Дәулетбек Султан. А.Тойнби. А. Д. Тойнбиді тарих философиясы
 Скачать 50.77 Kb.
|
|
А.Д.Тойнбидің тарих философиясы Әлем өте жалдам қарқынмен, бірер уақытта тоқтаусыз даму үстінде. Қазір ғана болған, гүлденген нәрсе біраз уақыттан соң –ақ мүлде бөлек болып түрленіп жатқан заман өтуде. Тарихты жақсы білетін қазіргі адамзат болашақта оларды не күтіп тұрғанын қызыға қиялдайды, күтеді. Мұндай дамылсыз қозғалыс арқылы біз қайда бармақпыз, қайда кетіп бара жатырмыз. Қазіргі қоғамды, цивилизацияны не күтіп тұр. Тарихтан ба йқағанымыздай әр қоғам, мемлекет, мәдениетке жойылатын күн келе ме? Әлде осы қалыпта, даму күшіміздің арқасында біз құлдырау сатысынан аман-есен өтеміз бе. Өткеннен не түйімуіміз керек? Нені ұмытуымыз қажет? Осы сұрақтар қоғам арасында белсенді адамдарды ойландырмай қоймайды. Әсіресе философтар мен социологтарды. Қазіргі қарыштап, алды-артына қарамай кетіп бара жатқан батыстық мәдениеттің жағдайы не болмақ. Ал, оған еліктеп, сол мәдениетпен араласа бастаған мәдениеттер, қоғамдар не болмақ? Міне бұның бәрін түсініп, алдын ала болжай алу үшін біз тарихты жақсы білуіміз қажет. Өткенді саралау арқылы келешекте не күтіп тұрғанын пайымдауға болады. Осы тұрғыдан керемет тұжырымдар мен теорияларын зерттеп кеткен философ А.Д.Тойнбидің еңбегі ерекше. Арнольд Джозеф Тойнби- Англиялық социолог, тарихшы, философ, культуролог. Тарих және әлеумет философиясына өзінің шеберлігі арқасында көптеген үлес қоса білген тұлға. Әлемдік тарихты өзіндік ерекшелігімен керемет зерттеп кеткен философ. Жаһандану процесін зерделеп, европоцентризмге барынша қарсы шыққан ойшыл. Екі соғысты басынан өткеру арқылы, өз көзімен көрген саяси және қоғамдық оқиғаларды сипаттап, сол арқылы өзінің көптеген теорияларын дүниеге әкелген. Қазір барлығы жарыса жақтайтын демократияның да бұрыс жақтарын пайымдап кеткен. Н.Я.Данилевский, О.Шпенглерлердің идеяларымен қанығып өскендіктен көптеген ойлары солардыкімен ұштасады. Бірақ, ерекшеленетін тұстары да көп. Тойнби тарихты зерттеудің ерекше бағытын ойластырды. Қарапайымнан күрделіге, аз жетілгеннен көп жетілгенге бағытында қарастырылатын тарихты жалпылама, әлемдік түрде, бірнеше жеке мәдениттер, қоғам тұрғысынан қарастырады. Оның әрқайсысы өзіндік дамуы, жетілуі, жойылуы, құрамы мен құрылысы бар. Осылай ерекше зерттеулер арқылы Тойнби он екі томдық «Тарихты түсіну» атты кітаптарын жарыққа шығарған. Осы кітап Тойнбидің танымалдылығын арттырды. Яғни, көптеген тарихшылар тарихты бірізді реттілікпен, сызықты түрде бір бағыт пен мақсатқа қарай қозғалатын мәдениеттер мен мемлекеттер тұрғысынан қарайды. Ал, Тойнби болса мұндай бірізділіктің болуы мүмкін еместігін, тарихты бірнеше жеке, локальды қоғамдық құрылыстардың, цивилизациялардың өмір жолы арқылы түсіндіру керектігін, сол тұрғысынан қарау керектігін жеткізеді. Тойнби бір бағыттылықты қолдамағандықтан енді тарихты қандай бағыттан қарастыру керектігін ойластыра бастайды. «Возникают два вопроса: «Каково умопостигаемое поле исторического исследования?» и «Возможно ли поле исторического исследования, не соотносимое с конкретными историческими и социальными обстоятельствами и независимое от историка?»(А.Тойнби, «Постижение истории», 6бет) деген сұраққа жауап іздейді. Оған жауап беру үшін өзінің көз алдынды қалыптасып жатқан Англияның тарихына көз жүгіртеді. Кез-келген елдің тарихы жеңіл өтпейді. Алайда, әлемдік байланыста тығыз әрі өте активті қатынаста болған елдердің бірі осы ағылшындар елі еді. «Великобритания – один из таких примеров, которые могли бы служить нашей цели. Это не просто национальное государство, но и великая держава. Ее неотъемлемая составная часть, Англия, выделившись лишь два века назад , причем без нарушения исторической непрерывности или утраты идентичности, занимает такое же место в истории Европы, как, например, Франция, хотя Англия сыграла в истории особую роль. Выбранный нами пример удачно служит цели еще и потому, что Англия была относительно изолирована, во-первых, в силу географических условий и, во-вторых, в силу той специфической политики, которую проводили ее государственные деятели в период, когда она переживала наибольший творческий расцвет и могущество»( А.Тойнби, «Постижение истории», 6бет) делінген Тойнбидің өз мысалынан да байқауымызға болады. Оның материктен шектелген жағдайы, политикалық дамуы оның әлемдік қарым-қатынасқа жылдам түсірді, ол теңіз саяхаттары, ұлы ашылулар заманында да, соғыс кездерінде, колонизациялау уақыттарынан байқауымызға болады. «Следовательно, является ли история Англии умопостигаемой сама по себе? Можем ли мы абстрагировать внутреннюю историю Англии от ее внешних сношений? Если да, то можем ли мы сказать, что внешние сношения вторичны? А анализируя их, сможем ли мы доказать, что влияния, которым подверглась извне Англия, ничтожны по сравнению с влиянием, оказываемым Англией на остальной мир? Если на все эти вопросы удастся получить утвердительные ответы, то можно будет сделать вывод, что, тогда как историю других стран нельзя понять без сопоставления ее с историей Англии, английская история может быть понята как самостоятельная без каких-либо ссылок» »( А.