен-бірі түсінісу үшін қажет болды. Тіл сөз арқылы ақпарат қабылдау, емдеу және жеткізу түрінде сипатталады. Яғни, болмыс сөйлеу әрекетімен бейнеленеді.Сөз бейнелеудің екінші сигналдық формасы. Тіл байланыстырушы, ұғындырушы және реттеуші қызмет атқарады. Тілдің байланыстырушы (коммуникациялық) әрекеті — оның адамға тән арнайы қатынас құралы болуы. Бұл айтушы мен тыңдаушы арасындағы саналы іс-әрекет. Ол өзара тығыз байланысты айтылу (экспрессивтік) , суреттелу немесе ұғыну (импрессивтік) түрлерінен тұрады. Мұның екеуі де өте күрделі психологиялық құбылыс. Бұлардың физиологиялық негізін мидың ерекше әрекеттік жүйелері атқарады. |