Риза 22ЭЛК1 Отчет без стр (1). Атомды, дизелдік жне геотермалды станциялар
 Скачать 0.54 Mb.
|
Атомдық, дизелдік және геотермалды станциялар Атом электр станцияларының жұмысы ауыр ядролардың ыдырауына негізделген, нәтижесінде нейтрон ядросына тиюі салдарынан тізбектік реакция дамып көп мөлшерде энергия бөлінеді.Ядролық отын есебінде, байытылған табиғи уран және жасанды алынған плутоний 239Рu қолданылады. Плутоний 239Рu өзіндік ыдырау қабілеттілігіне ие, оны ұқсас ядролық жанармай есебінде қолдану тиімді, өйткені оның ядросы ыдыраған кезде, 235U ядросының ыдырауынан көп нейтрон бөлінеді.Атомдық энергетикада екі түрлі нейтрон «сұрыптары» кездеседі:ядролық реакция нәтижесінде пайда болатын, көп мөлшерде энергияға ие жылдам нейтрон және энергиясы жылдам нейтрондардан шамамен 100 есеге аз баяу (жылулық) нейтрондар. Қазіргі уақытта атомдық энергетикада баяулатылған жылулық реакторлар сияқты жылдам нейтрондағы реакторлар қолданылады.Жылулық нейтрондағы реакторларда баяулатқыштар есебінде: жай суды, ауыр суды және графитті, көбінесе жиі жай суды қолданады. 235U ядросының ыдырау процесінде түзілетін нейтрондардың біреуі тура бағыт бойынша шығындалып, 235U ядросына тиеді және реакцияны тізбекті жасайды. Жарылыс болмау үшін ядерлік реакторда нейронды белсенді жұтатын материалдан жасалған, мысалы бор карбиті қарымтауыш оқтаушадан тұрады. Ядролық реакцияны күшейту үшін қарымтауыш (басқарушы) оқтаушалар ядролық реакция түзетін аймақтан алынады, ал төмендету үшін керісінше жүктелінеді. Қарымтауыш оқтаушалар көмегімен реактор жұмысының қалыптасқан режиміне қол жеткізуге болады Баяулатылған, жылулық нейтрондағы реакторлар кеңінен қолданыс тапты және ол барлық елдердің атомдық энергетикасының негізі болып табылады.Ядролық отын тұратын көлем және баяулатқыш-реактордың белсенді аймағы деп аталынады. Мұнда жылдам нейтрондардың баяулауы, олардың жылулық нейтронға «айналуы» және де жылу тасымалдағышқа жылу ерілуі жүзеге асырылады.Реактордың белсенді аймағындатұратын ядерлік жанармай жылу бөл-гіштік элементтерге (ТВЭЛ) орналасады. ТВЭЛ-ді арнайы дестелерге, кассеталарға және блоктарға жинайды. Шағылысудың негізгі көзі реактор-дың белсенді аймағы және құрастырмалы материалдар болып табылады.Биологиялық қорғаныс жоғары сапалы бетоннан жасалынады және ол жақсы нейтрон жұтқыш болып таблатын 10% судан тұрады. Бетонға карбит боры жиі қосылады.Реактор әрдайым радиактивті шағылудың көзі болып табылады. Біраақ реакторды дұрыс пайдаланған жағдайда оның зиянды шамасы аз болады. Соған қарамастан, ол қауіпсіздік атом энергетикасының маңызды сұрақтарының бірі болып табылады.Қазіргі таңда кеңінен таралған су-сулық реакторлар (ВВЭР-сулық энергетикалық реактор), мұнда жай су нейтронды баяулатқыш және жылутасымалдағыш қызметін атқарады және уран-графитті реакторлар (РБМК жоғарғы қуатты реактор арналы), мұнда баяулатқыш қызметін графит, ал жылутасымалдағыш қызметін жай су атқарады.Су-сулық реактордың принциптік сұлбасы 3.1суретінде көрсетілген. Реактордың активті аймағы қалың қабырғалы 150-200 атмосфераның қысымын ұстайтын су және жылубөлгіштік элементтер (ТВЭЛ) орналасқан ыдыстан тұрады. ТВЭЛ мен бөлінген жылу температурасы айтарлықтай артатын сумен алынады. Бұл бірконтурлы АЭС аталмыш технологиялық сұлба ол 3.2 а суретінде көрсетілген Су белсенді аймақта ТВЭЛ-дермен жанасқанда радиактивті болып, қызметкерлерге қауіп туғызады.  (3.1сурет) 3.1 Сурет– Су-сулық реактор сұлбасы. 