Биохимия кафедрасы Дрісті жоспары

• Название: Биохимия кафедрасы Дрісті жоспары
• Дата: 21.09.2022
• Размер: 2.14 Mb.
• Имя файла: â„–1-2 дәріс- гормондар-2 (1).pptx
• Тип: Документы; #689782

Дәріс№2. Гормондардың кальций иондары, ИТФ және ДАГ арқылы әсер етуі. Гормондарың екінші және үшінші механизмдер арқылы әсер етуі. Қалқанша және қалқанша маңы бездерінің гормондары.

Биохимия кафедрасы

Дәрістің жоспары

• Гормондардың кальций иондары арқылы әсер етуі.
• ИТФ пен ДАГ арқылы әсер етуі.
• Гормондардың екінші механизм арқылы әсер етуі.
• Гормондардың үшінші механизм арқылы әсер етуі.
• Қалқанша безінің гормондары: Т3,Т4, олардың биосинтезі, құрылысы, заттар алмасуына әсері.
• Гипо-, гипертиреоздың биохимиялық көріністері.
• Кальцитонин, құрылысы, кальций алмасуына әсері.

Гормондардың кальций иондары арқылы әсер етуі

• Кальцийдің концентрациясы жасушааралық сұйықтықта (10-3 Моль) жоғары, ал цитозольде оның молшері төмен (10-7 Моль) болады. Са 2+ кейбір нейрогормоналды сигнал келгенде жасуша сыртынан кальций каналдары арқылы және жасуша ішілік қордан (эндоплазматикалық ретикулум мен плазматикалық пен митохондрия мембраналары) жасуша ішіне түседі.

Бұлшық ет емес жасушаларының цитозолінде кальций кальмодулин деген белокпен комплекс түзеді. Көлденең – жолақ бұлшық еттерінде тропонин С деген белокпен байланысады. Кальмодулин қалыпты жағдайда өзінің 4 орталығымен магний иондарымен байланысқан күйде болады. Кальций цитозольде көбейгенде, ол магний иондарын ығыстырып шығарады. Са-кальмодулин комплексі фосфорилазаның киназасын және цАМФтың фосфодиэстеразасын активтейді. Сонымен бос кальций иондары цитоплазмада жоғарлағанда цАМФ-тың деңгейі мен протеинкиназа А-ның активтілігін төмендетеді. Осы киназаның субстраты болатын ферменттердің активтілігі өзгереді.

Са цитозольде жоғарлағанда, жасушалық қозғалғышы өзгереді, бұлшық еттердің жиырылуы, секрецияланатын белоктардың бөлініп шығуының өсуі мен кейбір реттеуші ферменттердің активтілігі өзгереді.

ИТФ және ДАГ арқылы әсер етуі

• Адреналин α1-адренорецепторлар арқылы, ацетилхолин мускариндік холинергиялық рецепторлар арқылы осы жүйені активтендіреді. Бұл жүйеде гормон-рецептор-G-белок комплексі мембраналық фосфолипаза С-ны активтендіреді. Фосфолипаза С мембранадағы фосфатидилинозитол-4,5-бисфосфатқа әсер етіп инозитолтрифосфат (ИТФ) пен диацилглицерин (ДАГ) түзеді. ИТФ эндоплазматикалық ретикулумдағы өзінің рецепторларымен байланысып

ДАГ пен ИТФ түзілуі

кальцийдің цитозольға шығуын стимулдейді. Са-кальмодулин комплексі түзіліп, фосфорилазаның киназасын активтендіреді.

• ДАГ мембрана құрамында болып Са мен фосфолипидтер-тәуелді протеинкиназа С-ны (ПкС) активтейді. Бұл фермент жасуша ішілік ферменттерді фосфорлап, олардың активтілігін өзгертеді. ПкС ядро белоктарының фосфорлануына әкеліп транскрипция факторларын активтейді.