Тойнби, «Постижение истории», 7бет)-деу арқылы Тойнби Шпенглердің және басқа да көптеген ойшылдардың мәдениеттер, мемлекеттер бір-біріне байланысы жоқ, әрқайсысы тұйық, жекешелену, бөлек түрде дамиды, өмір сүрді деген пікірлеріне қарсы шықты. Яғни, Англия тарихын басқа онымен байланыста болған елдер, ұлттар тарихынсыз немесе олардың тарихын Англиясыз зерттеу, түсіндіру мүмкін емес. Тіпті мыңдаған қашықтықтарда алыс жатқан Жаңа Зеландия, Австралия,Фиджи секілді мемлекеттер өткені Англиясыз пайымдау қиын. Сол себепті әртүрлі мәдениеттер, мемлекеттер өз елінің шекарасында ғана шектеліп қалмайды. Тарихты саралау үшін ол қысқа шекаралардан ауқымы кең, тарихи тұрғыдан сәйкес келетін белгілі бір байланыс орнын анықтау қажеттігін алға тартқандығы осыдан. Сол арқылы ол былай қорытындылады: «Даже столь беглый обзор позволяет заметить, что, чем дальше в глубь исторического времени обращаемся мы, тем менее значительным становится факт изолированности. Принятие христианства, которое можно считать началом всех событий в английской истории, является тому прямым подтверждением»( А.Тойнби, «Постижение истории», 7бет). Тарих терең тұңғиық, оның тереңіне түскен сайын тығыз, шым-шытырық қатынас, байланыстар байқалады. Ол тұйықталған мәдениеттер, жекеленген қоғамдар теориясының ойға қонымсыз екендігін барынша дәлелдей түседі. «Следовательно, национальная история Великобритании, если рассматривать ее изолированно, не является, никогда не была и не будет «умопостигаемым полем исторического исследования», и если это верно в отношении Великобритании, то, значит, верно и в отношении всякого иного национального государства. Поэтому, продолжая поиск возможного умопостигаемого поля исторического исследования, мы должны выбрать единицу более крупного масштаба, чем нация» ( А.Тойнби, «Постижение истории», 9бет). Осы тұста тарихты зерттейтін орын ретінде цивилизация ұғымы енгізіледі. «Цивилизации «представляют собой ... общества с более широкой протяженностью как в пространстве, так и во времени, чем национальные государства, города-государства или любые другие политические союзы»( А.Тойнби, «Постижение истории», 40бет). Яғни, цивилизациялардың ауқымы кең, кең болуы да тиіс. Өйткені бір ұлт өз мәдениетін, дәстүрін, тілін ешуақытта тек өзінде ғана жасырып, жекелеп ұстап тұрмайды. Себебі, байланыс болуы қажет, даму процесі үшін. «Итак, чтобы понять часть, мы должны прежде всею сосредоточить внимание на целом, потому что это целое есть поле исследования, умопостигаемое само по себе.»( А.Тойнби, «Постижение истории», 11бет). Дей келе Тойнби цивилизацияның ауқымдылық, кеңістіктегі орны, байланысы, адамзаттың рөлі секілді сипаттамаларын да келтіреді: «а) умопостигаемые поля исторического исследования, границы которых были приблизительно установлены с учетом исторического контекста данной страны, представляют собой к настоящему времени общества с более широкой протяженностью как в пространстве, так и во времени, чем национальные государства, города-государства или любые другие политические союзы. б) такие политические союзы (национальные государства, города-государства и т.д.) не только уже в своей пространственной протяженности, но и короче во временной длительности обществ, в состав которых они входят, как часть входит в целое: они являются частным выражением конкретных социальных общностей. Общество, а не государство есть тот социальный «атом», на котором следует фокусировать свое внимание историку; в) общество, включающее в себя независимые национальные государства типа Великобритании, и общество, состоящее из городов-государств типа Афин, сопоставимы друг с другом, ибо представляют собой общества единого вида, г) ни одно из исследуемых обществ не охватывает всего человечества, не распространяется на всю обитаемую Землю и не имеет сверстников среди обществ своего вида: наше западное общество, например, не воспринималось как нечто целое, пока эллинское общество, будучи одним из первоначальных представителей обществ данного вида, не достигло своей зрелости. В любом случае полное время жизни отдельного общества не совпадает со временем жизни вида: д) непрерывность, преемственность в развитии обществ выражены значительно слабее, чем непрерывность между фазами истории одного общества (настолько слабее, что есть смысл различать эти два тина непрерывности), однако, рассматривая временную связь между двумя конкретными обществами различных эпох – в нашем случае западным и эллинским, – мы обнаружим отношения, которые метафорически можно было бы назвать «сыновне-отеческими».( А.