3.2. б суретке қатысты екі контурлық сұлбада, бірінші контурдағы су жылуын екінші контурға береді, ол белсенді аймақтан ақпайды және радиактивті қауіпті туғызбайды. Ядролық реактордан 1, бу генераторы 5 және айналым сорғысынан 6 басқа қалған қондырғылар - турбина 2, конденсатор 3 және қорек сорғысы 4 қарапайым жылу станциясына ұқсас. Бу түзілу контурдағы әртүрлі қысым салдарынан болады.  а) бірконтурлы ВВЭР реактор базасында; б) екіконтурлы ВВЭР реактор базасында; в) үшконтурлы жылдам нейтронды реактор базасында 3.2 Сурет - АЭС-ның технологиялық сұлбалары 3.2 в суретінде үшконтурлы БН типті жылдам нейтронды реакторы бар АЭС сұлбасы көрсетілген. Бірінші және екінші контурда жылу тасымалдағыш қызметін әлсіз шағылатын нейтрон, радиактивті сұйық натрий атқарады, ал үшінші контурда радиактивті емес су (су буы) болады.Чернобыль АЭС апатынан кейін атом энергетикасының дамуы күмән тудырды, алайда қазіргі таңда, апат ең қолайсыз фактор есебінен және жұмысшы қызметкердің қатаң қателігінен болғаны дәлелденді. Бұған қарамастан реактор қауіпсіздігін арттыру шаралары жасалынуда.АЭС түтін газын және күл түріндегі қалдықтарды сыртқа шығармайды. Алайда АЭС-тің қоршаған ортаға және суға жылу бөлуі ЖЭС-на қарағанда көп болады. АЭС қоршаған ортаға зиянды мүмкін болатын маңызды ерекшелік радиактивті қалдықтарды көму болып табылады. Қазақстан Республикасының аймағында шамамен 29% көлемдік уран қоры бар және қолданыста қозғалтқышын сынақтан өткізу үшін және реакторлық материалдандыру саласында зерттеу жүргізу үшін және қолданыс қауіпсіздігін арттыру үшін қызмет ететін басқа ұқсастығы жоқ зерттеліп жатқан үш реактор бар. 1972 жылдан бастап Манғышлақ энергокомбинаты құрамында БН-350 жылдам нейтронды реактор базасында атомдық электрстанция жұмыс істеп келеді. Бұл ядролы энергетикалық құрылғы 125 МВт электроэнергиясын және күніне 10000 тонна ішетін су өндіреді. Көлемді уран қорын иемдене отырып, оның инфраструктуралық бақыла-нуының дамуына, іздеу және қазып алуға, ТВЭЛ-дер өнеркәсібін ұйымдас-тыруға, атом энергетикасын дамытуға Қазақстанның барлық обьективті шарт-тары бар.Атом энергиясын қолдануды айтқан кезде термоядролық реакция мүмкін-діктерін айтпауға болмайды. Егер ертеректе қаралған ядролық реакциялар ауыр элементтердің бөлуіне себепкер нейтрон болып табылатын ядролық ыдырауын көрсетсе, онда термоядролық реакция атомдардың бір милиярд микрометр жақындауынан, яғни электростатикалық тебілу күшінен артқан жағдайына негізделген жеңіл элементті ядролардың бірігуінен болады. Бұл үшін зат плазмалық күйге енетін өте жоғары (он милион градус шамасында) температура керек. Бастапқы заттың масса бірлігіне келтірілген термоядролық реакция-ның энергия бөлінуі 235U ядролық реакция бөлінуінен шамамен 4 есе көп. Термоядерлік реакцияның жер жағдайы шартында пайда болуы дәлелден-ген. Дәл осындай реакция термоядролық (сутектік) бомба кезінде болады, мұндай жағдайда ол басқарылмайтын қысқа уақытты және өте күшті жарылыс сипатында болады. Мұндай энергияны электрэнергия өндірісіне қолдану үшін, термоядерлік реакцияны басқарылатын етіп жасау қажет.Бұл дейтерий тритилік реакция (D-T реакция) ресурстарын басқарыла-тындай жасауды әбден жеткілікті көзқарасымен қарау өте маңызды. Дейтеридің мұхит көл суындағы қоры энергетикалық эквивалентпен барлық жанармай түрлерінен миллион есе артық. Тритиді лити изотобынан алады, оның қоры энергетикалық эквивалентпен уранға сәйкес.