Таырыбы 5 Аралы баылау И. М. Сеченов пен И. П. Павловты шартты рефлекстер туралы ілімі
 Скачать 63.29 Kb.
|
|
Жоғары нерв қызметі туралы түсінік. Мінез-құлықтың туа біткен формалары (шартсыз рефлекстер мен инстинкттер), олардың организмнің адаптивті қызметі үшін маңызы, жіктелуі Жоғары нерв қызметы- бұл жануарлар мен адамдардың орталық жүйке жүйесінің жоғарғы бөліктерінде болатын процестер. Бұл процестерге шартты және шартсыз рефлекстердің жиынтығы, сонымен қатар қоршаған және әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі, ағзадағы өзгерістер кезіндегі жануарлардың (соның ішінде адамдарды) барабар әрекетін қамтамасыз ететін жоғары ақыл-ой функциялары кіреді. «Жоғары жүйке қызметі» терминін ғылымға бірінші рет И.П.Павлов енгізді, ол оны ақыл-ой әрекеті тұжырымдамасына балама деп санады. Павлов ақыл-ой әрекетінің барлық түрлерін, соның ішінде адамның ойлауы мен санасын, жоғары жүйке қызметінің элементтерін қарастырды. Мінез-құлықтың әртүрлі формалары әдетте туа біткен және жеке даму процесінде алынған болып бөлінеді. Филогенез процесінде дененің жекелеген жүйелерінің функционалдық біртұтастығын қамтамасыз ететін және оның сыртқы ортамен әрекеттесуін қамтамасыз ететін механизмдер қалыптасты. Эволюцияның белгілі бір кезеңінде рефлекторлық белсенділік пайда болды - орталық жүйке жүйесі арқылы делдал болған қоршаған ортаға немесе ішкі әсерлерге жауаптар. Тұқым қуалайтын рефлекстер адаптивті мінез-құлық актілерінің негізінде жатыр, олар алдын-ала оқытусыз көрінеді. Олар түрге тән, яғни осы түрдің барлық өкілдерінде өзгеріссіз. Шартсыз рефлекстер организмнің ішкі және сыртқы ынталандыруларға реакциясын көрсететін арнайы санатқа бөлінді, олар туа біткен нейрондық байланыстар негізінде жүзеге асырылады, яғни өмір сүру жағдайларына бейімделудің филогенетикалық тәжірибесін көрсетеді. Шартсыз рефлекстер салыстырмалы түрде тұрақты, белгілі бір рецептивті өрісті ынталандыруға жауап ретінде қалыптасқан және жеке тәжірибемен байланысты көптеген шартты рефлекстердің қалыптасуына негіз болады. Шартсыз рефлекстер - бұл туа біткен, генетикалық анықталған реакциялар. Шартсыз рефлекстердің ерекшелігі сол, олардың орындалуы ішкі детерминанттармен де, сыртқы ынталандыру бағдарламасымен де анықталады. Инстинкттер - бұл туа біткен түрлерге тән мінез-құлық формасы, олардың қалыптасуы шартты рефлекстердің әсерінен және олармен өзара әрекеттесу кезінде постнатальды онтогенезде аяқталады. Инстинкттер - бұл тұтас мінез-құлық кешені, жүйелік морфофизиологиялық форма, оған ынталандырушы және күшейтетін компоненттер кіреді. Олар бірінші қажеттілік кезінде пайда болады, олардың әрқайсысы үшін «ерекше» ынталандыру пайда болады, осылайша кездейсоқ ауыспалы қоршаған орта жағдайларына қарамастан, ағзаның өмірлік маңызды функцияларын тұрақты түрде орындауды қамтамасыз етеді. Маңызды рөлді командалық нейрондар ойнайды - активтенуі тиісті мінез-құлықты қоздыратын жасушалар, бірақ олардың өздері мотор нейрондары емес. инстинкт топтары: 1. Өмір - ағзаның жеке және түрлік сақталуын қамтамасыз етеді (тамақ, сусын, ұйқыны реттеу, қорғаныс және индикативті рефлекстер) 2. Рөлдік ойын (зоциоциальды) - тек өз түрлерінің басқа адамдарымен қарым-қатынас жасау арқылы жүзеге асады. Бұл рефлекстер жыныстық, ата-аналық, аумақтық мінез-құлық пен топтық иерархияның қалыптасуына негізделеді. 