Қатқыл дискілердің жұмыс принципі. атыл дискілерді жмыс принципі
 Скачать 436.18 Kb.
|
|
Қатқыл дискілердің жұмыс принципі Қазіргі таңда компьютердің қажеттілігі күн санап артып келеді. Мамандықтың барлық салалары компьютерленуде. Тіпті, теледидарлар сияқты, қазір әрбір үйде компьютерлер пайда бола бастады. Бұл құбылыс енді таң қалдырмайтын да болды. Компьютерлік техникалар өте қарқынды дамып жатыр. Олардың буындары жедел ауысуда. Бұл ЭЕМ бөлшектерінің жетілдірілуімен бірге, компьютерлік программалардың дамуына және күрделенуіне де байланысты. Осыдан 3-4 жыл бұрынғы компьютерлер қазіргі қуатты программалармен жұмыс істеуге қабілетсіз. Мұндай қолайсыз жағдайдан шығу үшін компьютер уақыт талабына сай модернизацияланып отыруға икемді болуы керек. Электронды есептеуіш машинасы – компьютер аппараттық және программалық жабдықтардан тұрады. Компьютердің толық мүмкіндігін пайдалану үшін бұл екі жабдықтардың мүмкіндіктері өзара деңгейлес болуы керек. Курстық жұмысымда аппараттық жабдықтар, соның ішінде корпус құрылғы қарастырылмақ. Дегенмен де кіріспе бөлімінде негізгі аппараттық құрылымына тоқталмақпын. Компьютердің ең басты құрылғысы ретінде жүйелік блок қарастырылады. Оның құрамына корпус, жүйелік плата, процессор, қоректендіру блогы, видеоплата, дыбыстық карта, желілік карта, ішкі модем, қатқыл диск, дискіжетектер және т.б. кіреді. Процесор (CPU) – компьютердің ең басты микросхемасы, компьютердегі программаларды орындайды. Компьютердің жұмыс жылдамдығы процессордың жиілігіне байланысты. Процессордың жиілігі неғұрлым жоғары болса, компьютердің жұмыс жылдамдығы да соғұрлым үлкен болады. Қазіргі кезде процессордың екі типі кең тараған: АМD және Intel процессорлары. Жүйелік плата (mainboard, motherboard) – ең үлкен өлшемдегі плата. Онда әртүрлі платалар мен құрылғыларды қосуға арналған разъемдар және микросхемалар бар. Ол компьютердің барлық компоненттерін бір-бірімен байланыстырады. Оперативті жад модулі (RAM) – микросхемалы плата, онда дәл қазіргі кезде процессор жұмыс істеп жатқан программалар мен берілгендер сақталады. Компьютерді өшірген кезде оперативті жадтағы барлық ақпарат жойылады. Егер оперативті жадтың ақпарат сақтау көлемі аз болса, компьютердің жұмысы да баяу болмақ. Қатқыл диск (винчестер, HDD) – үлкен көлемдегі ақпаратты сақтауға арналған құрылғы. Компьютерді сөндірген кезде бұл ақпараттар жойылмайды. Мұнда операциялық жүйе мен компьютерге орнатылған программалар сақталады. Қатқыл диск металл корпустан тұрады. Оның ішінде өте тез айналатын бірнеше дисклердің жиынтығы бар. Бұл дискідегі ақпаратты оқу немесе информацияны жазу онда орнатылған арнайы магниттік тиек арқылы жүзеге асады. Магниттік тиек дискідегі әрбір жолдарға орын ауыстыру арқылы оқиды не жазады. Салқындату жүйесі (вентилятор, кулер – fan, culer) – жүйелік блоктағы жекелеген компоненттерді салқындатуға арналған құрылғы. Процессорға вентилятор міндетті түрде орнатылуы керек, олай болмаған жағдайда процессордың тез істен шығу қауіпі бар. Қосымша вентиляторлар корпустың ішкі бөлігіне орнатылады. Олар корпустың ішіндегі ыстық ауаны сыртқа шығарады. DVD-RW drive – компакт-дискдегі ақпаратты оқуға, жазуға және дербес компьютермен жоғары сапалы видеофильмдер көруге және музыка ойнатуға, кез-келген форматтағы файлдарды компакт-дискіге жазуға арналған. Ол – компакт-дискілермен жұмыс істейтін әмбебап (универсалды) құрылғы болып табылады. Есте сақтау құрылғылары Процессор ЭЕМ-нің ұйымдастыру орталығы болып табылады, дегенмен есептеу машинасының бүкіл жабдығының 80%-ке жуығы әр түрлі еске сақтау құрылғылары мен ЭЕМ-нің басқа блоктарымен байланыс жасау құралдары. ЭЕМ өнімділігі көбіне еске сақтау құрылғыларының әрекет тездігімен анықталады. Еске сақтау құрылғыларының негізгі қызметі – информацияны есте ұстау және сақтау. Машина жадында көптеген түрлі-түрлі информациялар орналасады: бүтін және нақты сандар, графиктік кескіндер мен текстік хабарлардың кодтары. Осы еске сақтау құрылғыларыда есеп шығару процесінде мәліметтерді өңдеуді ұйымдастыратын программа да сақталады. Еске сақтау құрылғылары жадылық элементтерден тұрады. Жадылық элемент ретінде белгілі, мысалға, магниттік немесе электрлік қасиеттері бар физикалық ортаның кішігірім бөлігін немесе триггер сияқты қарапайым құрылғыны пайдалануға болады. Жадылық элементтері де, регистрлердің триггерлерден құрастырылатыны сияқты, ұяшықтар етіп біріктіреді.  