Мұндай ядролық электрстанциялар салу «Токамак» реактор базасында (магнит өрісіндегі торойдтық камера) мүмкін болады. Бұл бағыттағы зерттеу-лер жиі болуда, термоядролық реакцияны энергетика дамуына қолдану шартты жағдайында. Дизелдік және геотермалды электрстанциялары Геотермалды электр станциялар жерасты термальды көздердің арзан энергиясын қолданады. Жұмыс істеу принципі жылу станцияларға ұқсас. Ерекше айырмашылығы бу генераторының буландырғышының құрылы-мында. Геотермалды электрстанциялар Жаңа Зеландияда, Жаңа Гвинеяда, АҚШ және Италияда жұмыс істейді, ал Италияда барлық өндірілетін электрэнергияның шамамен 6%-ын құрайды. Россияда және Камчаткада Паужет геотермальды станция салынып жұмыс істеуде(3.3 сурет).  (3.3 сурет) (ҚҰРҒАҚ БУ ГЕОТЕРМАЛЫҚ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯЛАРЫ) Дизелдік электр станциялары білігі синхронды генератормен жалғасқан іштен жану қозғалтқышымен (ДВС) ІЖҚ жұмыс жасайды. Дизелдік электр-станциялары мобильді, тәуелсіз, жүздеген кВт қуатпен шығарылады және шалғайда орналасқан ауылшаруашылығы тұтынушыларын қамтамассыз-дандыру үшін резервтік қорек көзі болып табылады. Атомдық электрстанция-лардың өзіндік мұқтаждық сұлбасының апаттық, резервтік қорек көзі ретінде қолданылады Қазақстанның энергоресурс қоры Қазақстанның энергоресурс қорын байқап көрелік. Республика өндірісін дамытуда, әсіресе энергетикалық отын өндірісі бойынша көмір мен лигнит ең басты рөлді атқарады. Қазстандағы көмір қоры мөлшермен 40,82 млрд тонна (әлемдік қордың 30,5%-ы), яғни ол дегеніміз 400 жылға жетеді. ТМД елдері ішінде көмір қоры бойынша Қазақстан Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында тұр. Қазақстанның әрбір тұрғынына 5 тонна көмірден келеді, яғни ол Ресей мен Украинаға қарағанда 3 есе көп. Қазақстандағы көмір энергоресурсын тұтыну құрылымы 67%-ды құрайды, яғни 2000 жылы 57 млн. тонна болған көмірді шығару көлемі азайып барады. Соңғы жылдары мұнай-газ саласы республикадағы маңывзды өндірістердің бірі. Мұнай-газ саласы негізгі төрт объектіде өндірілуде: Тенгиз, Қарашығанақ, Каспий құбырөткізгіш және Каспий бассейнінің шельфінде. Мұнай өндірісі бойынша ТМД елдерінің ішінде Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орында тұр. Мұнай шығару (газ конденсатын қосқанда) 2000 жылы 35,3 млн. тонна болды. Мұнай мен газ конденсатын шығару 2005 жылы 60 млн. т., 2010 жылы 100 млн. т. болады деген болжам бар. Бүкіл әлемдік мұнай мен газ конденсатын шығару бойынша Қазақстандағы мұнай мен газ конденсатын шығару 0,8%. Қазақстандағы мұнай (0,7 млрд. т.) және газ (2,5 трлн. куб. м.) қлры мөлшермен 35,5 және 100 жылға дейін жетеді. Табиғи газ шығару 2000 жылы 11,5 млрд. куб. м болды. Жалпы біріншілік энергоресурстарды қолдану бойынша мұнай мен газ 20% және 13%-ға жетіп отыр. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде электр энергиясын өндіру бойынша 3 орында, яғни 2000 жылы 51,6 млрд. кВт·сағ, ал жылу энергия өндірісі – 65,5 млн. Гкал. Қуаты 18,1 ГВт ЕЭС РК-ның 15,9 ГВт қуаты ЖЭС-қа келеді, оның 15,54 ГВт-ы бу турбинасында, 0,33 ГВт – газ турбинасында, ал 12,4 ГВт қуаты көмірден, 3,18 ГВт-ы газ бен мазуттан алынады. Гидравликалық станцияның қуаты 2,2 ГВт шамасында. ЖЭС-тағы генерациялайтын қондырғыларды пайдалану мерзімдері: 1,4 ГВт шамасында болса – 10 жыл, 4,9 ГВт болса – 11-20 жыл, 4,8 ГВт – 21-30 жыл, 4,8 ГВт болса 30 жылдан артық. Қазақстандағы электр энергияның жартысына жуығы және жылу энергиясының 40%-ы Павлодар және Қарағанды облыстарындағы өндіріс орындарында өндіріледі. Республиканың энергобалансының әрбір үшінші энергоресурсы әлеуметтік инфрақұрылымға беріледі. Қалалардың күрделі шарушылығы орталықтандырылған тұрмыстық жүйеге негізделген, оларды пайдалану мерзімі есептеу бойынша олар тозуға