3. Өзін-өзі дамытудың инстинкттері - болашаққа бағдарланған жаңа ортаны дамытуға бағытталған. Бұл рефлекстер тобына барлау әрекеті, қарсылықтың шартсыз рефлексі (еркіндік), еліктеу және ойын жатады 7. Шартты рефлекстердің пайда болуының физиологиялық механизмдері, олардың құрылымдық-функционалдық негіздері (И.П. Павлов, П.К. Анохин). 8. Шартты рефлекторлық белсенділіктің тежелуі. Шартты тежелудің түрлері. Шартты тежелу –жүйкенің журе иемденген қасиеті.Ол шартты рефлекс сиякты құраладыүшартты тежелудің бірнеше ерекшеліктері болады. 1.Ол тітіркендірулер нығайтылмаган жагдайда калыптасады. 2.Оны жаттыктыруга болады,ягни кайталаган жагдайда әсіресе жас кездерде рефлексті жасау жеңілдейді. 3.Шартты тежелудің көріністері жүйке жүйесінің даралама касиетыне байланысты.Кызба кісілерде , байсалды адамдарга караганда,шартты тежелу киын және баяу қалыптасады. 4.Шартты тежелу шартсыз рефлекстің нығайту күшінен тәуелді келеді. 5.Шартты тежелу бұрын қалыптастырылған рефлекстің беріктігіне байланысты болады.Мызғымайтын тұрақты шартты рефлекстер тежелуге,жаңа үйренгендерге қарағанда киын көнеді. 6.Тежелулер өзара әрекеттесіп,бірін бірі күшейтеді. Шартты тежелуді өшіретін,ажырататын,шартты тежейтін және кешіктіретін деп 4 түрге бөледі. Өшіретін тежелу-егер шартты тітіркендірудің шартсыз тітіркендіргішпен ұшасуы токталса,бұрынгы калыптаскан тұракты шартты рефлекс әлсірейді,кейін қолданган сигнал бірнеше рет ныкталмаса ол тіпті жойылады.Өшіретін тежелудің жасалу дәрежесі мен жылдамдыгы:1-шартты рефлекстің беріктігіне,2-нығайтушы рефлекстің күшіне,3-нығайтылмау жиілігіне байланысты болады.Кейін шартты тітіркендіргіш тагы да колданылса,өшкен шартты рефлекс қайтадан қалпына келеді.Бұл құбылысты тежелуден босау деп атайды.Өшуден тежелу ныгайтылса,өшкен рефлекспен бірге біркелкі,оган ұқсас шартты рефлекстер жойылады.Мұны екінші қаййтара өшу деп атайды.Өшуден тежелудің маңызы бейімділігі жойылган кажетсіз шартты рефлексті өшіру. Ажырататын тежелу-жана калыптаскан шартты рефлекстің алгашкыда жалпылама өзгешелігі болу,уйткені ол уйренген шартты тітіркендіргіштен баска,оган уксас немесе коптеген бір райлы тітіркендірулерге де жауап ретінде пайда болады.Алайда,егер тек шартты тітіркендіргіш гана бекітіліп баскалары елеусіз калса біраз уакыттан кейін ұқсас тітіркендіргіштерге әсірленіс өшеді.Бұл заттар мен құбылыстардын касиеттерін,ұқсастығын жете ажыратуга мумкиндик береди.Ажырататын тежелудын касиеттері:1-тітіркендірулердің белгілері өте ұқсас болса,оны калыптастыру киынга согады,2-тежелу дәрежесі ныгайтушы тітіркендірістің күшіне тәуелді келеді.3-бул тежелудын түрін калыптастыру толкын тәрізді болады,4-тежелуді жаттыкттыруга болады,бул ортанын сезімдік түртткілерін жіті айырып танудын негізін құрады. Шартты тежегіш-егер небір косымша әсерімен ұштастырылган тітіркендіру ныгайтылмаса,ал жеке колданган шартты сигнал әрдайым ныкталса,жуйке орталыктарында шартты тежелу пайда болады.Көп кешікпей косымша әсермен киыстырылган уйренген тітіркендіргіш іштей тежелу салдарынан шартты әсерленіс шыгаруды токтатады.