Ұяшық еске сақтау құрылғыларының басқа кұрылғыларымен информация алмасуының бір жеке операциясы кезінде беретін немесе қабылдайтын стандарт информация үлесін – машиналық сөзді сақтауға қызмет етеді. Машиналық сөздің ұзындығы (яғни оның екілік разрядтарының саны) әдетте ЭЕМ-нің әр моделінде нақтыланған: БЭСМ-6-да – 48 бит, СМ ЭВМ-де – 16 бит... Ұяшықтың дербестік сипаты – оны еске сақтау құрылғыларының барлық ұяшықтарының жиынында бір мәнді анықтайтын нөмірі. Бұл нөмір ұяшықтың адресі деп аталады. Адресі бойынша еске сақтау құрылғыларында машиналық сөз орналастырылады (жазылады) не шығарылады (оқылады). Адрес информацияны іздеген кезде негізгі роль атқарады. Егер еске сақтау құрылғылары ұяшығының адресі белгілі болса, онда оның ішіндегісіне жету, «Теңіз соғысы» ойынында белгіленген клетканы табу немесе шахмат тақтасының нұсқалған жеріндегі фигураны көру сияқты, оп-оңай. Е  ске сақтау құрылғыларын процессор және енгізу-шығару құрылғыларымен байланыстыратын электр жалғастыруларын информациялық тізбектер немесе шиналар деп атайды. Информациялық тізбектер регистрлерді, санағыштарды, әр түрлі жады элементтерін өзара жалғастыратын өткізгіштерден құрастырылған. Информациялық тізбектер информациялық өңдеуді орындайтын интегралдық схемаларды жалғастырады. Еске сақтау құрылғыларының информациялық тізбектерінің ішінде адрестік шиналар, онымен қатар информация енгізу және шығару шиналары ерекше бөлініп көрсетіледі. Басқару сигналдары қажетті хабардың жіберілетін бағытын көрсетіп береді: машиналық сөз еске сақтау құрылғыларында сақталу үшін (жазу процесі) немесе еске сақтау құрылғыларынан оқылу үшін (оқу процесі) жіберілуі мүмкін. Адрестік шиналар бойынша ізделіп отырған машиналық сөздің жадыдағы орны туралы мағлұматтар келіп түседі. Кіріс шиналары арқылы адресі таңдап алынған еске сақтау құрылғылары ұяшығында сақталуға тиіс информация жіберіледі де, ал шығару шиналары арқылы информацияны еске сақтау құрылғыларынан оқуға болады. Қарастырылған еске сақтау құрылғыларының қандай ұяшығынан болсын информацияның оқылу уақыты бірдей. Мұндай құрылғыларды еркін пайдаланылатын еске сақтау құрылғылары деп атайды. Бір уақытта еске сақтау құрылғыларында сақталатын информация бірліктерінің ең үлкен мөлшері оның сыйымдылығын анықтайды. Сыйымдылық (әрекет тездігімен қатар) еске сақтау құрылғыларының аса маңызды сипаттамасы болып табылады. ЭЕМ-де қандай да бір есепті шығару мүмкіндігі айтарлықтай дәрежеде еске сақтау құрылғыларының сыйымдылығына байланысты. Әрқайсысы дәл бір машиналық сөзді сақтай алатын еске сақтау құрылғылары ұяшықтарының саны арқылы сыйымдылықты көрсету кең колданылады. Дегенмен, бұл ережеден ауытқулар да бар. Мысалы, ЕС ЭВМ сериясындағы машиналардың еске сақтау құрылғыларының бір ұяшығында тек бір байт (сегіз екілік разряд) қана болады да, 32-разрядты машиналық сөзді сақтау үшін қатар орналасқан төрт ұяшықты пайдалануға тура келеді. Осы себептен еске сақтау құрылғылары сыйымдылығын көбіне байт, килобайт, мегабайтпен (1Кбайт=210 байт, 1Мбайт=210, 1Кбайт= 220 байт) немесе кейде бит, килобит және мегабитпен өрнектейді. Триггерлерден құрастырылған еске сақтау құрылғыларының әрекет тездігі өте жоғары: информацияны жазу және оқу уақыты наносекундтармен өлшенеді. Бірақ мұндай еске сақтау құрылғыларының құны соңғы кезге дейін өте жоғары болып келді, ал бұл жоғары сыйымдылықты еске сақтау құрылғыларын триггерлерден жасауға шек қояды. Магнитті есте сақтау құрылғылары Арзан жадылық элементтерді іздеу жолында ЭЕМ конструкторлары магниттік қасиеттері айқын көрінетін қолдан жасалған материал – ферриттерге назар аударды. Жадылық элемент ретінде сақина тәріздес ферриттер пайдаланылады; сақинамен тұйықталған магнит ағыны қайта магниттеуге жұмсалатын энергияны өте жақсы сақтайды. Сақиналарды ток жүргізуші өткізгіштермен тігіп және өткізгіштердегі токтың бағытын өзгерте отырып, феррит сақинаның магниттелу күйін өзгертуге болады. Ферриттегі магнит ағынының бағыты мен шамасының өткізгіштердегі токтың шамасы мен бағытына тәуелділігі жадылық элементтің екі күйінің орнықтылығын қамтамасыз ететін гистерезис тұзағы түрінде болады.  Феррит сақиналы жадылық элементтердегі информацияны жазу немесе оқу кезінде өтетін процестер осы типті еске сақтау құрылғыларының ішкі ұйымдастырылуын анықтайды, сондықтан олар туралы толығырақ айтқан жөн. Сақинаның ішіндегі магнит ағыны А1 нүктесіне (суретте) сәйкес болса, онда сақина бірді, ал магнит ағыны А0нүктесіне сәйкес келсе, онда нөлді сақтап тұрады деп келісілген. Феррит сақинаның өлшемі өте кішкентай (оның сыртқы диаметрі 0,4-0,8мм) болғандықтан оны қайта магниттеуге шамалы ғана ток қажет. Сондықтан сақинаны өте шапшаң – жүздеген наносекундта қайта магниттеуге болады. Ферриттегі магнит ағынының шұғыл өзгеруі қайта магниттеу өткізгіштеріндегі ток шамасы +ІК немесе -1К мәндеріне жеткен мезетте болады. Тұйықталған контурда (оның орнында бұл жерде оқылу өткізгіші тұр) магнит ағынының өзгерісі электр қозғаушы күшін (электродвижущая сила – ЭДС) (ЭҚК) туғызатыны мектеп физика курсынан мәлім, ЭҚК шамасына қарап сақинанын қандай мәнді (0 немесе 1) сақтап тұрғанын білуге болады. Егер сақинада бірлік сақталған болса (А1нүктесі), онда сақинаны А0 нүктесіне қарай қайта магниттеп, магнит ағынының шамасы мен бағытының тез өзгеруін туғызуға болады. Ағынның бұл өзгерісі оқу өткізгішінің тұйық контурында ЭҚҚ пайда болуынан келіп шығады. Егер сақина нөлді сақтаған болса, онда А0нүктесіне қарай қайта магниттеу сақинадағы магнит ағынының өзгерісін туғызбайды және оның салдарынан оқу