ИТФ пен ДАГ арқылы

Екінші әсер ету механизмі

Бұл механизм бойынша мембранадан жеңіл өте алатын липофилді гормондар (стероидты және тиреоидты (Т3 ) гормондар) әсер етеді. Олардың рецепторлары цитозольда немесе ядрода орналасады. Рецепторлары екі бөліктен тұрады. Гидрофобтық бөлігі гормонмен байланысады. ДНҚ молекуласымен байланысатын бөлігі: цистеин мен негізгі аминқышқылдарға бай екі “мырыштық бармақтан”тұрады. Гормон-рецепторлық комплекс ядрода ДНҚ-ның гормоналды жауаптың элементімен байланысады, транскрипцияны арттырады немесе төмендетеді.

“Мырыштық бармақ”

Екінші механизм

Түзілген м-РНҚ цитозолға түсіп, рибосомамен матрицаны түзеді, белоктар мен ферменттердің синтезі күшейеді де, олардың концентрациясы көбейеді.

Бұл гормондардың эффектісі біршама уақыт өткеннен кейін ғана байқалады. Сондықтан оларды бейімділік (адаптациялық) гормондары деп атайды.

Үшінші әсер ету механизмі

Бұл механизм бойынша инсулин, СТГ (соматотропты гормон), пролактин (ЛТГ), вазопрессин (антидиуретикалық) әсер етеді.

Бұл гормондардың рецепторлары плазматикалық мембранада орналасады және олар тирозинкиназалар мен фосфопротеинфосфатазалар арқылы әсер етеді.

• Инсулин рецепторымен байланысқанда инсулинтәуелді ГЛУТ-4 арқылы бұлшық еттерге, миокардқа, май тініне глюкозаның түсуі жоғарлайды.
• Гликогенсинтетаза дефосфорланып активтенеді, гликогеногенез жоғарлайды.
• Май тінінде глюкозадан липонеогенез жүреді.

Қалқанша безі

Қалқанша безі дәнекер тінінің жұқа қабаттарымен қоршалған фолликулалардан тұрады.

Фолликула жанындағы жасушаларда кальцитонин түзiледi.

Фолликуланың iшiндегi коллоидта екi гормон – трийодтиронин (Т3) және тетрайодтиронин (Т4) немесе тироксин синтезделедi .

Йодтың тәуліктік қажеттілігі 150-200 мкг

Тиреоглобулиннің түзілуі және протеолизі

Химиялық табиғаты. Тирозиннен синтезделедi. Тирозин бос күйiнде немесе 10 полипептидтік тізбектен тұратын тиреоглобулин деген белоктың құрамында кездеседi.

Гормондардың биосинтезі тироцитте немесе фолликула ішіндегі коллоидта өтеді,

Тирозиннің йодталуы С-3 және С-5 орында өтедi.

Тироксин (Т4) Т3-ке қарағанда көп түзiледi, бауырда тироксин йодсызданып Т3-ке айналуы мүмкiн.

Т3 екi түрi бар:

• 3, 5, 3’ –Т3- бұл активті,
• 3,5,5’ - Т3 активсiз, ол 0-Т3немесе кері түрі деп те аталады.

3,5,3‘,5'–тетрайодтиронин,

3,5,3‘,–трийодтиронин

Тироидты гормондардың синтезі

МИТ +ДИТ=Т3

ДИТ+ДИТ=Т4

3,5,3'–Т3 активті,

3,3',5'–Т3 активсіз (Т3–0),

Әсер ету механизмі: Т3 екінші ; Т4 үшінші механизм бойынша. Тиреоидты гормондар болмағанда, олардың рецепторлары ДНҚ аймағымен байланысып транскрипцияны тежейді. Тиреоидты гормондар рецепторлармен байланысқанда, рецепторлардың конформациялық өзгерістері нәтижесінде транскрипция активтенеді.

Нысана жасушалары: организмнiң көптеген ағзалары мен тіндерi, тек көк бауырда және ұрық бездерінде бұл гормондардың рецепторы жоқ.