жақындап тұр. Бірінші бағытында жылу жүйелерін реконструкциялау (қайта құру) үшін қуаты 500-ден 2000 кВт аралығындағы кішігірім ЖЭС режиміндегі жұмыс жасап тұрған жылу қазандықтарының тиімділігін арттыру қажет. Ал екінші бағыты жылу және электр энергиясын аралас өндіруді - тұтынылатын энергияны үнемдеу үшін кішігірім ЖЭС-та қолдану. Қазақстаннан өндіріске шығарылған алғашқы пайдалы қазба ол көмір. Сондықтан ел тарихымен етене жатқан өндіріс көзі десек болады. Қазақстанда 300 көмір кен орны мен 10 көмір бассейні табылған. Қарағанды көмірі- Қазақстанда ашылған тұңғыш көмір кен орны. Көмір қоры 1833 жылы табылған, 1855 жылы өндіріс іске қосылды. Қазіргі уақытта жылына 30 млн тоннадан аса көмір өндіріледі. Кеңес одағы кезінде жылына 50-52 млн тонна көмір өндірілетін. Екібастұз көмірі - Павлодардың Баянауыл ауданында орналасқан. Қоры жағынан Қарағандыдан кейін екінші орында. Бұл – энергетикалық көмір. Сондықтан көбіне жылу электр стансаларына жеткізіледі. 1995 жылы Екібастұз алабынан шыққан көмір Қазақстандағы энергияның жартысына жуығын өндірген. Қазір Екібастұз көмір бассейні жылына 55 млн тонна көмір өндіреді. Оның 40 пайызы Ресейге жіберіледі. Қаражыра көмірі - Семей өңірінде орналасқан ірі кеніш. 1967 жылы Семей полигоны аумағында ашылған. 1968-69 жылдары геологиялық экспедиция ұйымдастырылып, полигон аймағына жақын болғандықтан кен орнын ашу мен зерттеуге тыйым салынды. Көмір қалыңдығы мен тереңдігі – 300 метр. Кейбір жерінен 1-3 метрден көмір табуға болады. Көмірі Өскемен мен Семейдің, Моңғолия мен Ресейдің, Қырғызстанның жылу станцияларына тасымалданады. Торғай көмірі - Қостанай өңірінде орналасқан кен орны. Ресейдің Орал аймағы мен Қостанай өңірін қамтамасыз етеді. Көмір алабы шамамен 52 млрд тонна, барланғаны 7 млрд тонна. Торғай көмір алабында Обаған көмір бассейні орналасқан. Оның геологиялық қоры – 50 млрд тонна. Кесте -1. Қазақстандағы біріншілік энергоресурстың сұранысы
Кесте-2. Қазақстандағы біріншілік энергияның әр түрлі түрлерінің потенциалы
Қазақстандағы НВИЭ-ға қолданылатын потенциалды ресурстар бірталай түрі бар. Жаңартылған энергия көзінің келесі түрлерін техникалық түрде қолдана беруге болады: -жылуды үнемдеу үшін күн энергиясы – 20 млн. Гкал; -желдің энергиясы – 18 млрд. кВт·сағ; -шағын өзендер мен су қоймаларының гидроресурстары – 7 млрд. кВт·сағ; -биоресурстар – 10 млн.т.у.т.; -термальді сулар – 1 млн.т.у.т.. Қоғамдық дамудың объективті заңдылығына еңбектің энергиямен қамтамасыз етілуінің жүйелік өсуі жатады. Сондықтан ғылыми-техникалық прогресс қоғамдық өндірістің энергетикалық тиімділігін арттыруға және энергияны үнемдеуге бағытталған. Энергияны үнемдеуді екі аспект бойынша қарау керек. Бірінші аспект өндірілетін өнімге немесе ұлттық кіріске, органикалық және ядролық отындарды үнемдеуге, электр және жылу энергияларына жұмсалатын отын мен энергияның физикалық көлемінің төмендеуінен тұрады. Ал екінші энергия үнемдеу аспектісіне энергетикалық өндіріс пен энергетикалық баланс құрылымын толық жетілдіру есебінде экономикалық тиімділіктің табысты болу үшін энергетикалық щарушылық көлемінде қамтамасыз ететін іс-шараларды жүзеге асыру және еңбек ресурстарының энергиялары немесе қымбат және тапшы материалдардың орнын толтыратын іс-шаралар жатады. Энергия үнемдеу саласы халық шаруашылығының тиімділігін арттыру құралдарының құрамына тиімділігі жоғары және ірі масштабты қымбат энергоресурстардың орнын толтыру мақсатындағы негізгі іс-шаралар жатады. Энергия үнемдеу саласы энергия тұтынуды арттыру мақсатындағы барлық кешенді