контурынын өткізгішінде пайда болатын ЭҚК шамасы іс жүзінде нөл болады. Оқылу кезінде информацияның бұзылуы феррит сақинаның жадылық элемент ретіндегі кемістігі болып саналады. Қарастырылған мысалда бірліктер бұзылған. Ұзақ сақтауды қамтамасыз ету үшін оқылған информацияны регенерациялау (қалпына келтіру) керек. Регенерация қосалқы, қосақтағыш регистрдің көмегімен жүзеге асырылады. Ферритті еске сақтау құрылғыларынан оқылған информация қосақталған регистрге орналастырылады. Одан ол ЭЕМ-нің баска блоктарына, ал кері байланыс линиялары арқылы – қайтадан жазуға жіберіледі. Шын мәнінде, әрбір оқылу операциясынан кейін жазу операциясы жүреді. Осылай «ішкі шаруашылық шығынына» қосымша уақыт кетеді. Феррит сақинасындағы еске сақтау құрылғылары триггерлік еске сақтау құрылғыларымен салыстырғанда неғұрлым сыйымды әрі арзан. Осындай құндылығы үшін әрекет тездігін жоғалту арқылы төлеуге тура келеді. Триггерлік сияқты ферриттік еске сақтау құрылғылары да еске сақтау құрылғыларының еркін пайдаланылатын типіне жатады: еске сақтау құрылғыларының кез келген ұяшығынан ииформацияны оқу уақыты ұяшықтың адресіне тәуелді болмайды. Еске сақтау құрылғыларының басқа бір типі – тізбектеп пайдаланылатын есте сақтау құрылғылары. Еске сақтау құрылғыларының бірінші типінде информация сақтау үшін пайдаланылатын орта (триггерлер мен ферриттер) жазу және оқу құралдарына қарағанда қозғалмайтын болса, онда еске сақтау құрылғыларының екінші типінде орта орын ауыстырады. Бұл жерде оқылу уақыты ннформацияның жазу және оқылу құралдарына қарағанда осы мезетте қай жерде тұрғанына байланысты. Мұндай ортаға мысал ретінде информацияны жазу мен оқуды орындайтын магниттік бастиекке (головка) қатысты орын ауыстыратын магнитті лентаны келтіруге болады. Тізбектеп пайдаланылатын еске сақтау құрылғыларында әдетте мықты магнитсіз негізге жағылған жұқа (2-ден 35 микронға дейін) ферромагнит лак есте сақтау ортасы болып табылады. Мысалы, магнитті лента үшін мұндай негіз лавсан (полиэтилентерефталат) болады. Қозғалмалы магнитті тасымалдаушыда информация сақтау, феррит сақинасындағы сияқты, қосымша энергия шығынымен байланысты болмайды. Бірақ бұл жерде жазу және оқылу тәсілі тіптен басқаша. Е  кі катушкасы бар (біреуі – оқу үшін, екіншісі – жазу үшін) тұйықталған дерліктей электромагнит немесе магниттік бастиек. Өз қызметінде қозғалмалы магнитті тасымалдаушыны пайдаланатын кез келген еске сақтау құрылғыларының маңызды элементі болып табылады. Бастиектің электромагнитінің тұйықталған «дерліктей» болуы кездейсоқ емес: магнит өткізгіштің шағын жасанды ажырауы (саңылауы) магниттік бастиектің осы жерінде магнит өрісінің аса жоғары кернеулігін туғызуға және сол арқылы жазу кезінде қозғалмалы тасымалдаушыға магниттік із қалдыруға мүмкіндік береді. Әрбір осындай таңба – бастиектің магнит өрісінің әсерінен тасымалдаушының қозғалыс бағыты бойымен немесе оған қарсы бұрылатын (ал ол нөлге немесе бірге сәйкес), кішкентай магнит болып келеді. Е  гер жазу тогын сөндіріп және одан кейін тасымалдаушының магниттелген бөліктерін бастиек саңылауына тікелей жақындатып қайта орын ауыстырса, онда осы магниттер өткен сайын магнит өткізгіште айнымалы магнит өрісі, дәлірек айтқанда, айнымалы магнит ағыны пайда болады. Ал бұл өз кезегіндс оқу катушкасының тұйықталған контурында ЭҚК пайда болуына әкеліп соқтырады: ЭҚҚ-нің шамасы мен бағыты тасымалдаушыға жазылған екілік информациямен анықталады (кернеудің уақыт бойынша өзгеріс сипаты суретте көрсетілген). Баяндалған принцип магнитті лентада жинақтауыш, магниттік дискілер мен магниттік барабандар сияқты информацияны тізбектеп пайдаланылатын еске сақтау құрылғыларының жұмысында пайдаланылады.Магниттік лентада жинақтауыш (МЛЖ) магнитофон – ол ең сыйымды еске сақтау құрылғылары. Ұзындығы 725м магниттік лентаның бір катушкасы 200-ден 500 Мбитке дейін сақтай алады. Екінші жағынан, бұл ең баяу еске сақтау құрылғылары: информацияның қажетті үлесіне жету механикалық орын ауыстыру – лентаны қайта орау арқылы іске асырылады. Лентаның қозғалыс жылдамдығы 5 м/с жететіндігіне қарамастан, информацияны іздеу уақыты ондаған секундтармен өлшенуі мүмкін. Бірақ, информацияның қажетті үлесі табылғаннан кейін информацияны үздіксіз жіберу 0,5 Мбит/с-қа дейінгі жоғары жылдамдықпен жүргізіле алады. Информация магнитті лентаға блоктарға немесе зоналарға бөлініп жазылады. Әрбір зона әдетте машиналық сөздердің үлкен бір тобын қамтиды. Лентадағы көрші зоналардың арасында аздаған кеңістіктер қалдырылған, олардың арқасында лентаны таңдап алынған зонаның басында тоқтатуға болады. Компенсациялық тұзақтар да осы мақсатта қызмет атқарады (сурет): олар инерциялы массалардың әсерін төмендетуге тырысады.  