Сол шартты сигналдын әсерінен өтіп жаткан әрекетті тежеуге кабылети бар тітіркендіргіш шартты тежегіш деп аталады.Шартты тежегіштердің касиеттері:1-ол әлсіз тітіркенгішке косымша күшті тітркендіру онай калыптсады,2-бурынгы колданылган кушти тітітркендірудің іздері қосымша түрткі ретінде әсер етеді,3-егер косымша тітіркендіріс әлсіз болса,ол екінші рефлекстің түрткісі болады,4- егер косымша тітіркендіргіш шартты тежегіш мәнін иемденсе баска да уксас шартты бейнелістерді тежейді,5-косымша тітіркендіргіш бірнеше рет жагымды сигналмен бірге болса,ол багдарлау рефлексін тудырады. Кешіктіретін тежеу-шартты рефлекстер бірден құрылмайды.Тек ныгайтудын басталуы біртіндеп ұзартылганда барып жасалады.Осы тітіркендіргіштің жекеленген әсерімен бастапкы кездежуйке нейрондарынын әрекеті тежеледі.Кешіктіретін тежелу шартсыз рефлекстің кушынен тәуелді,егер ол кушти болса бул тежелудің пайда болуы киынга согады.Кешіктіретін тежелудің касиеті:1-шартты тітіркендіргіш негурлым кушти болса согурлым киын жазылады,2-ныгайтушы түрткі кушти болса шартты рефлексті кешіктіру киынга согады,3-тәжірибелерді кайталау кезінде окшауланган шатты тітіркендіру баяулап узартылса кешіктіру онай болады,4-шартты рефлекстің бірге берілуі кобырек ныгайтылса немесе кыска уакытка кешіктірілсе, тежелу узартуга кедергі жасайды. 9. Жануарлар мен адамдардағы жоғары нерв қызметінің түрлері (И.П.Павлов), олардың жіктелуі, сипаттамалары, анықтау әдістері. 10. И.П.Павловтың бірінші және екінші сигналдық жүйелер туралы ілімі. И.П. Павловтың жоғарғы жүйке қызметі туралы зерттеуінде екі сигналдық жүйе туралы ілімінің зор маңызы бар. Атақты физиолог И.П. Павловтың айтуы бойынша мидың қызметінде екі түрлі сигналдық жүйе болады. “Сигнал” – латын тілінде – “сигнум” – қазақша – белгі, таңба деген сөз. И.П. Павлов осы сигналдарды жүйке жүйесінің қызметіндегі ерекшеліктерді білдіретін шартты белгі ретінде алып қолданады да, оның табиғи мән – жайын тәжірибелік зерттеулер арқылы түсіндіреді. Осы мәселе жөнінде И.П. Павлов былай деп жазды: “… жануарлар үшін болмыс тек бірыңғай тітіркендіргіштер арқылы және олар көретін, еститін және басқа рецепторларының арнаулы клеткаларына тікелей баратын үлкен жарты шарлардағы іздер арқылы ғана хабарланады. Бұл сыртқы ортадан, жалпы табиғаттық және әлеуметтік ортамыздан естіген, көрген және түсінгеніміз сияқтылардың дәл өзі. Бұл шындықтың бірінші сигнал жүйесі мұның өзі адамға да, жануарларға да ортақ болады...”. Оның бірі – заттармен бетпе – бет кездескенде тері, көз, құлақ мүшелер арқылы түйсіну, қабылдау, елестету. Бұл жануарларда да, адамда да бірдей – бірінші сигналдық жүйе. Жануарлар мен жәндіктер үшін айналадағы дыбыс, жарық толқындары, қысым, заттың химиялық құрамы, табиғи ортадағы физикалық, химиялық сипаттар сигнал болады. Бірінші сигнал жүйесі еңбек процесінің түрлерінде де маңызды орын алады. Сондай–ақ, ол – суретшінің, сазгер мен жазушының, ақын мен әртістің шығармашылық қиялының сыртқа шығуы үшін қажетті шарт. Тағылым мен тәрбие істерінде, оқыту процесінде көрнекілікті кеңінен пайдаланып отырудың психологиялық негізі – осы бірінші сигналдық жүйе болып табылады. Айналадағы болмыс пен шындық жайында дұрыс елес тудыру да бірінші сигнал жүйесінің қызметіне