Тойнби, «Постижение истории», 20бет) Цивилизация жайлы ұғым қалыптасқаннан кейін енді өз сөзіне сәйкес келуі үшін тарихта болған цивилизацияларды зерттеп, оларды белгілі бір жүйеге келтіре бастайды. Тойнби классификациялау кезінде басты негіздерін былай түсіндірді: «Попытка классификации по критерию религии выстроила следующий ряд: во-первых, общества, которые никак не связаны ни с последующими, ни с предшествующими обществами; во-вторых, общества, никак не связанные с предшествующими, но связанные с последующими обществами; в-третьих, общества, связанные с предшествующими, но менее непосредственной, менее интимной связью, чем сыновнее родство через вселенскую церковь, связью, обусловленной движением племен; в-четвертых, общества, связанные через вселенскую церковь с предшествующим обществом сыновними узами; в-пятых, общества, связанные с предшествующими связью более глубокой, чем отечески-сыновняя, а именно: через передаваемую с незначительными изменениями или вообще без них организованную религию правящего меньшинства.»( А.Тойнби, «Постижение истории», 48бет). Осылай цивилизация құрылуында, дамуында, оның құрылысын қалыптастыруда қандай компоненттер болу керектігін сипаттау арқылы тарихта болған жалпы белгілі 37 цивилизацияны көрсетсе, кейін жойылған, ыдыраған, басқа цивилизацияларға бастама берген, қатып қалған, дамымаған цивилизацияларды, қоғамдарды алып тастау арқылы 21-ін қалдырады, ал оның 2-і қатып қалған цивилизацияларға кіріп кетеді(көшпенді және полинезиялық). Ең соңында қалған 19-ы: Общества полностью независимые: Египетское, Андское Общества, родственно связанные: Китайское, Минойское, Шумерское, Майянское Общества инфрааффилированные: Индское, Хеттское, Сирийское, Эллинское Аффилированные общества І (сыновне родственны с помощью церкви чужеродного происхождения, игравшей роль куколки): Западное, Православное, Дальневосточное Аффилированные общества II (сыновне родственны с помощью церкви местного происхождения, игравшей роль куколки): Иранское, Арабское, Индуистское Супрааффилированные общества: Вавилонское, Юкатанское, Мексиканское. (А.Тойнби, «Постижение истории», 48бет). Бұл жіктеудің ішінен де көбі жойылып, қазір тек 5 негізгі, 2 қатып қалған цивилизациялар қалды: Батыс христиандық Православты христиандық Ислам Қиыр шығыс Үнді цивилизациялары. Алайда, бұл цивилизациялар да қыл үстінде. Себебі, батыстық өркениет басқаларын өзіне тартуда, мәдениеттер араласуы қатал түрде жүріп жатыр. Цивилизациялар байқағанымыздай өте, аса бір көп те емес. Адамзат тарихы қаншалықты ұзақ болса да, өркениеттер саны ықшамдылығымен таңқалдырады. «Из наших двадцати одного «цивилизованного» общества пятнадцать являются родственно-связанными с предшествующими цивилизациями, а шесть возникают прямо из примитивной жизни»(А.Тойнби, «Исследование истории», 1том, 165бет). Қарапайым немесе тұрпайы цивилизациялар басқа цивилизациядан қалыптасқан өркениеттен ерекшеленеді. Себебі бұлар басынан өздері қалыптасқан. Ал, бірақ осы өркениеттер аналық өркениеттен дамымаса, басқа қандай моторлы күш бұлардың қалыптасуына түрткі болды деген ой туады. Ұлттар арасында қалыптасқан жаңсық пікірлер бар: цивилизацияны қалыптастыратын тазақанды, мәдениетті нәсілдер деген, «Рассматривается и отвергается первая из этих точек зрения, а именно утверждающая, что в мире существует некая по своей природе высшая раса, например нордическая, которая «ответственна» за создание цивилизаций»( А.Тойнби, «Исследование истории», 1том, 165бет). Немесе географиялық орынның жайлылығы және қолайсыздығы өркениеттерге бастама күш болады деу де қателік, «Рассматривается и отвергается точка зрения, согласно которой определенная окружающая среда, предоставляющая легкие и удобные условия жизни, дает нам ключ к объяснению происхождения цивилизаций.»( А.Тойнби, «Исследование истории», 1том, 165бет ). Ал, негізінен қарапайым өркениеттер қалыптасуына және аналық цивилизациядан жалғасқан өркениеттер дамуы сырттан әсер ететін факторларға байланысты. 37 цивилизациядан бар болғаны қазір бесеуінің қалуы осы әсерлер күші мен түріне қатысты. Олар өте ұзақ уақыт өмір сүре алмаған. Себебі, сыртқы факторлар үнемі оларға әсер етіп отырған. Алайда, бұл факторлар тек кері әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар өркениеттер қалыптасуының қозғаушы күші де болған. Осылай Тойнби цивилизациялар дамуы мен қалыптасуында басты рөл атқаратын «Сыртқы әсер-жауап» механзмін енгізеді. «Вызов побуждает к росту. Ответом на вызов общество решает вставшую перед ним задачу, чем переводит себя в более высокое и более совершенное с точки зрения усложнения структуры состояние. Отсутствие вызовов означает отсутствие стимулов к росту и развитию. Традиционное мнение, согласно которому благоприятные климатические и географические условия, безусловно, способствуют общественному развитию, оказывается неверным. Наоборот, исторические примеры показывают, что слишком хорошие условия, как правило, поощряют возврат к природе, прекращение всякого роста.»( А.Тойнби, «Постижение истории», 76бет). Сыртқы әсер қоғамды оған жауап бергізетіндей қысым не соққы береді. Бұл сол цивилизацияның соған жауап беруі арқылы, оның қалыптасуын тудырады. Сыртқы әсер тым қатты болса ол цивилизацияның керісінше жойылуына жағдай жасайды. Ал әлсіз стимул цивилизация дамуын баяулатып, тежеп тастайды. «Стимулы роста можно разделить на два основных вида: стимулы природной среды и стимулы человеческого окружения. Среди стимулов природной среды можно выделить стимул «бесплодной земли» и стимул «новой земли».