қамтиды, ол энергия сыйымдылығын азайту бөлігінде қандай болса, энергия тұтыну құрылымында да сондай дәрежеде болады. Қазақстандағы энергияны үнемдеу саласының негізгі тапсырмалары: -энергия сұранысын тұрақтандыратын және төмендететін, энергия үнемдеу процесінің бағыты бойынша басқарудың нарықтық механизімің өңделуі; -Қазақстан Республикасының энергияны үнемдеуді жетілдірге бағытталған құқықтық кешен мен заңды актілердің тіркелуі; -тұтынылатын энергияның құралдарынесептеу және реттеу құрылғыларын тездетіп шығару; -технологиялық процестердің энергетикалық сипаттамасын өңдеу және бекіту, тұрмыстық техниканың, ғимараттардың және құрылыстардың энергетикалық көрсеткіштеріне арнайы өлшеу шамаларын енгізу; -ғылыми техникалық жоспар мен тұрғыедарға арналған ғылыми бағдарламалар бойынша ақпараттық-жарнамалық ұйымдар; -жұмсақ көпіршіктер мен энергия тасушыларға арналған тарифтерді өңдеу және қолдану; -қондырғыларды өңдеу және жасап шығару; -энергия үнемдеу процесімен басқарудың құрылымдық органдарын құру, -белгілі бір саланың, ұйымның, өндіріс орнының, цехтың энергия -сыйымдылығының өсімін немесе төмендету мерзімін анықтау; -арнайы бюджеттен тыс "Энергия үнемдеу" фондын құру. Жарықтандыруды және қор коэффициенттерін таңдау. Жарықтандыру жүйелері мен түрлері. Орындалған жұмыстың, жұмыс орындарының нормаланған жарықтандырылуын таңдау, жарықтандыру қондырғыларын жобалаудың маңызды кезеңдерінің бірі болып табылады. Жарықтандырудың шамадан тыс мәндерімен жарықтандыру қондырғысына келтірілген шығындар артады, жарықтандыруға арналған электр энергиясының шығыны артады. Төмен жарықтандыру жұмыста шаршау мен ақаудың пайда болуына, еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Сондықтан нормаланған жарықтандыруды дұрыс анықтау көбінесе жарықтандыру қондырғысының тиімділігін анықтайды. Нормаланған жарықтандыру деп жарықтандырылған беттің "ең нашар" нүктелерінде орын алуы тиіс ең аз жарықтандыру түсініледі. Нормаланған жарықтандыру мәндерінің келесі шкаласы тұрақталған: 0,2; 0,3; 0,5; 1; 2; 3; 5; 10; 20; 30; 50; 75; 100; 150; 200; 300; 400; 500; 600; 750; 1000; 1250; 1500; 2000; 3000; 4000; 5000; 6000; 7500 лк. Жарықтандыру нормаларын таңдау үшін негізгі нормативтік құжат-SNB 2.04.05-98. -көру жұмысының сипаттамасына (орындалатын жұмыстың дәлдігіне), - ажырату объектісінің өлшеміне (0,15 мм-ден 5 мм - ге дейін), -көру жұмысының разрядына (орындалатын жұмыстың дәлдігіне және ажырату объектісінің өлшеміне байланысты көру жұмысының сегіз разряды (I – VIII), -объектінің фонмен контрастына (үш контраст – шағын, орта және үлкен), -фонның (ашық, орташа, қараңғы) -көру жұмысының кіші бөлігінің сипаттамаларына (Жарық, орташа, қараңғы) -көру жұмысының кіші объектінің фонмен контрастының жай-күйіне -фонның сипаттамаларына байланысты нормаланған жарықтандыру мәндері келтірілген. Жалпы нормаларда өнеркәсіптік кәсіпорындардың ішіндегі жарықтандыру мәндері разрядты жарық көздері үшін беріледі. Қыздыру шамдарын пайдалану кезінде нормаланған жарықтандыру стандартты шкаланың 1 немесе 2 сатысына төмендетілуі керек. Кестеге сәйкес нормаланған жарықтандыруды таңдау үшін. 1, 2 жұмыс процесінің сипаттамаларын, ажырату объектілерін, қоршаған кеңістікті шолуды және т.