байланысты. Екінші сигнал жүйесі жануарлар дүниесінде болмайды, жануарларда бірен – саран дыбыс реакциялары бар, бірақ бұл дыбыстарда ешқандай мкғына жоқ, ол жай биологиялық қажеттің хабары ретінде шығып отырады. Сөйтіп, жануарлар тіршілігі үшін бірінші сигнал жүйесі, бірден – бір жүйе болып табылады. Екінші сигнал жүйесі, тек адамдарға ғана тән. Адамның әлеуметтік ортада тіршілік етіп, өзін қоршаған ортадан қажетті мәліметтер алып, елестерін, танымдық әрекеттерін неғұрлым тереңдете түсуіне мүмкіншілік тудыратын тағы бір жағдай бар, - ол екінші сигналдық жүйе. Сөз, сөйлеу, және солардың негізінде театын уақытша байланыстар екінші жүйеге жатады. Сигналдың бұл түрі адамға ғана тән. Бұл – бірінші сигналдың сигналы. Мектеп жағдайында оқу мәселесі, тәрбие жұмысына байланысты сөздің қатынаспайтын жері жоқ. Сабақ беру әдістерінің көпшілігі лекция оқуды, әңгімелесуді, түсіндіруді, көрнекі құралдарды қолданғанда оларды сипаттауды тілейді. Сондықтан сигналдық жүйедегі шартты рефлекстің алатын орны зор. Оқушылардың білімін кеңейтіп, ойын тереңдетуге екінші сигналдық жүйе шексіз мүмкіншіліктер туғызады. Мұның мәнісі мынада: адам өз сезім мүшелері арқылы танып білгендерінің мазмұны мен түр – сипатын қабылдап қана қоймай, дыбысты тіл мен сөйлеу әрекеті нәтижесінде оларды айнытпай бейнелейді. Ол шартсыз тітіркендіргіштерге сүйенбей – ақ, дыбысты сөйлеу мен сөз арқылы уақытша жүйкелік байланыстар жасауға қабілетті. Мұндай ерекшеліктің болуы адамның жоғары жүйкелік әрекетінің жәндіктер мен жануарлар әрекетінен сапалық айырмасының бар екендігін дәлелдейді. Дыбысты сөз бен сөйлеу әрекетіне сәйкес заттар мен құбылыстарды белгілеп қана қоймай, оның сипат – қасиеттерін ажыратуға да, абстракциялауға да, дерексіздендіруге де адамның күші жетеді. Сөйтіп, сөз шартты тітіркендіргіштердің рөлін атқарады. Ал жануарлар дүниесінде шартты рефлекс биологиялық мәні зор бұрынғы бейтарап тітіркендіргіштермен байланысуы қажет. Бірақ адамдар мен жануарлардың сигнал жүйелерінің арасында сапалық айырмашылық бар. Егер адамдардың бірінші сигнал жүйесінің невртік байланыстары қоғамдық қатынастарды бейнелейтін болса, жануарлар дүниесінде бұл биологиялық сипатта болады. Мұны қарапайым мысалмен түсіндірейік. Үзіліс біткен соң қоңырау соғылады, балалал сыныптарына кіреді. Қоңыраудың дауысы балалар үшін – бірінші сигнал жүйесі. Ал үлкен үзілісте балалар мектеп маңында қоңырау дауысы естілмейтін жерде ойнауы мүмкін. Бір оқушы жүгіріп келіп: “Қоңырау соғылып жатыр!” – дейді. Екінші сигналдық жүйені бірінші сигналдық жүйеден бөліп алуға болмайды. Олар бірімен – бірі тығыз байланысты. Екінші сигналдық жүйе бірінші сигналдық жүйеге сүйеніп қызмет атқарады. Өйткені, адамның екінші сигналдық жүйе арқылы алынған білімі шындықты дұрыс бейнелемеуі мүмкін. И.П. Павловтың жоғары жүйке қызметі туралы ілімі психология пәнін, адамның психикалық әрекетінін диалектика тұрғысынан дұрыс түсінуде ең қажетті құралға айналды. 11. Мақсатты мінез-құлық. Функционалды жүйелердің жалпы теориясы П.К. Анохин. 