М  агнитофонға қарағанда магниттік дискілерде және магниттік барабандарда жинақтағыштардың әрекет тездігі жоғарырақ. Магнитті барабанның кішігірім беті (сурет) өте шапшаң қозғалады: барабанның осьтен айналу жылдамдығы минутына бірнеше мыңдаған айналымға жетеді. Барабан бетінде информация жазылған жолдар бөлек-бөлек орналасқан. Барабан бетіндегі цилиндр жасаушыларына параллель сызықтар жолдар деп аталады. Әрбір жолдың үстіне жазу-оқылу бастиегі орналасқан. Барабан айналған кезде қозғалмайтын бастиектер тобының астынан жолдар тізбектеліп өтіп жатады. Информацияның жазылу және оқылу процестері барабан айналысымен үйлестірілген. Іздеу мен оқылудың орташа уақыты 2-10 миллисекундтай болады. Магниттік барабанда жинақтаушының сыйымдылығы ондаған мегабитке жетеді. Бұл магнитофон сыйымдылығынан көп кем, бірақ триггерлер мен феррит сақиналарынан құрастырылған еске сақтау құрылғыларының сыйымдылығынан асып түседі. Мұндай барабан сияқты информациялық тасымалдаушының идеясы дыбыс жазушы және дыбыс шығарушы аппаратуралардың даму жолының жалғасы болып табылады. М  агниттік дискіде жинақтағыш (МДЖ) өзіне магнитофонның (сыйымдылық) және магниттік барабанның (әрекет тездігі) кұндылық жағын біріктірген. Ортақ осі бар беті ферромагнитпен қапталған алюминий қорытпалардан жасалган дискілер жиынтығын магнитті дискілердің пакеті деп атайды. Дискілер пакетінің жұмыс беті барабанмен салыстырғанда үлкен (сурет). Әрбір беттің үстінде бір қозғалмалы жазу-оқылу бастиегі орналасқан, ал пакеттің барлық бастиегі бастиектер блогына біріктірілген. Ол бір мезгілде бастиектерді дискілердің радиусы бойымен қозғай алатын арнайы кареткада орналасады. Осылайша бастиектердің дискі бетінің кез келген жеріне жетуін қамтамасыз етеді. Бұл кезде магниттік дискінің бір бетінде магниттік бастиек кезектесіп 202 жолмен жұмыс істейді. Информацияны іздеу уақыты бастиектер блогын қажетті жолдың үстіне орнату (позициялау уақыты) мен дискінің айналуымен анықталатын кешігу уақытынан құралады. Жинактауыштың моделіне байланысты жету уақыты 10-нан 90 миллисекундқа дейін өзгеріп тұрады. Магннттік дискілердің бір пакетінің сыйымдылық диапазоны әр түрлі құрылғыларда бірнеше мегабиттен жүздеген мегабитке дейін болады. Магниттік дискілі және магниттік барабанды еске сақтау құрылғыларының ортақ сипаты – бұл екі типті жинақтағыштардың информация тасымалдаушылардың әрқашан периодты қозғалыста болуы. Бұл еске сақтау құрылғыларындағы кез келген машиналық сөзді дискінің немесе барабанның айналыс периодымен анықталатын қандай да бір максимал уақыт интервалы ішінде шығарып алуға болады. Магнитофон, магниттік дискілер пакеті немесе магнитті барабанда жинақтауыш сияқты еске сақтау құрылғыларының әрқайсысымен бақылаушы, яғни жергілікті администратор байланысқан. ЭЕМ-нен немесе адам-оператордан алынған сигналдарды бақылаушы информация тасымалдаушысын қозғалтатын, жинақтағышта болатын процестерді үйлестіретін, магниттік бастиектердің жұмыс режимдерін (оқу немесе жазу) ауыстырып қосатын, информация ағынын бағыттайтын транспорт механизмінің жұмысын басқаратын сигналдарға түрлендіреді (сурет).  Еске сақтау құрылғыларын жасаудың әр түрлі жолдары олардың мынадай классификациясын анықтап берді: аса оперативті есте сақтау құрылғылары – көбіне триггерлі еске сақтау құрылғылары; оперативті есте сақтау құрылғылары – ферритті сақиналардан құрастырылған еске сақтау құрылғылары; сыртқы есте сақтау құрылғылары – магниттік лентада, барабанда, дискілерде жинақтағыштар. Осындай классификациялары құрылғының атауы еске сақтау құрылғыларының ЭЕМ-нің басқа блоктарымен информация алмасу мүмкіндігінің тындырымдылық дәрежесін көрсетеді. Өзінде АОЕСҚ-ның әрекет тездігін және СЕСҚ-ның сыйымдылығы мен үнемділігін аса жоғары дәрежеде біріктірген жады құруға ұмтылу ЕСҚ-ның иерархиялық жүйесіне келтірді. Мұндай жүйенің тиімді жұмыс істеу мүмкіндігі әрбір нақтылы уақыт мезетінде программаның шектеулі бөлігі орындалатынына және жадыда сақталатын мәліметтердің тек бір бөлігінің ғана пайдаланылатындығына байланысты болып шықты. Егер процессорға керекті информация АОЕСҚ-да (бұл процессор үшін ең басты информация жеткізуші) жоқ болса, онда ОЕСҚ-на немесе СЕСҚ-на қатынау жүреді. Магнитті жазудың негіздері А  қпаратты жазу және оқу процессі магнитті тасымалдаушы мен электромагниті бар магнитті тиектің өзара әсері арқылы жүзеге асырылады. Магнитті қабаты бар материал әртүрлі бағытта орналасқан магниттік домендерден тұрады. Олар сыртқы магнит өрісінің әсерінен орналасу бағыттарын өзгертеді. Сыртқы өріс магнитті тиектің орамдарына жазу тогы берілген кезде пайда болады (а-сурет). Егер магнитті тиек домендерді жазық бағытта әсер етсе, онда магнитті жазу горизонталь (б, в-суреттер), ал, перпендикуляр бағытта әсер етсе, онда вертикаль (г, д-суреттер) деп аталады. Вертикаль магнитті жазу кең тараған, өткені ақпараттардың тығыз орналасуын қамтамасыз етеді. Ақпараттарды тіркеу үшін магниттелудің бір күйінен қарама-қарсы күйіне ауысу қолданылады. Бұл ауысу «таңбалау» деп аталады, оқу кезінде магнитті тиекке беріліп отырады. Г  оризонталь магнитті жазу үшін жазушы магнитті тиектің кішкентай саңылауы болады, ол арқылы магнитті ағын тұйықталады. Орамдағы токтың әсерімен тасымалдаушыдағы домендер бір бағытқа бағдарланады. Егер Iw жазу тогының бағытын өзгертетін болсақ, онда домендердің қарама-қарсы бағытқа бағдарланады (сурет). Тасымалдаушының бірлік ауданына орналасатын ауысулар саны жазудың физикалық тығыздығы деп аталады. Бұл параметр – магнитті жазу әдісіне, магнитті тиек саңылауының шамасына, оның құрылымына, магнитті тиектердің орналасу қашықтығына, тасымалдаушы қабатына және т.