( А.Тойнби, «Постижение истории», 76бет). Яғни, жағдайдың тым жақсы болуы дамуды тудырмайды, ал қатал сыртқы әсерлер өзінің үлкен көмегін тигізеді. Оған мысал ретінде Афразия жазығында жатқан цивилизациялардың қалыптасуын айтуға болады: «Продолжительная постепенная засуха этой саванны бросила ее обитателям вызов, на который они отвечали различными способами. Некоторые остались на своей земле и изменили свои привычки, развив, таким образом, кочевнический образ жизни. Другие переместились на юг, следуя за отступающей саванной в сторону тропиков, и тем самым сохранили свой примитивный образ жизни, которым продолжают жить и сегодня.»(А .Тойнби, «Исследование истории», 1том, 165бет) - араб тайпаларын немесе Мысыр өркениетінің қалыптасуына әсер еткен жағдай мысал: «Проникли в болота и джунгли дельты Нила и, встретившись с новым вызовом, принялись за работу по ее осушению, развив египетскую цивилизацию. Шумерская цивилизация возникла таким же образом и по тем же самым причинам в дельте рек Тигр и Евфрат.»(А .Тойнби, «Исследование истории», 1том, 165бет). Осылайша сыртқы әсерге жауап беру сипатына қарай өркениеттер өзінше ерекшелігімен, өзіндік қасиетімен қалыптасып, дамиды. Осы сәтте гректердің қала мемлекеттерінің әсрге жауабының түрлілігін, сәйкесінше ары қарай дамуының түрлілігін айтсақ болады, «Когда возник продовольственный кризис, различные государства стали по-разному искать пути его разрешения. Так, например, Коринф и Халкида использовали свое избыточное население для колонизации заморских территорий – в Сицилии, Южной Италии, Фракии и других местах, – где местное население было либо слишком малочисленным, либо слишком темным, чтобы оказать сопротивление вторжению. Так, Спарта, например, удовлетворяла свой земельный голод не колонизацией заморских территорий за пределами эллинского мира, а захватывая близлежащие греческие земли в Мессении. Но и тогда Афины не стали на путь захвата и присвоения чужих земель. Они выработали свое собственное, оригинальное решение. Сельскохозяйственное производство было переориентировано на экспорт, начали интенсивно развиваться ремесла и торговля, что привело к перестройке политических учреждений, вынужденных разделить власть с новыми классами, вызванными к жизни экономическими изменениями»( А.Тойнби, «Постижение истории», 10бет). Алдын айтып кеткендей сыртқы әсер табиғи және социологиялық түрде болады. Табиғи түрде қоршаған ортаның қолайсыз, адам көнгісіз жағдайлары кез келген уақытта барлық цивилизацияларға әсер етіп отырған. Тіпті, табиғат әсеріне шыдамай, жауап бере алмай жойылып кеткендер қаншама. Адами әсерлер көрші жоғары дамыған цивилизациялардың басқа әлсіз өркениеттерге әсер етуімен болады. Дамыған өркениет көршісіне әсер етпеуі мүмкін емес. Немесе тарихтан байқайтынымыздай жабайы, көшпенді, варварлық тайпалардың өркениет дамуына қалай үлес қосқанын айтуға болады. Табиғи әсер еткен цивилизацияларға мысал ретінде келтіреді: «Природная среда может быть причиной зарождения таких типов цивилизаций, как «речная» – египетская, шумерская и, возможно, индуистская: «нагорная» – андская, хетская, мексиканская; «архипелагского» типа – минойская, эллинская и дальневосточная в Японии: «континентального» – китайская, индская и православно-христианская в России – или «лесного» типа – цивилизация майя»( А.Тойнби, «Постижение истории», 76бет). Күшті мемлекеттер стимулына Тойнби арасында бір күшті, дамыған өркениеті бар цивилизациялар қатынасын алға тартады: Аттика мен Беотия; Византия мен Халкедон; Израиль, Финикия мен Палестина; Рейн ауданындағы Бранденбургтер; Шотландия мен Англия секілді. Бұлардың ішіндегі бір күштісі әлсіздеуіне әсер етіп оның жойылуын не жақсы жауап беріп дамуына ат салысады. Кейде соққы стимулы болады. Ол бір өркениет басқасына күшті соққы берген кезде оның жойылуын, ал өзінің қарыштап дамуын тудырады. Оған мысал ретінде: «Классическим примером стимулирующего действия удара является реакция Эллады, и в частности Афин, на нападение в 480-479 гг. до н.э. империи Ахеменидов – сирийского универсального государства»( А.Тойнби, «Постижение истории», 89бет) келтіреді. Қысым стимулы үнемі соққы берумен жүреді. Әсіресе жағалаулық, айқын жерлерде орналасқан өркениеттер қысым әсеріне көп түседі. Оған, Осман өркениетін, Австрияны, Англия мен Қытайды көрсетеді. Ал, орталыққа таман, қорғанышта орналасқан елдер, жағдай жақсылығынан дамуы әлсіз жүреді. Келесі стимул, әсер ретінде таптау, төмендету стимулын атайды. «Аналогичным образом социальная группа, слой, класс, в чем-либо ущемленные собственными действиями, действиями ли других людей либо волею случая утратив нечто жизненно важное, направляют свою энергию на выработку свойства, возмещающего потерю, в чем, как правило, достигают немалых успехов. Так лоза, подрезанная ножом садовника, отвечает бурным ростом новых побегов».( А.