12. Мотивация. Биологиялық және әлеуметтік мотивация. Мотивация теориясы. Тұлғаны қалыптастырудағы биологиялық мотивациялар. Мотивация биологиялык, және әлеуметтік болып бөлінеді. Түрлі сезімдерге ішкі жетекші қажеттілігін қанағаттандыру үшін талаптануы. Ми құрылымында іріктелген козудың негізінде қалыптасқан мотивация олардың мақсатты іздену мінезін тудырады. Биологиялық мотивациялар (ашығу,шөлдеу, үрей, ләззат, агрессия, жыныстық, ата-аналық, жылулық т. б.) организмнің жетекші мүқтаждықтарын қанағаттандыруға бағытталады. И. П. Павлов мотивацияның бүл тобын организмнің негізгі әуестігі деп атады. Бұлардың барлығы да туа пайда болады және тұқым қуалау негізінде қалыптасады.Дегенмен көптеген мотивация П. А.Анохиннің системогенез ілімі бойынша іріктеліп, дәйекті түрде әрбір жас кезеңдерінде жетiледi. Биологиялық мотивация көбінесе, организмдегі зат алмасудың қалыпты көрсеткіштер өзгерістеріне байланысты, ішкі ортаның тікелей себептерінен туады. (нәрлі заттардың мөлшері, осмостық. қысым, гормондар т. б.). Осы гомеостаздық көрсеткіштердің өзгеруі салдарынан организмнің ішкі мұқтаждығы пайда болады. Сөйтіп тканьдегі және гуморальдық өзгерістер биологиялық мотивацияцың материялық түрткісі болады. Биологиялық мотивация арнайы сыртқы түрткілердің әсерімен де туады. Қейде оны күрделі шартсыз рефлекс пен инстинктің қатарьша жатқызады. Алайда мотивацияның рефлекспен салыстырғанда салалы өзгешеліктері болады. Адамнын, әлеуметтік дәрттері: білім алу, мамандық игеру, көркемөнер, әдебиет танымы, биологиялық мотивациядан ерекше, қоғамдык тәрбие арқылы қалыптасады. Биологиялық және әлеуметтік тұрғыда жетекші мұқтаждық әр уақытта үстемдік етеді де, ал қалғандары иерархиялық тәуел-дікпен соған жапсарласады. Сондыктан мотивациялық қозудың А. А. Ух ашқан доминант құбылысымен көп ұқсастығы бар. Организмнің үстемді мұктажы туралы жуйке гипоталамусқа, көк ноқат аныкталды. Ми зонасына және гуморальдық сигналы мидың белгілі аймағына, ортаңғы мидын торлы кұрылымына бағытталатындығы қыртысы астында мотивация орталығының қозуы триггерлік (жүргізгіш) механизм аркылы пайда болады. Ол аумалы деңгейге дейін жинақталган нейрондардың белгiлi серпiнiстерiнен туады да, қашан мұқтаждық қанағатталғанша сақталады. Мотивациялық қозу — мидың ерекше бірлестірілген жағдайы. Өйткені ол мидық іс-әрекетін қосатын орталық және аралық ми құрылымдарынан жогары өрлейтін ықпалдың туындысы. Мотивациялық қозудың физиологиялык ерекшеліктерін П. К. Анохин зерттеді. Адамның, жоғары дәрежелі мотивациясы, оның түсінігі бойынша, орталық жүйке жүйесінде бұрынғы жеке тәжірибе ескеріліп, ішкі және сыртқы әсерлер негізінде туатын қозудың сезгіштік механизмдерінен қалыптасады. Мотивацияның өзгешеліктері ми қыртысы мен оның астыңғы бөліктерінің ерекше бірлестігіне байланысты болады. Өйткені мидың әртүрлі' құрылымы, олардағы күрделі химиялььқ заттар мотивация көрінісіне өзіндік үлестерін қосады. Мотивациялық әсерленіс туатын қүрылымда гипоталамус ерекше және жетекші орын алады. Мәселен, үлкен ми сыңарлары қыртысының немесе лимбия жуйесiнiн әртүрлі бөлімдері бүлінсе, биологиялық мотивация көп өзгеріске үшырамайды. Ал гипоталамус орталықтары бұзылса, ол толық жойылады. Сөйтіп гипоталамустың латеральды бөлімі аштық орталығы, ал вентро-медиальды белімі тоқтық орталығы екендігі дәлелденді. Сонымен қатар, мотивацияны реттейтін гипоталамустың өзі басқа құрылымдардың бақылауында