б. байланысты. Егер жазу тығыздығы өте үлкен болса, онда көршілес ауысулар бір-біріне әсер етеді. Мұндай жағдайды жазу және оқу схемасын құрастыру кезінде ескеру қажет. Қарама-қарсы бағыттағы магниттелу күйі бар аймақтардың арасында шекаралар болады. Оқушы магнитті тиек тасымалдаушы бойымен қозғалыс кезінде осы уақыт моменттерін анықтауға мүмкіндік береді. Тасымалдаушыдағы домендер магнитті ағын туғызады. Бұл магнит ағыны магнитжетектегі оқушы магнитті тиек арқылы жекелей тұйықталады. Импульстің ұзақтығын қысқарту үшін тиектегі саңылауды, магнитті қабаттың қалыңдығын, магнитті тиектердің арақашықтығы мен қабатын азайтады. Егер магнитті тиек пен магнитті қабаттың арақашықтығы нөлге тең болса, контактілі жазу болады.Тасымалдаушы мен магнитті тиек арасындағы кедергі тасымалдаушының қозғалыс жылдамдығын шектеп, оны тоздырады. Сондықтан да, магнитті қатқыл дискілерде контактісіз жазу әдісі қолданылады. Онда магнитті тиек тасымалдаушы бетінен 0,2-5 мкм арақашықтықта болады. Е  нді жазу және оқу схемаларын қарастырайық. Магнитті тиекте магнит ағынын тудыру үшін оның орамдарының бойымен жазу кезінде Iw не -Iw токтарының ағыны болуы керек. Ал, ақпараттарды сақтау және оқу кезінде бұл жазу токтары болмауы керек. Мұны келесі схеманың көмегімен жүзеге асыруға болады (сурет). Жазушы магнитті тиек кезектесе қосылған екі W1 және W2 орамдардан тұрады. Рұқсат етілген WR жазу сигналы кезінде ток қоректендіру көзінен R резисторы арқылы W1 орамымен өтеді. Бұл кезде тасымалдаушының магниттелу күйі өзгереді. Магниттелудің қарама-қарсы күйін алу үшін W2 орамынан 2Iw тогынының ағыны болуы керек. Рұқсат етілген жазу сигналы және кодтаушы схемадан келген сигнал болған кезде бұл ток жазу күшейткішінде қалыптасады. Үш күйі бар элементтерді (Кл – кілт, айырып-қосқыш) қолдану энергетикалық шығындарды азайтуға, аз токтар коммутациясы үшін тез әрекеттілікті жоғарылатуға мүмкіндік береді (б-сурет). Оқу кезінде шу және амплитуда-жиіліктік сырғу фонындағы әлсіз пайдалы сигналдарды жіктеу қажет. Иілгіш магнитті диск жинақтауыштар И  ілгіш диск (дискет) – табақша пішінді, бетінде қабыршық түрінде магниттік қоспа жағылған иілгіш диск. Дискеттің пластмассадан жасалған қапшығында оған мәлімет жаздырмауға болатын кішкене тік төртбұрышты ойық бар және мәлімет жазу – оқу кезінде дискінің бетімен байланыс жасайтын магниттік бас тиектің жылжитын орны пластмасса қабықша ашық болады. Дискеттің негізгі параметрі – оның диаметрі, қазіргі шығарылатын дискеттер үшін бір ғана стандарт бар – ол диаметрі 3,5 дюймдік дискеттер, яғни дискеттің диаметрі 89 мм болады. Иілгіш дискідегі (дискеттегі) жинақтауыштар бір компьютерден екінші компьютерге мәлімет алмастыру үшін, қазір жұмысқа қажет емес ақпаратты сақтап қою үшін қатты дискідегі мәліметтердің архивтік (тығыздалған) көшірмесін алу үшін керек. Жұмыс процесінде әр адам өзінің мәліметтері мен бағдарламаларының дискіде алатын көлемін білуі тиіс және дискідегі қанша бос орын қалғанын қадағалап, дискінің көлемін тиімді пайдалануға тырысу қажет. Мәлімет жазу не оқу үшін дискет жүйелі блоктағы дискіқозғағыштың ұяшығына орналасады. ДЭЕМ бір немесе екі дискеттер ұясы болуы мүмкін. Дискеттер алмалы-салмалы құрал болғандықтан, олар әрі мәліметтер жасақтау үшін, әрі компьютерде мәлімет алмастыру үшін қажет. 3,5 дискетте 1,44 Мб көлемде мәліметтер жазылады. Мәлімет жазылатын дискеттің оң жақ шетінде кішкене төртбұрышты қосымша ойық болады. Дискеттер қатты пластмас қорапта орналасады, сол себепті олар әрі ұзақ, әрі сыйымдығы сенімді қызмет атқарады. Соңғы шығып жатқан дискіқозғағыштарда 3,5 дюймдық дискеттер ғана қолданылады. 3,5 дюймдық дискеттерде ойықтың үстінде жылжымалы ілгек бар. Оны жоғары-төмен қозғай отырып мәлімет жазуға немесе жаздырмауға болады. Дискетті алғашқы рет пайдалану алдында оны әртүрлі тәсілмен тармақтайды, яғни беттеріне белгі салады. Форматтау операциялық жүйе командасымен жүргізіледі. Дискеттегі мәліметті оқу үшін магнитті иілгіш диск адаптері (дискіжетегі) қолданылады. Адаптер ЭЕМ-нен алынған командаларды электрлік сигналдарға – ақпараттарға айналдырып, импульс ағынын түрлендіреді. Командалар тұрақты есте сақтау құрылғысының BIOS-нан келеді, импульс ағыны дискеттің магнитті тиегінен келеді. Қазіргі кездегі адаптерлер жеке құрылғы түрінде корпусқа бекітіліп, шлейф арқылы жүйелік платаға жалғанады.    