Тойнби, «Постижение истории», 111бет). Яғни таптық, діндік, ұлттық төмендету сол тапталған өркениет не қоғамның үнсіздікпен күш жинап, дамуға бет бұратындығын айтуға болады. Бұған еврей ұлтын, Африкалық қара нәсілділерді, құлиеленушілік, Үндістандағы касталық жік, эллиндік дінді: «Перекликается с этим сравнением пример из эллинистической истории. Правящее меньшинство эллинистического мира всячески третировало молодую религию внутреннего пролетариата»( А.Тойнби, «Постижение истории», 111бет), «Сирийские рабы-иммигранты, принесшие христианство на Апеннины, совершили чудо создания новой живой религии, вытеснив ею мертвую.»( А.Тойнби, «Постижение истории», 113бет) секілді мысалдарды алға тартуға болады. Осылай сыртқы әсердің қолайсыз түрде болатын, алайда даму мен қалыптасу алып келетін 5 түрін атап көрсетті: күшті мемлекет, жаңа жер, қысым, төмендету, соққы стимулдары. Бірақ бұл принцип жалғаса бере ме? Күшті, қатал стимул күшті жауап тудырып осылай өркениеттерді қалыптастыра береді ме немесе бұл күшті стимулдың жауап бере алмай, өркениет құлайтындай шегі болады ма. Болса ол қандай шек, қай уақытта, қандай жағдайда болады? Мысалы, эллиндіктердің сүшті соққысы кельттердің әлсіреуін туғызғанымен, кейін олардың ұрпақтары тевтондықтар эллиндіктерге қарсы соққы бере алғандығын айтуға болады. Немесе, «Викинги-эмигранты из Норвегии блестяще ответили на суровый вызов Исландии, но потерпели крах перед более суровым вызовом Гренландии.»( А .Тойнби, «Исследование истории», 166бет). Яғни, күшті стимул даму туғызғанымен, ары қарай тағы да күштірек кездесуі керісінше кері әсер беруі де мүмкін. Осы тұстан біз алтын белдеу(Золотая середина) ұғымын енгізсек болады. Ылғи күшті, қатал стимул дамуды тудармайды. Осы алтын белдеу туғанда ең күшті стимул ол өркениеттің төмендеуін, құлдырауын қалыптастырады. Алтын белдеу әртүрлі жағдайларда болады. Кейде, өте күшті стимул, мықты дамыған өркениетті де жоя алады, немесе өркениеттің өзінің әлсіреуі. Дамуға, жақсы жағдайға үйренісіп алып, тұшымды жауап бер алмай қалады. Викингтер мен кельттер өркениеті осындай жағдайға ұшырады да дамымай қалған цивилизациялар қатарына қосылып кетті. «Все задержанные цивилизации потерпели фиаско, пытаясь преодолеть возникшие препятствия рывком. Это были ответы на вызовы того порядка суровости, который характеризует саму границу, пролегающую между позволительной силой стимула и той степенью этой силы, за которой начинается действие закона «снижающих возвратов».(А .Тойнби, «Постижение истории», 121бет) Цивилизация қалыптасқаннан кейін, мейлі аналық цивилизациядан, мейлі қарапайым, примитивті тұрғыдан мутация арқылы қалыптассын, барлығы адам өмірі секілді өмір сүре бастайды. Ол дамиды, даму шегінен асқан соң немесе толық дамып үлгермей құлдырау сатысына өтеді, одан кейін жойылу кезеңі. Барлық өркениет осы кезеңдерден міндетті түрде өтеді. Кейбіреуінің өмір жолы қысқа болса, кейбіреуі әлі күнге шейін сақталып келеді. Цивилизациялар дамуын айтпас бұрын Тойнби даму сатысына жетпеген, дамымай, бірқалыпты өмір сүрген цивилизацияларды айтып өтеді, «Может показаться, что раз цивилизация возникла, то ее рост — дело, само собой разумеющееся. Однако это не так, как свидетельствует история некоторых цивилизаций, достигших своего уровня, но впоследствии не сумевших вырасти»(А .Тойнби, «Исследование истории», 166бет) . Олар: спарталықтар, көшпенділер, полинезиялықтар, эскимостар, османдықтар. Полинезиялықтар аралдан аралға көшіп жүргендіктен дамудың орнына үнемі қарапайым, примитивті формаға ауысып отырды. Ал, эскимостар «...достигли необыкновенно искусного и специализированного годового цикла, приспособленного к жизни на берегах Арктики.»( А .Тойнби, «Исследование истории», 166бет). Османдықтар мен көшпенділер көшпенді, жартылай отырықшы салтты ұстанғандықтан даму процесі жүретіндей мардымды стимул бола алмады. Бұл дамымай қалған өркениеттерге сыртқы әсер күшті мен өте күштінің ортасында, аралық әсер болды. Ол не дамытуға не құлдыратуға әкеп соқтырмағандықтан, бірқалыпты өмір сүрді. Дамуға әсер ететін сыртқы әсер- жауап механизмін жақсы білеміз. Сыртқы әсердің күшті болуы, алтын белдеуге шейін қалыптасумен қатар дамуды да тудырады. Бұл процес көптеген мысал кезінде толық дәлелдене түсті. Ал, жауап берудің рөлі қандай болмақ. Күшті не әлсіз стимул болсын берілетін жауап жақсы, күшті болса, онымен қоса ол жауап өзінің артынан тағы бір әсерді тудырса бұл толығымен даму процесін қалыптастырады. Даму жайлы адамзат арасында қалыптасқан жаңсақ пікірлер де бар: «Ни военно-политическая экспансия, ни усовершенствования в области техники — не являются удовлетворительным критерием подлинного роста. Военная экспансия обычно является результатом милитаризма, который уже сам по себе есть симптом упадка. Усовершенствования в технике — в сельском хозяйстве или промышленности — или показывают малое отношение к подлинному росту, или вообще никак с ним не связаны»( А .