болады. Көбінесе гипоталамустың қызметін лимбия жүйесіне жататын бадамша ядро (амигдала) ұйым дастырады және қадағалайды. Мотивацияның өзгешеліктері ми қыртысы мен оның астыңғы бөліктерінің ерекше бірлестігіне байланысты болады. Өйткені мидың әртүрлі құрылымы, олардағы күрделі химиялььқ заттар мотивация көрінісіне өзіндік үлестерін қосады. Мотивациялық әсерленіс туатын құрылымда гипоталамус ерекше және жетекші орын алады. Мәселен, үлкен ми сыңарлары қыртысының немесе лимбия жуйесiнiн әртүрлі бөлімдері бүлінсе, биологиялық мотивация көп өзгеріске ұшырамайды. Ал гипоталамус орталықтары бұзылса, ол толық жойылады. Сөйтіп гипоталамустың латеральды бөлімі аштық орталығы, ал вентро-медиальды белімі тоқтық орталығы екендігі дәлелденді. Сонымен қатар, мотивацияны реттейтін гипоталамустың өзі басқа құрылымдардың бақылауында болады. 13. Ойлау. Сананың (сознание), түп сананың (подсознание), асқан сананың (сверхсознание) физиологиялық негіздері. Адамның даму тарихы сапалық жаңа саты, ол жануарлардың биологиялық дамуының одан бұрынғы жолынан түбірлі ерекшеліктері бар.Адамның жануарлардың өмір сүруінен ерекшелігі қоғамдық – еңбек әрекетіне көшу болып табылады. Осы өмірдің нәтижесінде психиканың жаңа түрі –адамның санасы пайда болады.Адамның санасының қалыптасуы мен психологиялық сипаттамасы жаңаның басталуын, психика дамуының жоғарғы кезеңін білдіреді. Саналы бейнелеудің жануарларға тән психикалық бейнелеуден айырмашылығы – бұл заттық шындықты бейнелеу. Санаға жан-жақты сипаттаманы А.Н.Леонтьев өзінің “Іс-әрекет.Сана. Жеке тұлға.” атты еңбегінде берген болатын. П.К.Анохин 1968 жылысалалыіс-қимылдытүсіндіруүшінарнайыфункциялықжүйесызбасынұсынды. Олфункциялықжүйенібелгілібірнақтыбейімдіпайдалынәтижегеқолжеткізугебағытталғаніс-әрекеттердііскеасыратынорталықжүйкежүйесініңтиістібөлімдеріменатқарушымүшелербірлестігіретіндеқарастырды Сана- психика дамуының сапалы ерекше түрі. Адамның саналы іс-әрекеті айырмашылығы негізігі үш белгіден тұрады: осы белгілердің ішінде біріншісі – адамның саналы қызметі, биологиялық мотивтерге байланысы міндетті емес. Кей жағдайда адамның саналы қызметі биологиялық ықпалдарға және қажеттіліктерге бағынбайды, олармн қарама- қарсылықта болады және оларды басып тастайды. Адамдардың саналы қызметінің екінші ерекшелік белгісі ол ортаның жағдайын жануарлармен салыстырғанда терең бейнелей алатындығы. Үшінші ерекшелігі- адамның білімі мен ептілігі, бұл қоғамдық тарихи жинақталған және оқуда берілетін жалпы қоғамдық адамзаттық тәжірибені меңгеру арқылы қалыптасады. Сана қоғамның жемісі ретінде тек адамға ғана тән. Жануарларда сана болмайды. Сана – тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым қатынасында қоғамдық еңбңек үрдісінде пайда болатын психиканың жоғары түрі. Сана- болмысты бейнелеудің ең жоғары сатысы. Сана арқылы адамның қоршаған әлеммен қарым-қатынасымақсатты түрде реттеледі. Ол адамның сезу , түйсік, елестету, ықылас, сезім, ырық, ойлау іспетті психикалық іс-әрекетінен құралады. Сана адам миы қызметінің жемісі. Материяның әрбір қасиеті сияқты сияқты сана тек ақиқат заттар мен құбылыстардың өзара әрекетінен туады . Адам мен жануарлар болмысты сезімдік тійсіктер арқылы бірдей таниды және бағалайды. Алайда адам жануарларға қарағанда ақиқат дүниені ақыл-оймен бейнелеу және дерексіз ойлау, тіл арқылы түсінеді. Адам санасы (саналы психика ) белгі жүйесі (әріп, сөз ) арқылы атқарылады, логика заңдарын пайдаланады. Мұны сол жақ ми сыңары қамтамасыз етеді. Санаға дейінгі психика бейне, рәміз (символ ) жүйесіне негізделген, оған оң жақ ми сыңары қатысады. Тіл- сананың (ойдың ) материалдық көрінісі, негізі.