Магнитті қатқыл диск жинақтауыштар Қатқыл диск (винчестер) – деректер мен бағдарламаларды ұзақ уақыт сақтау үшін қолданылады. Негізінен ол бір оське орналасқан дискілер тобынан тұрады, магниттік қабатпен жабылып, жоғары жылдамдықпен айналым жасайды. Сондықтан оның құрамы 2 п беттен тұрады. Мұндағы п – топқа кіретін дискілер саны. Қатты дискідегі мәлімет жинақтаушылар (винчестер) ақпаратты тұрақта сақтауға арналған. PC- де қатқыл дискінің мәлімет сыйымдылығы 40-512Гбайт , Pentium –20-1000 Гб дейін болады. Қатты диск орнынан алынбайды, корпуста жүйелік блокта орналасады. Ол екі жағына да мәлімет жазылатын бір дискіге біріктірілген бірнеше дискілерден тұрады, иілгіш алмалы-салмалы дискетке қарағанда винчестерге өте көп мәлімет көлемі сияды, сондықтан да оны пайдалану өте ыңғайлы.  Әрбір бетте дискідегі ақпаратты оқуға арналған құрал болады. Дискілердің 90 об/с жылдамдықпен айналым жасау кезінде ақпарат оқитын құрал мен диск бетінің аймағында аэродинамикалық жастық пайда (подушка) болады да, оқитын құрал диск бетінен миллиметрдің бірнеше мыңдық бөліктеріне тең биіктікте орналасады. Оқитын құралдан өтетін тоқ күшінің өзгерісіне байланысты аэродинамикалық жастықтағы динамикалық магнит өрісінің шамасы өзгеріске ұшырайды да, магниттік дискідегі ферромагниттік бөлшектердің өзгерісін тудырады. Оның нәтижесінде деректерді магниттік дискіге жазу процесі іске асады. Дискідегі ақпаратты оқу кері процесс негізінде іске асады. Қабаттағы магниттелген бөлшектер оқитын құрал айналасында өздік индукция электро қозғаушы күшін (Э, Қ, К) тудырады. Бұл жағдайда пайда болатын электр сигналдары күшейтіліп, өңдеуге беріледі. Қатты дискінің жұмысын арнайы логикалық–аппараттық құрылғы – қатты дискі контроллері (бақылаушысы) басқарып отырады. Алғашқы компьютерлерде ол жеке плата ретінде қолданылады, ал қазіргі кезде runcem – микропроцессор комплексіне кіретін микросхема орындайды. Қатты дискілердің негізгі қасиетіне – олардың сиымдылығы мен өнімділігі жатады. Дискілердің сиымдылығы оларды жасау технологиясына байланысты. Қазіргі кезде қатты диск жасаушылар ІВМ фирмасы жасаған Гиганттық магниторезистивтік эффект әдісін қолданады. (GMR – Giant Magnetic Resistance). Бұл әдіспен жасалған дискілердің әрбір қабаты теориялық жағынан 20 Г байтқа дейін барады. Ал, практика жүзінде ол 80 Гбайтқа жеткізілді. Қатты дискілердің өнімділігі тек оның жасау технологиясына ғана тәуелді емес. Қазіргі дискілер деректерді жеткізу мүмкіндігі жағынан (30–60 мб/с) жоғары көрсеткішке жетіп жүр. Ол негізінен жүйелік плата мен байланыс орнататын интерфейс сипаттамасына тәуелді. Интерфейске байланысты ақпарат жеткізу мүмкіндігі: 13 – 16 Мб /с – EIDE 80 Мб /с – ке дейін - SCSI 50 Мб /с – жоғары ІЕЕЕ 1394. Диск өнімділігі ондағы ақпаратты табу уақытына да байланысты. Ол дәрежелерді табу және дискінің айналу жылдамдығына тәуелді 5400 об /мин. Жылдамдықпен айналатын дискілер үшін табу уақыты 9–10 мкс, 7200 об /мин. Дискілер үшін 7- 8 мин. Жоғары сапалы жасалған дискілердегі ақпаратты табу уақыты 5 – 6 мкс. Қатқыл дискіге қатысты мәселелер Қатқыл диск (Hard Disk Drive, HDD) немесе винчестер компьютер жұмысында қолданылатын ақпараттарды тұрақты сақтауға арналған. Бұл ақпараттар әртүрлі сипатта болуы мүмкін: операциялық жүйе, қолданбалы программалар, құжаттар, кестелер, мәліметтер базасы, фильмдер, әуендер және т.б. Қатқыл дискілер алғашқы компьютерлер шыққаннан кейін көп кешікпей пайда болды және бірге қолданыла бастады. Винчестердің даму тарихы өте ұзақ. Қазіргі кезде сыйымдылығы 1Тбайттан жоғары қатқыл дискілер бар. Кең тараған винчестерлердің сыйымдылықтары 256-500 Гбайт болады, видеомонтажбен айналысатын қолданушылар 2-3 Тбайт сыйымдылық-тағы винчестерлерді қолданады. Арнайы шлейф арқылы жинақтауыштан жүйелік платаға ақпараттарды беру тәсілі мәліметтерді беру интерфейсі деп аталады. Қазіргі кезде кең қолданылатын негізгі интерфейстер: IDE, Serial ATA және SCSI. Олардың әрқайсысының артықшылық-кемшілік жақтары бар. Соған байланысты қатқыл дискінің типі таңдалады. IDE. Берілген интерфейс өте кең тараған және әзірге қатқыл диск индустриясында жетекші стандартқа ие. Әрі IDE-контроллер мен IDE-жинақтауыш өндірісі салыстырмалы түрде арзан болып келеді. Одан кейін, барлық жүйелік платалар IDE-контроллерге ие және IDE-құрылғы мүмкіндігі бар. Қазіргі кезде IDE-интерфейстің бірнеше стандарттары шығарылған. Оның соңғыларының бірі – UltraDMA-166 мәліметтерді беру жылдамдығы 166 Мбайт/с-қа тең. Бірақ, іс жүзінде мұндай жылдамдыққа жетпейді, небары – 10-40 Мбайт/с. IDE-интерфейсі аса жоғары жылдамдықты компьютерлерде қолданылмайды, офистік не үй компьютерлеріне арналған. Serial ATA. Бұл интерфейстің қолданыла бастағанына көп болған жоқ. Дегенмен жұмыстық жылдамдығы жоғары, құжаттама бойынша – 1,5 Гбит/с шамасында. Қазіргі кезде Serial ATA-2 және Serial АТА-3 түрлері бар. Олардың мәліметтерді алмастыру жылдамдықтары біршама жоғары. SCSI. Бұл интерфейс көптен бері қолданыста, мәліметтер базасының серверінде, басқа да корпоративті серверлерде жиі қолданылады. Қазіргі құжаттамаларда оның жылдамдығы 320 Мбайт/с-қа жетеді. Бұл біршама үлкен жылдамдық болып есептеледі. Сондай-ақ, IDE-интерфейс тек бір құрылғымен жұмыс