Тойнби, «Исследование истории», 167бет). Соғыс, жер жаулау, колонизация ешбір өркениетке жақсылық әкелмейді. Жердің кеңеюі сол жердегі қоғам мен жаулаған қоғамның да құлдырауына немесе баяу дамуына әкеледі. Бұл тарихтан-ақ белгілі. Соғыс кездерінде қанша жаулаушылық әсерлер болса да сол кездегі карта мен қазіргі картада қандай өзгешелік бар екендігінен ақ түсінуге болады. Соғыс өркениеттің энергиясын құртып, оның дамуына күш қалдырмайды. Ал, техникалық эволюция өркениет былай тұрсын, адамзатқа пайда әкелмейді. Қалай пайда әкеледі, егер ол технология адамның өзіне, адазаттың анасы табиғатқа қарсы құрастырылып жатса. Табиғатпен жарысу, оны басқарам деу, сол өркениеттің еш кедергісіз құлдырауына әкеледі. Яғни, бұл екі жалған даму шынайы дамуды тудырмайды, керісінші жойылуға әкеледі. «Все усилия промышленника направлены на преобразование Природы, тогда как Человеком и отношениями между людьми он пренебрегает. Влияние Человека на силы Добра и Зла возросло невероятно с освоением новых источников энергии, но это, увы, не прибавило Человеку мудрости или добродетели, не убедило его в том, что в царстве людей милосердие более ценно, чем часовой механизм.»( А .Тойнби, «Постижение истории», 154бет) Оған тарих та дәлел: «Изобретение спартанской фаланги , представлявшее собой первое явное достижение, по дошедшим до нас свидетельствам, явилось результатом событий, остановивших рост спартанского варианта эллинской цивилизации.( А .Тойнби, «Постижение истории», 157бет), «Грандиозный технический прогресс, достигнутый в ходе аграрной революции, был омрачен, однако, столь же великим спадом, ибо новые формы рабства, на которых держалось ландифундистское земледелие, представляли собой значительно большее социальное зло, чем рабство патриархальное.»( А .Тойнби, «Постижение истории», 158бет), «Вызов ахеменидского и карфагенского военного давлений стимулировал эллинское общество в ходе своей самообороны к созданию двух мощных социальных и военных инструментов – афинского флота и сиракузской тирании. Эти инструменты исполнили свою непосредственную функцию, придав Элладе силы в борьбе с внешним врагом. Но эти же инструменты породили определенные стрессы и напряжения внутри эллинской социальной системы – борьбу за гегемонию между Афинами и Спартой, распад афинской власти и превращение ее в тиранию, борьбу в Сиракузах.»( А .Тойнби, «Постижение истории», 167бет). Бұл мысалдың барлығы соғыс пен сол арқылы дамыған техникалық үдеріс, одан кейінгі табиғатты басқаруға ұмтылу қалайша сол өркениеттерге кері әсер бергенін түсінуге болады. Енді жауаптың рөліне келетін болсақ, бұл да маңызды фактор. Жауаптың күші, реттілігі, ақылға қонымдылығы сәйкесінше жақсы дамуды аңғартады. Ал, енді жауап қалай қалыптасады. Жауап- сыртқы әсер стимулына цивилизацияның, қоғамның беретін қарсы реакциясы. Бірақ, жауапты қалыптастыратын толық қоғам емес. Жауапты тұлғалар, жеке индивидтер қалыптастырады, ал, қалған көпшілік тек соған еліктейді. «Общество не является и не может быть ничем иным, кроме как посредником, с помощью которого отдельные люди взаимодействуют между собой. Личности, а не общества создают человеческую историю.»( А .Тойнби, «Постижение истории»,175бет). Жеке индивидтер қоғамның ажырамас атом секілді бөлшегі бола отырып, оның дамуына айтарлықтай үлес қосады. Осындай индивидтерді шығармашылық азшылық дейді. «Люди, создающие это чудо, обеспечивают рост общества, которому они принадлежат. Это больше, чем просто люди, ибо им дано делать то, что воспринимается другими как чудо. Они в определенном смысле сверхчеловеки, и здесь нет метафоры.»( А .Тойнби, «Постижение истории», 175бет). Сыртқы әсерге шығармащылық азшылық жауап қалыптастырады. Ал, қалған көпшілік соған бойұсыну, еліктеу, қабылдау, қолдау арқылы, азшылықпен бірге жауап береді. «Теоретически это обращение может проходить двумя путями: или через массовое претерпевание подлинного опыта, уже преобразившего творческих индивидов, или же посредством подражания его внешним чертам — другими словами, через мимесис.»( А .Тойнби, «Исследование истории», 167бет). Мимесис арқылы азшылық пен көпшілік арасында байланыс қалыптасады. Мимесис бірлестікті тудырып жауаптың күшейе түсуінде рөл атқарады. Шығармашылық индивидтер кету және оралу принципі бойынша жұмыс атқарады. Кету, яғни, көпшіліктен жекелену үшін, кемелдену үшін ол бөлініп кетеді. Оралу, басқа қалған қоғамды кемелдендіру үшін, келіп, қоғамды артынан ергізуі. «Это движение показано на примере практических действий из жизни великих первопроходцев: апостола Павла, св. Бенедикта, св. Григория Великого, Будды, Мухаммеда, Макиавелли, Данте».( А .Тойнби, «Исследование истории», 167бет). Бұл индивидтер әсері кезінде. Шығармашылық азшылық та осы жол арқылы өзгерістер тудыра алады. Олар субқоғам болып, өз қоғамына мимесис тудыратындай жаңашылдық, жауап әкеледі. «Например, Афины во второй главе роста эллинского общества; Италия во второй главе роста западного общества и Англия в его третьей главе»( А .Тойнби, «Исследование истории», 167бет). Тарихтан белгілі жеке, бір ғана тұлғаның қалай қоғамға әсер ете алғаны. Ч.Дарвин, Н.