б. білу керек, бірақ тіпті оны білу әрдайым визуалды жұмыстың дұрыс разряды мен бөлімшесін таңдауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, бұл нормалар негізінен белгілі бір үй-жайлар үшін жарықтандыру мәндерін қамтитын салалық нормаларды құру үшін қолданылады. Жарықтандырудың нормаланған мәндері жарықтандыру қондырғысын пайдаланудың барлық уақыты ішінде қамтамасыз етілуі тиіс. Алайда, пайдалану кезеңінде жарықтандырудың үнемі төмендеуі орын алатындығына байланысты, бастапқы жарықтандыру нормаға қарағанда көбірек қабылдануы керек, атап айтқанда мәні нормалармен реттелетін қор коэффициентіне көбейтілген соңғысына тең. Бұл коэффициент қызмет ету мерзімінің соңына қарай жарық көздерінің жарық ағынының төмендеуін, шамдардың шаңын, соңғыларының тозуын, яғни тазартумен қалпына келтірілмейтін сипаттамалардың нашарлауын және бөлменің қабырғалары мен төбесінің шағылысу коэффициенттерінің төмендеуін ескереді. Қажетті қор коэффициенті ауадағы шаңның мөлшері мен сипатына, жарық көздерінің осы түрінің қартаю дәрежесіне (осыған байланысты газ разрядты шамдар үшін Қор коэффициенті артады), шамдардың түріне және, әрине, соңғысын тазарту жиілігіне байланысты.Жасанды жарықтандыру жүйелері шамдарды орналастыру тәсілдерімен анықталады. Шамдарды бөлмелерде орналастыру әдістеріне сәйкес жалпы және аралас жарықтандыру жүйелері ажыратылады.Жалпы жарықтандыру жүйесі бүкіл бөлмені және жұмыс беттерін жарықтандыруға арналған. Жалпы жарықтандыру біркелкі және локализацияланған болуы мүмкін. Жалпы жарықтандыру шамдарын үй-жайдың жоғарғы аймағында орналастырады және оларды ғимараттың құрылыс негіздерінде тікелей төбеге, фермаларға, қабырғаларға, колонналарға немесе технологиялық өндірістік жабдықтарға, тростарға және т. б. бекітеді. Жалпы біркелкі жарықтандыру кезінде бөлменің бүкіл аймағында біркелкі жарықтандыру жасалады. Шамшырақтарды біркелкі орналастыра отырып жарықтандыру технологиялық жабдық көру жұмысы үй-жайларда қоғамдық немесе әкімшілік мақсаттағы үй-жайларда қолданылады(3.4 сурет).  (3.4Сурет) Локализацияланған жарықтандыру Жалпы локализацияланған жарықтандыру әртүрлі учаскелерде әртүрлі жарықтандыруды талап ететін жұмыстар жүргізілетін немесе үй-жайдағы жұмыс орындары топтармен шоғырланған және жарық ағынының белгілі бір бағыттарын құру қажет болатын үй-жайларда көзделеді.Локализацияланған жарықтандырудың жалпы біркелкілікке қарағанда артықшылығы - жарықтандыру қондырғыларының қуатын азайту, жарық ағынының қажетті бағытын құру мүмкіндігі, жұмыс орындарында өндірістік жабдықтар мен жұмысшылардың көлеңкелерінен аулақ болу (3.4Сурет).  (3.4Сурет) Жергілікті жарықтандыру Үй-жайлардағы жалпы жарықтандыру жүйесімен қатар жергілікті жарықтандыру қолданылуы мүмкін. Жергілікті жарықтандыру жұмыс орындарында (станоктарда, беттеулерде, үстелдерде, белгілеу плиткаларында және т.б.) көзделеді және жұмыс орындарының жарықтандырылуын арттыруға арналған.Үй-жайларда тек жергілікті жарықтандыруды нормалармен орнатуға тыйым салынады. Жергілікті жөндеу жарығы қызмет көрсетуші персоналдың қауіпсіздігіне қатысты үй-жайдың санатына байланысты 12, 24, 42 қауіпсіз кернеуде төмендеткіш трансформатор арқылы қосылатын тасымалды шамдармен орындалады. Аралас жарықтандыру Бірлесіп қолданылатын жергілікті және жалпы жарықтандыру аралас жарықтандыру жүйесін құрайды. Ол жоғары жарықтандыруды қажет ететін дәл көру жұмыстары бар бөлмелерде қолданылады. Мұндай жүйеде жергілікті жарықтандыру шамдары тек жұмыс орындарын жарықтандыруды қамтамасыз етеді, ал жалпы жарықтандыру шамдары – бүкіл үй-жайлар, жұмыс орындары және негізінен өту жолдары, өту жолдары.Аралас жарықтандыру жүйесі жарық көздерінің белгіленген қуатын және электр энергиясын тұтынуды азайтады өйткені жергілікті жарықтандыру шамдары тікелей жұмыс орнында жұмыс уақытында ғана қосылады (3.4сурет).  (3.4Сурет). Жарықтандыру жүйесін таңдау Белгілі бір жарықтандыру жүйесін таңдау негізінен жабдықтың орналасуымен және сәйкесінше жұмыс орындарының орналасуымен, орындалатын жұмыс технологиясымен және экономикалық жағынан анықталады.Жалпы немесе аралас жарықтандыру жүйесін қолданудың орындылығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі үй-жайдағы жұмыс орындарының орналасу тығыздығы (м2/адам) болып табылады. Жарықтандыру түрлері Жасанды жарықтандыру -жұмыс, -апаттық, -күзет -кезекші болып бөлінеді. Апаттық жарықтандыру қауіпсіздік жарығы және эвакуация болуы мүмкін. Жұмыс жарықтандыру Жұмыстық - бұл ғимараттардан тыс жерлерде және жұмыс орындарында нормаланған жарықтандыру жағдайларын (жарықтандыру, жарықтандыру сапасы)қамтамасыз ететін жарықтандыру. Жұмыстық жарық ғимараттардың барлық үй-жайлары үшін, сондай-ақ жұмысқа, адамдардың өтуіне және көлік қозғалысына арналған ашық кеңістіктер учаскелері үшін орындалады. Табиғи жарықтандыру жағдайлары әртүрлі және әртүрлі жұмыс режимдері бар аймақтары бар үй-жайлар үшін осындай аймақтардың жарықтандырылуын бөлек басқару көзделуі тиіс. Үй-жайлардағы, ғимараттардың сыртындағы жарықтандырудың нормаланатын сипаттамалары Жұмыс жарықтандыру шамдарымен, сондай-ақ олармен қауіпсіздік жарықтандыру және (немесе) эвакуациялық жарықтандыру шамшырақтарының бірлескен әрекетімен қамтамасыз етілуі мүмкін. Қажет болған жағдайда жұмыс немесе авариялық жарықтандыру шамдарының бір бөлігі кезекші жарықтандыру үшін пайдаланылуы мүмкін. Қауіпсіздіктің апаттық жарықтандыруы Қауіпсіздік жарығы - Бұл жұмыс жарығын авариялық өшіру кезінде жұмысты жалғастыру үшін жарықтандыру. Жарықтандырудың мұндай түрі, егер жұмыс жарығын ажырату және осыған байланысты жабдықтар мен механизмдерге қызмет көрсетудің бұзылуы келесі салдарға әкеліп соқса: ⦁ жарылыс, өрт, адамдардың улануы; ⦁ технологиялық процестің ұзақ уақыт бұзылуы; ⦁ жұмыстарды тоқтатуға жол берілмейтін электр станциялары, радио және теледидар хабарлары мен байланыс тораптары, диспетчерлік пункттер, сумен жабдықтаудың, кәріздің және Жылуландырудың сорғы қондырғылары және т. б. сияқты жауапты объектілер жұмысының бұзылуы (3.4сурет).  (3.4 Сурет). Қауіпсіздікті жарықтандыру өндірістік үй – жайлардың жұмыс беттерінде және жұмыс жарығын ажыратқан кезде қызмет көрсетуді талап ететін кәсіпорындардың аумақтарында жалпы жарықтан жұмыс жарығына нормаланатын жарықтандырудың 5% шамасымен ең аз жарықтандыруды. Апаттық эвакуациялық жарықтандыру Эвакуация-бұл жұмыс жарығын авариялық өшіру кезінде адамдарды бөлмелерден эвакуациялау үшін жарықтандыру. Эвакуациялық жарықтандыру үй-жайларда немесе жұмыс жүргізілетін орындарда ғимараттардан тыс жерлерде негізінен мынадай жағдайларда көзделеді: -адамдардың өтуі үшін қауіпті орындарда; -адамдарды эвакуациялау үшін қызмет ететін өткелдер мен баспалдақтарда, эвакуациялаушылар саны 50-ден астам адам болғанда; -50-ден астам адам жұмыс істейтін өндірістік үй-жайлардың негізгі өткелдері бойынша; -қоғамдық ғимараттардың, өнеркәсіптік кәсіпорындардың әкімшілік және тұрмыстық ғимараттарының үй-жайларында, егер үй-жайларда бір уақытта 100-ден астам адам болуы мүмкін болса; -табиғи жарығы жоқ өндірістік үй-жайларда және т. б. Эвакуациялық жарықтандыру негізгі өту жолдарының еденінде (немесе жерде) 0,5 лк үй-жайларында, ашық аумақтарда 0,2 лк ең аз жарықтандыруды қамтамасыз етуі тиіс.