Тілсіз сана жоқ, ал санасыз адам жоқ. Сана-қоғамның өзге мүшелерінің сөз арқылы, көркем шығармалары арқылы және т.б. берілетін ерекше қасиеті болып табылатын білім. Сана жеке адамның өзіндік әсерленушілігі. Жалпы сана сезіну және сана-сезімненқұралады. Сезіну дегеніміз ақиқат болмысты жинақталған біліммен салыстыружәне адамныңтәжірибесін молайту. Сана арқылы басқа адамға білім беріледі. Адам өзіндік сана (сарасана ) арқылы өзін-өзі сезініп, “МЕН” дегенқасиетін ұғынады. Саналылық дегеніміз- адамның өзін-өзіжәне өзінің психикалық күйін түсінетін арнайы кісілікерекшелігі. Адамның сана-сезімі қашанда таптық, топтық, қоғамдық санаментығыз байланысты. Сондықтан саналылық- адам өзін-өзі түсінгеннен гөрі кең ұғым.Өйткені, өзін сезіну мен қоршаған болмысты сезінудің бірлігі арқылы, адамның кісілік қасиетіне тән өздігінен реттелудің жоғары түрі жүзеге асады.Сөйтіп әрбір сана қоршағанәлемнің нәрселерін сезіну мен адамныңөзін-өзі және өзінің ішкі дүниесін сезінуден тұрады. Адам санасы әлеуметтік түрткілердің ықпалынан- еңбек іс-әрекеті мен қатынастан қалыптасады. Сана-сезім бір жағынан танымдық, екінші жағынан әпекеттік рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам өзін-өзі жөнге салады, өз ісіне баға береді, мінез-құлқын реттейді, тәрбиелейді.Саналы істер психиканың 10%-ын құрайды. Алайда адамның көптеген психикалық әсерленісі (90%-ы ) оның санасына жетпей атқарылады. Оларды П:В:Симонов екі топқа бөледі. Бірінші топ–шаласана (подсознание). Оған санадан тыс шығарылған автоматты қимыл дағдылары, ішкі ағзалардың қызметі мен реттелуі, эмоция реңкі мен олардыңсыртқы көрінісі, мотивациялық келіспеушілік жатады. Шаласана адамды артық энергия шығынынан сақтайды, оны ышқынудан қорғайды. Шаласана немесе бейсана (бессознательное ) бірінші деңгейі-адамның өз денесін, тіршілігін психикалық санасыздықпен бақылауы. Екінші деңгейі- адамның ұйықтамай жүрген кезеңіне ұқсайтын үрдістер. Оның үшінші деңгейі адам рухының жоғары сергектігінде жетілетін көркемдік ғылыми және басқа сезімталдық психикалықүрдістерден көрініс табады. Биоэлектрлік белсенділігіне қарай танылған және танылмаған реакциялардың айырмашылығы ми белсенділігінің глобалдық деңгейіне және ми құрылысының реакцияға қатысуына байланысты. Сананың белсенділігіне ортаңғы ми бөлімдері өте күшті әсер ететіні дәлелденген.