істесе, SCSI-интерфейс бір уақытта қатарына бірнеше құрылғылармен жұмыстануға қабілетті. Сондықтан да, SCSI-интерфейс серверлер үшін өте тиімді. SCSI-интерфейстің бір кемшілігі – өте қымбаттығында. Бұл контроллерға да, құрылғыға да қатысты. Сондықтан мұндай интерфейсі бар қатқыл дискілер қарапайым қолданушыларда сирек кездеседі. Дегенмен, видеомен айналысатын қолданушылар үшін SCSI-интерфейс тиімді болмақ. Қ  атқыл дискінің сыртқы түрі металл қораптан тұрады. Ішкі бөлігінде ақпараттар сақталатын бір не бірнеше магнитті дискілер бар. Магнитті дискілердегі ақпараттарды оқу және жазу үшін магнитті блок орналасқан. Оқу және жазу процессін басқару үшін корпустың сыртқы жағында контроллер орналасқан. Мұнда кэш микросхемалары бар, ол оқу және жазу процессін үдетіп, жұмыстық жылдамдықты арттырады.Жұмыстық күйінде дискілер тұрақты түрде айналып тұрады. Айналу жылдамдығы біршама жоғары болады. Магнитті беттіктердің арақашықтығы 0,00005-0,0001 мм болып, магнитті тиектер орналасады және арасындағы ауа қызады. Қазіргі винчестерлердің айналу жылдамдығы – 5400, 7200, 10 000 және 15000 айн/мин-ға жетеді. Дискілердің айналу жылдамдығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ақпаратты оқу және жазу жылдамдығы да жоғары болады. Компьютердің қатқыл дискісі ол қосылғаннан бастап, өшірілгенге дейін үздіксіз жұмыс жасап тұрады. Винчестер контроллерінің сәл ғана ақауы оны сынуына жол береді. Қалыпсыз электр энергиясы, вибрация, дискідегі программалық утилиттерді дұрыс қолданбау – бұның барлығы ақаулардың пайда болуының негізгі себебі болуы мүмкін. Көптеген кері факторларға қарсы қатқыл дискінің қорғаныш қабілеті болады, дегенмен өте сақ болу қажет. Өйткені кері факторлардың әсерінен мұндағы барлық ақпараттар қайтарымсыз жойылып кетуі мүмкін. Қазіргі кездегі қатқыл дискілер S.M.A.R.T. деп аталатын микропрограммамен жабдықталған. S.M.A.R.T. – бұл Western Digital, Seagate және Quantum компьютер құрылғылары өндірісінің мамандары күшімен бірлесіп шығарылған технология. Бұл қатқыл дискідегі ақпараттардың сенімділігі мен сақталуын жоғарылатады. Қателіктер бола қалған жағдайда жинақтауыштағы микропрограмма барлық мәліметтердің резерв көшірмесін жасайды. Микропрограмма арқылы келесі көрсеткіштерді бақылауға болады: жинақтауыштың температуралық режимі; жинақтауыштың орташа жылдамдығы; оқу кезіндегі қателіктің пайда болу жиілігі; жазу кезіндегі қателіктің пайда болу жиілігі; диск двигателі шпинделінің айналу жылдамдығы және уақыты; жазылған секторлар санын санау; микропрограммамен қалпына келтірілген дискілерді санау; соққы жүктемесінің санын санау; программалық қателіктер санын есептеу; тұрақсыз секторлар саны және т.б. Осындай көрсеткіштер негізінде басқа микропрограмма оқу қателігін түзету, ақауы бар аймақтарды дискіде қайта бөлу және т.б. мүмкіндіктер береді. Үнсіздік жағдайында бұл технология қосулы болады. Керісінше жағдайда оны баптауға болады, ол үшін BIOS Setup-тың сәйкесінше пункттері арқылы активтендіру қарастырылған. Қатқыл дискіде жиі кездесетін ақауларды қарастырайық. Секторларда ақаулардың пайда болуы Ең кең тараған ақау (шамамен 100-ден 80 жағдай) – бұл винчестердегі физикалық дискіде ақау блоктардың пайда болуы. Ақау секторлардың пайда болуы себептері әртүрлі болуы мүмкін: қабатшалардағы дефектіден бастап, тосын вибрация не қатқыл дискінің түсіріп алуға дейін. Бұл кезде ары қарай жұмыстық қабілетін тоқтататын аймақтар пайда болады, яғни мұндай сектордағы ақпараттарды оқу оның физикалық құрылымының бүлінуіне байланысты мүмкін болмайды. Е  гер берілген блокта қандайда бір ақпараттың бөлігі болса, ол жойылып кетуі мүмкін. Көптеген дискілік утилиттер, соның ішінде операциялық жүйенің Scandisk стандартты утилиті дискінің беткі қабатын тексеруге мүмкіндік береді. Ақау секторлардың пайда болуына байланысты олар мұндағы ақпараттарды дискінің басқа секторларына ауыстыруға тырысады. Кейде бұл мүмкін болады. Егер аймақ кәдімгідей бүлінген болса, онда программа ақпарат үзінділері бар файлдар жиынтығын береді.Ақау секторлардың пайда болуы – өте қолайсыз жағдай болып есептеледі, болашақта мұндай дискімен жұмыс істеу мүмкін емес. Бұл тағы да кезекті мәліметтер тобының жойылуына жол береді. Бірақ, ол секторлардың бүлінуі жалғаса береді деген сөз емес. Ақау секторлардың пайда болуынан уақытша қорғанудың ең қарапайым әдісі – қатқыл дискіні дискілік утилитпен тексеру (мысалы, Scandisk). Мұндай сектордың пайда болуына байланысты программа ары қарай мұнда ақпараттың жазылмауы үшін белгі салады. Тағы бір әдісі – S.M.A.R.T. технологиясын қолдайтын утилиттерді қолдану. Бұл бүлінген секторларға белгі салуымен қатар, қатқыл дискіде болашақта пайда болуы мүмкін бүлінген секторларды да анықтайды. Тиектердің бүлінуіТ  иектердің бүлінуі – жиі кездесетін мәселелердің бірі. Күндердің бір күнінде тиектің дүрсілдеген дыбысы анық естіле бастайды. Бұл тиектің жаңылуы немесе дискінің беттік қабатына “құлауынан” болады.