Эвакуациялық жарықтандыру мен қауіпсіздік жарығының жарық беру аспаптары жанып, жұмыс жарығының жарық беру аспаптарымен бір мезгілде қосылып, жанбайтын, жұмыс жарығының қоректенуі тоқтаған кезде автоматты түрде қосылатын болып көзделеді. Күзет жарығы Арнайы техникалық күзет құралдары болмаған кезде күзеттік жарықтандыру түнгі уақытта күзетілетін аумақтардың шекарасы бойында көзделуге тиіс. Және ол жер деңгейінде кемінде 0,5 лк жарықтандыруды құруы керек.Күзет үшін арнайы техникалық құралдарды пайдалану кезінде жарықтандыру күзеттік жарықтандыруды жобалауға арналған тапсырма бойынша қабылданады. Кезекші жарықтандыру Кезекші жарықтандыру-бұл жұмыстан тыс уақытта жарықтандыру. Қолдану саласы, жарықтандыру шамасы, біркелкілік және кезекші жарықтандыру үшін сапаға қойылатын талаптар нормаланбайды. Табиғи жарықтандыру Табиғи деп атайды жарықтандыру үй-жайлар жарық аспан (тікелей немесе көрсетілген), проникающим арқылы жарық сыртқы қоршайтын конструкцияларындағы ойықтар. Міндетті болып табылатын өндірістік үй-жайлардағы адамдар тұрақты (ерекшелік – үй-жайларға (белгіленген тәртіппен) үшін белгілі бір жұмыс түрлерінің және үй-жайлар орналастыруға рұқсат етілген жертөле және цокольдық қабаттарда, ғимараттардың және құрылыстардың көліктік туннелдер, электрощитовые, желдеткіш камералары, светокопировальные және фотомастерские, жолдар, өтпелер және т. б.). Интенсивтілігі табиғи жарық үй-жайларды байланысты, тәулік уақыты мен жыл, атмосфералық құбылыстардың бағдар ғимараттар – Ю, В – 3, биіктік, қашықтық және бояу көрші ғимараттар, көлемі мен нысаны терезелер, ішкі әрлеу (бояу) мен тереңдігін үй-жайларды және т. б. Табиғи деп (тікелей немесе шағылысқан) сыртқы қоршайтын конструкцияларындағы жарық ойықтары арқылы енетін аспан түстес үй-жайларды жарықтандыруды атайды. Өндірістік үй-жайлар үшін тұрақты адамдармен (белгілі бір жұмыс түрлері мен үй-жайлары үшін арналған (белгіленген тәртіпте) үй-жайларды қосқанда, ғимараттар мен құрылыстардың - көліктік туннелдер, электр қорғағыш, желдеткіш камералары, жарықпен көшіргіш және фотомастерлік жолдар, өтпелер және т. б. жертөлелері және цокольдық қабаттарда рұқсат етілген орналастыру табылады, т.б.) міндетті болып табылады. Үй-жайларды табиғи жарықтандырудың интенсивтілігі тәуліктік және жылдық уақытына, атмосфералық құбылыстарға, С– Ю, В – 3 бағдар ғимараттар, көрші ғимараттардың биіктігі, қашықтығы және бояуына, терезелердің көлемі мен нысанына, үй-жайларды ішкі әрлеу (бояу) мен тереңдігіне және т. б. байланысты. Ең қолайлы жарықтандыруға ғимараттардың оңтүстік жарты қабатын бағдарлау кезінде, ғимараттар арасындағы қашықтықтар ғимараттың биіктігінен кем болмауы тиіс кезінде, ғимаратты ашық түсті тонмен бояу кезінде, терезенің жоғарғы жиегінен еденге дейін еселенген арақашықтықтан аспайтын бөлме тереңдігінен орнату кезінде қол жеткізіледі. Жарық ойықтарының жеңіл металл жақтауларын орнату кезінде 5 – 10% табиғи жарық жоғалады; ағаш жақтауларында бұл шығындар 35 – 40 % - ға дейін өседі. Қарапайым терезе әйнегі 8 – 15 % күндізгі жарықты, оның ішінде биологиялық белсенді УК сәулелерін жұтады. Қысқы қос шынылау 25% - ға дейінгі жарықты жұтады. Терезе әйнектерінің ластануы 50% - ға дейін жарық сәулесінің шығындарын арттырады. Тюль шымылдықтар тағы 20-30 % -ға дейінгі жарықты жұтады. Қабырғалар мен төбелердің ақшыл бояуы үй-жайлардың жарықтандыруын күшейтеді, т. б. жарық, ашық түсті бетке беріліп, бірнеше рет шағылады. Табиғи жарықтың құрылымдық жүйесін: бүйір – жарық түсетін ойықтары қабырғада; орналасқан; жоғарғы жағы –төбедегі мөлдір жабындар және жарық шамдары; біріктірілген - бір мезгілде қабырғалар мен жабындардағы жарық ойықтар.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