Ми бөліктерінің белсенденуінің минималды периоды 100-300мс сигналды қабылдайды. Екінші топ – асқынсана (сверхсознание ) немесе интуиция. Асқынсана жаңа ақпараттың, тұжырымдамалардың, жаңалықтардың көзі ретінде жоғарғы шығармашылық үрдісін қалыптастырады. Оның нейрофизиологиялық механизмі жақын бейнелер мен ұғымдардың, естегі іздердің трансформациясы, олардың негізінде жаңа комбинациялық ассоциациялары, логика бойынша жаңа уақытша байланыстар құру. Ол санабақыламайтын шығармашылық нұрлану (инсайт ), болжам, жорамал, аңғару, шамалау қасиеттерін қалыптастыратын тетіктерден тұрады. Инсайт- адам өзі ұзақ уақыт табандылықпен нәтижесіз еңбек еткен немесе көп ойлаған ісінің шешімін кенеттен тауыпаңғаруы . Асқынсананың негізі — зерде іздерін өңдеп, жаңаша құрамыстар амалдар табу, жаңа уақытша байланыстар жасау, аналогтар құрастыру. Ол ғылыми жаңалықтар ашуға, көркем шығармалар жазуға, өнер туындыларын жасауға ықпалын тигізеді. Сана мен таным үрдісінде эмоцияның маңызы өте зор.Адамэмоция мен сезім арқылы ақиқат болмысқа өзінің арнайы ыңғайын білдіреді. Сонымен бірге адам қоршаған болмысты жандандыруға саналы іс-әрекетжасайды. Сананың практикалық қимыл- әрекеткебағытталуы, оның маңызды бір саласы –адам ырқын құрайды. Ырық дегеніміз — қиындықтарды жеңугеарналған саналы, мақсатты психикалық іс-әрекет . Ол адамның талаптарын, мақсат- мудделерін, істерін жүзеге асырады. Көп жылдар бойы сана үлкен ми сыңарлары қыртысы, ал шаласанаорталық жүйке жүйесінің төменгі бөліктері арқылы атқарылады деген пікір болды.Алайдаолар мидың барлық құрылымының бірлестірілгеніс-әрекеті, яғни ми қыртысы барлық рефлекстік әсерленістергеқатысады. Мидың бірлестіру (интеграция ) іс-әрекеті үш негізгі әрекеттік жүйеніңөзара әсерлерінен құралады. Бірінші – ақпарат қабылдайтын және өңдейтінсезім жүйесі (талдағыштар ). Екіншісі – жүйке жүйесін белсендіретін мидың түрлендіріс жүйесі (модуляция ) жүйесі (лимбия жүйесі, торлы құрылым ). Үшіншісі – мінез- құлықты бағдарлайтын, іске қосатын және бақылайтын – қимыл-әрекет жүйесі (қозғалыс талдағышы ). Әрбір шартты рефлекстік әсерленіс, оның ішінде екінші сигналдық жүйеде, шаласана денгейінде іске қосылады. Кез келгенақпарат жетпестен, мидың тиесілі бөліктерінде талдаудан өтеді. Бұл адамдарда жоғары жүйке , психикалық іс -әрекетінің, саналы және шала саналы,көріністеріне мидың тұтас қатысатындығын көрсетеді. Адамның мұндай екі сатылық құрылымы организмен ортаның уздіксіз қарым қатынасын қамтамасыз етеді.Сана мен шала сана тудыратын нейрофизиологиялық құбылыстардың арасында жылжымалы тепе-теңдік болады. И.П.Павловтың айтуынша шала сана денгейінде пайда болатын әлсіз тітіркенудің сергітетін ықпалы ми қыртысының қызметін, жұмыскерлігін күшейтеді.Жаңа, көп ақпарат мидың шала саналық сатысы сананың бүкіл пәрменін қосатын бағдарлама жасайды.егер шеле сананы ақпараттық талдау мен өңдеудун айырса, саналық әрекет болмай қалады. Сол себептен психикалық ауытқулар немесе жағымсыз өзіндік әсерленушілер тууы мүмкін. Дені сау адамда ішкі ағзалардың шартты рефлекстік реттелуі де шаласана деңгейінде атқарылады. Ішкі ағзалардың интерорецепторына әсер ететін үйреншікті тітіркендірулерден шығатын мәліметтер ми қыртысына жетіп талданады. Бұл ишаралар организмнің мінез- құлығын өзгертетін шартты- рефлекстердің негізі болуы ықтимал. Мұндай күйлер адамның өзіне түсініксіз болады (“күңгірт сезім ”). Осы тітіркендірістердің әсері күшейсе, ақпараттар санаға жетіп, организмнің сәйкнес аймақтарындағы жаман халді баяндайды.Ол науқастарда әртүрлі өзіндік сезулер мен шағымдар туғызады. Шаласана, әсерленіс мінез-құлықтық және психикалық іс-әрекеттің басқа түрлері сияқты, себеп пен салдар қатынасы заңдарына бағынады. |