Коперник, Конфуций, Сунь Ятсен, секілді ғалымдар өз қоғамының дамуына жеке индивид түрінде үлес қосқан. Осындай ірі тұлғалар мен азшылыққа мимесис жасау арқылы көпшілік те қоғамның теңдікте тұруына ат салысатыны мәлім. Алдында да айытылып кеткендей әр цивилизация әртүрлі азшылығының, соған сәйкес әртүрлі жауаптарының болуына қарай даму процестеріне түсіп тұрады. Кей өркениеттер даму шегіне де жеткен, кейбіреуі жете алмай құлдыраған, ал қайсыбіреуі жетуге тырыспаған да. Даму кезеңі өркениетті көрші немесе басқа әлсіз өркениетке әсер етуге ұмтылдырып тұрады. Себебі, өзінің күші артып тұрғандықтан оған әсер ету арқылы дамуын одан ары күшейтуге тырысады. Алайда даму кезеңі жақсылықпен қатар ең қауіпті кезең. Бұл кезде өркениеттер қыл үстінде жүреді. Өйткені, кез-келген сәтте құлдырау сатысына көшіп кетуі ғажап емес. «Природу надлома можно обобщить в трех пунктах: нехватка творческой энергии у творческого меньшинства, которое с этого времени становится просто «правящим» меньшинством; ответная потеря преданности и прекращение мимесиса со стороны большинства; последующая утрата социального единства в обществе в целом.»( А .Тойнби, «Исследование истории», 167бет). Құлдырау кезеңі жойылумен тең емес. Құлдырау сатысында өркениет сақталып өміп сүреді, бірақ даму болмайды. Бір типте жалғаса берсе жойылуға өтіп кетеді. Құлдырау табиғат есебінен, оның қытымыр әсеріне жауап беру адамзат үшін қиын. Аурулар, табиғи апаттар, құыбылыстар қанша күшті өркениет болса да табиғаттың кұшіне төтеп бере алмайды. Қазіргі қалған цивилизациялар жасаған экологиялық зардаптар, кейін күшті, өте күшті табиғи стимул тудырып, жалпы адамзат цивилизациясына соңғы заманды тудыруы мүмкін. Адами факторлар да құлдырауға әкеледі. Ол алдын айтқан, соғыс, жаулаушылық, жерге талас, қақтығыстар әсерінен болады. Ол кезде міндетті түрде күшті қоғам жеіңп шығады. Алайда оған бұл стимулы жақсы әсер бере қоймайды. «Этот неизбежный «путь наименьшего сопротивления» к прогрессу влечет за собой явные опасности. Вожди могут заразиться механичностью своих последователей, и результатом станет задержанная цивилизация. Или же они могут нетерпеливо поменять волшебную дуду убеждения на кнут принуждения. В этом случае творческое меньшинство становится «правящим» меньшинством, а «последователи» становятся сопротивляющимся и отчужденным «пролетариатом»( А .Тойнби, «Исследование истории», 168бет). Бұл құлдырауға әкелетін ең маңызды фактор. Көпшілік ешқашан дамымайды. Тек қана азшылық кемелдену арқасында жоғары көтеріліп отырады, ал көпшілік мимесис жасап қана, бір орында қалады. Міне осы, азшылық-көпшілік қақтығысын тудырады. Көпшілік азшылыққа қанағаттанбай кемелдену жолына түсе бастайды. Түптің түбінде көпшілік ішінен жетілген біраз топ шығып билеуші азшылыққа қарсы шығып, мимесистен бас тартады. Ал, мимесис болмауы жауапты әлсіз, мүлде жоқ қылады. Сол сәтте өркениет құлдырайды. Бұл ары қарай революцияға немесе бейбіт жолмен реттелуге әкеледі. Екеуінің қорытындысы екі түрлі болады. «Если приспособление институтов к силам происходит гармонично, то рост продолжается. Если оно приводит к революции, рост становится опасным. Если оно приводит к чудовищному извращению, то можно поставить диагноз надлома.»( А .Тойнби, «Исследование истории», 168бет). Бейбіт жол ешқашан жамандық әкелмейді. Бірақ, ол тиісті күшті әсер тудыра алмауы мүмкін. «Тойнби приводит большое количество примеров надломов, из которых можно вычленить несколько групп: • отказ от мимесиса. Во время катаклизмов большинство может потерять веру в идеалы меньшинства и, не имея сдерживающих традиций, оказывается в «подвешенном» состоянии, что неизбежно ведет к хаосу; • ошибка меньшинства, выраженная в пассивности после ряда собственных побед. Общество с таким меньшинством существует до первого катаклизма, выводящего систему из «спящего» равновесия; • изоляция правящего меньшинства от общества и, как следствие, его вырождение; • идолопоклонничество — «интеллектуальное и морально ущербное слепое обожествление части вместо целого, твари вместо Творца и времени вместо Вечности». В эту категорию попадает очень широкий спектр надломов. В частности, сюда попадает современная техногенная западная цивилизация, спартанская цивилизация, положившая себя на алтарь бога Войны.»( https://studref.com/302645/filosofiya/arnold_toynbi_postizhenie_istorii) Яғни, құлдырау көпшіліктің де азшылықтың да қателіктері есебінен болады. Азшылық дамыған сайын билік құмар бола бастаса, көпшілік әлсіз немесе мимесис жасаудан бас тартуы мысал бола алады. Бірақ та жойылу құлдыраудан кейін жүретін нақты кезең емес. Құлдыраудан соң егер жауапты қайта дұрыстай білсе даму сатысына қайта ауысуға болады. Құлдырау кезінде цивилизация төрт түрлі құрылымға бөлінеді: Әлемдік шіркеу, ішкі пролетариат, сыртқы пролетариат және биліктегі шығармашылық азшылық. Азшылық билікте қалып, орнын бергісі келмей әртүрлі амалға көшеді. Иллюзиялы мемлекет құрып көпшілікті өзіне тартуға тырысады. Ол болмаса күш көрсетуге көшеді. «Насилие может быть реализовано в двух формах: архаизме и футуризме. Архаизм» — это переход системы от динамики к статике, через организацию протеста против закона, совести, традиций и общественного мнения. Например, практика национал-социализма в Германии; призыв к возвращению в природу. «Футуризм» предлагает от «мерзопакостной» реальности уйти в грезы, в лучезарные дали. Например, концепция немецкого романтизма Ф. Шиллера. «Архаизм» и «футуризм», несмотря на своих приверженцев и апологетов, лишены перспективы.»