Мұндай эффектінің пайда болуының бірнеше себептері бар. Оның негізгілері – қатқыл диск контроллерінің немесе программалық жабдығының ақауы. Тағы бір себеп – температуралық режимнің бұзылуы. Егер солай болса, бірнеше уақыт өткеннен кейін қайталанбалы автоматты калибровка нәтижесінде дүрсілдеген дыбыс жоғалуы керек. Осы мезетті пайдаланып, маңызды мәліметтерді кез-келген жинақтауышқа көшіріп алу керек. Егер мәселе программалық жабдықтан болса, онда қателікті қатқыл дискінің BIOS жүйесін жаңарту жолымен шешуге болады. Бұған үлкен тәжірибе қажет, сондықтан винчестерді сервис-орталыққа тапсырған жөн. Қорытынды Жалпы алғанда курстық жұмыс қазіргі кездегі қолданбалы информатиканың бір жүйеге келтірілген курсы болып табылады. Компьютерде жұмыс істеп отырған әрбір адамға арналған текстік және графикалық интерфейстің принциптері мүмкіндігінше қамтылып, технологияны түсіндіру барысында есептер мен тапсырмалар көмегімен информатиканың негізгі идеялары мен жеке қолданылатын дербес компьютердің жұмыс істеу жолдары қарастырылады. Курстық жұмыста информация туралы жалпы мәліметтер, программалық жабдықтар т.с.с. қысқаша баяндалып өтілген. Бұл курстық жұмыс информациялық технологияларды Microsoft фирмасының алған бағытымен IBM PC компьютерінің негізінде жасақталған. Windows жүйесінде жұмыс істеу идеологиясына, сонымен қатар оның Paintbrush, Microsoft Word, Excel программаларын және т.б. қысқаша түсініктер берілді. Компьютерге біріншіден операциялық жүйе орнатылуы керек. Тек операциялық жүйені орнату – компьютердің толық мүмкін пайдалануға рұқсат бермейді. Себебі, оған қосымша программалар – утилиттер, қолданбалы программалар орнатылу керек. Әсіресе, қолданбалы программалық жабдықтар қолданушының жеке құжаттарын көрнекі даярлауда үлкен рөл атқарады. Оған, негізінен Microsoft Office программалар тобы жатады. Біз оларды қысқаша қарастырдық. Информацияның көптеген түрлерін сақтау, іздеу, жалпы ұйымдастыру жұмысында информациялық жүйелер қолданылады. Бұларға мәліметтер базасы (қоймасы), кітапханадағы информация іздеу жүйелері, театрлардағы, әуе жолындағы және темір жолдағы билет сату мен оларды тіркеу тәсілдері жатады. Компьютер желілері мен информациялық коммуникациялар негізіндегі осы сияқты жүйелерді жасау мен дамыту қоғамымызды информацияландыру бағдарламасының ірге тасын қалайды. Болашақта перспективасы бар информациялық жабдықтарға білімдер базасы мен эксперттік жүйелерді жатқызуға болады. Солардың көмегімен кейбір мамандықтар салаларында эксперттер тәртібін модельдеу арқылы медициналық тақырыптардан консультациялар, әртүрлі қызмет салаларынан анықтамалар, өнертапқыштарға, технологтар мен конструкторларға көмек беру істерін жүргізу жүзеге асып жатыр. Әмбебап программалық жабдықтардың дамуының арқасында күрделі біріктірілген жүйелер (интегралданған) жасалып жатыр. Олар бірыңғай командалар жүйесі арқылы бір форматты пайдалана отырып текст редакторын, электрондық кестелерді, графиктік редакторды, мәліметтер қоймасын басқару жүйесін, калькуляторды және тағы басқаларды біріктіріп, бір интерфейс арқылы осылардың барлығын да пайдалану мүмкіндігін береді. Біріктірілген жүйелердің ішінде кең таралып, белгілі болғандарына Framework, Symphony, Master және т.б. жатады. Әмбебап программалық жабдықтар дербес компьютерлермен жабдықталған әртүрлі мамандық иелерінің жұмыс орындарын автоматтандыруды іске асырып жатыр. Мұндай жүйелерге, мысалы, конструкторлық жобалауды, электрондық платалар жасауды дайындауды, экономикалық және бухгалтерлік жұмыстарды автоматтандыру істерін жатқызуға болады. Инженерлік практикада қазір осындай мақсаттарға MatLab, MatCad, Eureka сияқты программалық дестелер кеңінен қолданылып жүр. Қоғамымызды дербес компьютерлермен, компьютер желілерімен және информациялық қорлармен толық қамтамасыз ету бұрынғы "қағаздағы" мәліметтерді қолдану жұмыстарын толықтыра отырып, информацияны алуды, таратуды, пайдалануды ұйымдастыру істерін жаңа белеске көтереді. Мұның өзі қоғамымызды информацияландыру процестерін дамытудың негізі болады деп толығынан айта аламыз. IV. Қолданылған әдебиеттер: А.Н.Салтовский, Ю.А.Первин. «ЭВМ қалай жұмыс істейді», Алматы, 1989 ж. М.Г.Мнеян. «Физические принципы работы ЭВМ», Москва, 1987 г. Б.Кершан, А.Новембер, Дж.Стоун. «Основы компьютерной грамотности», Москва, 1989 г. М.Кутузов. “Выбор и модернизация компьютера”, 2004 г. Р.Томпсон. “Железо ПК”, 2004 г. А.Ватаманюк. “Устранение неполадок ПК”, 2005 г. Л.Н.Хандадашева. “Компьютер и другая оргтехника для секретаря-референта”, 2003 г. Статьи журналов Hard&Soft за 2001-2003 г.г. А.В. Могилев, Н.И. Пак, Е.К. Хеннер. Информатика. М., 2000. И.П.Норенков, В.А.Трудоношин. «Телекоммуникационные техно-логии», М., 2000. В.Н. Петров. Информационные системы. С-Пб., 2002. А.Я. Савельев. Основы информатики. М., 2001. В.П. Леонтьев «Новейшая энциклопедия ПК. 2004-2005». Журнал «Мир ПК» (№13 апрель 2001). «Фундаментальные основы информатики: социальная информатика», Учебное пособие для вузов/Колин К.К. – М., 2000. |