( https://studref.com/302645/filosofiya/arnold_toynbi_postizhenie_istorii). Бұдан арғы жағдай тікелей азшылыққа байланысты. Күш көрсетсін, жалған мемлекет құрсын, бейбіт жолға келсін көпшілікті қарата, сендіре алуы солардың күшіне, қабылетіне тікелей қатысты. Бірақ, түзілген ішкі пролетариат бәрібір түбінде құлдырауды тудырып, жаңа өркениетті қалыптастыруға жағдай жасайды. Себебі, енді солар азшылыққа айнала бастайды, кемелдену арқылы. Олар азшылыққа сенбейді. Егер жеңіп шықса ол өркениет жойылып, оның орнынан жаңа, ішкі пролетариат басқаратын өркениет қалыптасады. Егер екі тарап та дегеніне жете алмаса, бұл өркениет мүлде жойылып кетеді. Жаңа өркениетте азшылықпен қатар әлемдік шіркеу болуы міндетті. Шіркеу мағынасында дін, жаңа саясат, сенім жатыр. Ішкі пролетариат өз өркениетін құрғанда өткен цивилизация қатесін қайталамас үшін жаңа шіркеуді әкеледі. Әлемдік шіркеу жаңа қалыптасқан, даму үстіндегі, құлдырап жатқан кез-келген өркениетте болады, болуы да керек. Ол көпшілікке үміт, мақсат, сенім, қорғаныш, қоғамға теңдік, тыныштық, ал басқарушы азшылыққа идеологияны береді. Тарихи тұрғыдан өркениеттердің Әлемдік шіркеулерін Тойнби жақсы мысалдармен көрсеткен. Араб өркениеті жайлы: «Универсальная церковь – ислам. Движение племен – движение тюркских и монгольских кочевников Великой степи, берберов Сахары и Атласских гор, арабских кочевников Аравийского полуострова, охватившее халифат к моменту его падения»( А .Тойнби, «Постижение истории», 23бет). Осы күнге дейін жойылмай сақталып келе жатқан осы араб, сосын батыс және үнді, қытай өркениеттері негізінен басым түрде әлемдік шіркеулері арқасында даму сатысында келеді. Діннің рөлін осы тұста бірден байқауға болады. Жойылған өркениет не аналық өркениет болып басқа цивилизацияға бастау береді, не тарих сахнасынан жоғалады. Мысалға, Эллиндік өркениет екі: батыс және православтық христиан өркениеттеріне бастау берген. Ал, инк, Египет өркениеттері тарихтан жым-жылас болып жойылып кетті. Мұндағы Египет өркениеті қазір араб өркениетінің құрамында. Дамымай қалған өркениеттерден қазір: көшпенді және полинезиялық өркениеттер әне-міне жойылу үстінде. Қалған бес өркениеттің төртеуі, бір: Батыстық өркениетпен унификация процесіне түсіп құлдырау жолында жатыр. Оларды да жақсы болашақ күтіп тұрған жоқ. Тойнби барлығын жұтып жатқан Батыс қоғамы бір күні жарылатынына сенеді, бірақ, бір өкініштісі онымен бірге қалғаны да жарылады. Сол себепті бұл еуропоцентризмді барынша даттаумен болған ағылшындық философ. «Идеал современной западной демократии заключается в том, чтобы наполнить практическую политику христианским чувством всеобщего братства, но в реальности политика оказалась воинственной и наполненной племенными раздорами. Современный западный демократический идеал, таким образом, сводится к попыткам примирить два духа и две силы, которые находятся почти в полной противоположности друг к другу.»( А .Тойнби, «Постижение истории»,4бет) Рухани мәдениетті артта тастаған материалдық бағытта дамып жатқан бұл өркениетті жоғарыда айтылған табиғат пен техникалық үдерістің зардаптары күтіп тұр. Онымен қоса батыстық атеизмнің дамуы бұл өркениеттің Әлемдік шіркеуін әлсіретіп, жойылу алдына қалдырды. Бұл жақсылыққа әкелмейді, себебі, дінсіз қоғамды тек қана жойылу тосады. Өзінің жалған дамуына ол басқа өркениеттерді де тартуда. Тартпақ тұрмақ олар оған өздері-ақ еліктеуде. Бұл унификация процесін, бір, жалпы өркениет проблемасын тудырады. Мәдениеттер бірігуі, біржақтылықтың қалыптасуы барлығының келешегін күрең етеді. «Уже тот простой факт, что «великих держав» было больше, чем одна, свидетельствует о неспособности ни одной из них стать полностью универсальной. Однако каждая великая держава успешно оказывала постоянное влияние на жизнь общества, так что в некотором смысле она могла рассматривать себя как ось, вокруг которой вращается весь мир: и каждая великая держава надеялась также заменить собой весь мир, поскольку она была замкнута и самодостаточна»( А .Тойнби, «Постижение истории», 4бет). Тойнбидің бұл сөздеріне тарих куә. Мұндай ұлы өркениет, держава болса да түбінде оны жойлыу күтіп тұр. Бірақ, қазіргі жағдайда батыс өзімен бірге басқаларды да жойлыу жолына сүйреуде. Бұл адамзаттың жойылуына дейін жетуі мүмкін деп қауіптенеді. Егер батыстық емес бөлек күштірек өркениет келіп адамзатты құтқармаса соңы жаман аяқталады. Пайдаланылған әдебиеттер А.Тойнби, «Постижение Истории». Москва А.Тойнби, «Исследование истории», І том https://studref.com/302645/filosofiya/arnold_toynbi_postizhenie_istorii https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=3955 |