Физиологиялық әсерi. Т3 жасушалық мембранада Nа+/К+-АТФ-азаны стимулдеп, жасушаға аминқышқылдар мен глюкозаның түсуін жоғарлатады. Т3-тiң әсерiнен оксидоредуктаза ферменттерінің синтезi күшейедi. Сондықтан организмдегi барлық тотығу-тотықсыздану (ТТ) процестерi артады. Тіндердің оттегiне деген қажеттілігі күшейедi, липидтер, көмiрсулар ыдырауы артады.

• Т4 әсерiнен митохондрия мембранасының өткiзгiштiгi артып, оксидоредуктазалардың субстраттарының (аминқышқылдар, органикалық қышқылдар – ПЖҚ, лимон және т.б.) митохондрияға түсуi күшейедi. АТФ көп түзiлетіндіктен дамып келе жатқан организмде белоктардың синтезi жоғарылайды.
• Т3 пен Т4 секрециялануын гипофиздің тиреотропты гормоны (ТТГ) бақылайды.

Көмірсулар мен липидтер алмасуына әсері:

Катаболикалық әсері-олар стимулдейді:

• Ішекте глюкозаның сіңірілуін
• Бауырдағы гликогенолизді
• Инсулиннің ыдырауын
• Адреналиннің гликогенолитикалық әсерін күшейтеді
• Май тініндегі липолизді
• БМҚ тотығуын күшейтіп, жылудың түзілуін қамтамасыз етеді

• Бауырдағы өт қышқылдарының түзілуін стимулдеп, қан плазмасындағы холестерин деңгейін төмендетеді және холестерин туындыларының нәжіспен экскрециясына әкеледі.

Өсу мен дамуына әсері

Тиреодты гормондар жүйке тінінің өсу факторы ретінде әсер етеді:

• Миелиногенез, белок синтезі мен аксондардың тармақталуын стимулдейді.
• СТГ түзілуінде маңызды роль атқарады
• Тиреоидты гормондар болмағанда СТГ өзінің әсерінен айырылады.

Қалқанша безінің қызметінің реттелуі

гипоталамус тиролиберин

гипофиз пролактин ТТГ

Отрицательная

обратная связь

Тиреотоксикоз, гипертиреоз

Негізгі себебі –диффузды токсикалық зоб (Грейвс ауруы немесе Базедов ауруы): иммуноглобулин G қалқанша безіндегі ТТГ рецепторларымен байланысып, тиреоидты гормондардың секрециясын стимулдейді.

Базедов ауруының клиникалық белгiлерi:

• Зоб, қалқанша безiнiң массасының артуы;
• Тахикардия (жүректiң соғуының жиіленуі);
• Экзофтальмия (көздің шарасынан шығуы);
• Дене ТºС 0,5-1 градусқа жоғарлауы;
• Аурулар ашуланшақ , арық болады.

Науқас белоктар мен липидтердің ыдырауының артуынан салмағын жоғалтады (арықтайды) ( кахексияға дейін) .

БТ мен ТФ қабысуы бұзылады.Нәтижесінде АТФ синтезі (Р/О коэффициентті төмендейді) және тотығу энергиясы азайады , ТФ реакциясына пайдаланылмаған энергия жылу түрінде бөлінеді. Сол себепті мұндай аурулардың дене температурасы 0,5-1°С жоғары болады, ыстықтау сезімі және терлегіштік байқалады.

Базедов ауруында тахикардия және тыныс алу жиілігі байқалады, оның себебін шеткі тіндердің оттекке деген қажеттілігінің артуынан ( БТ артады) жүрек пен өкпе қызметі артады деп түсіндіруге болады .

Экзофтальмия (бадырақ көз) ретробульбарлы торлы қабаттың ісінуінен және көзді қозғалысқа келтіретін бұлшық еттердің функциясының бұзылуынан пайда болады.

Аурулар ашуланшаќ болады, ұйқысыздық байқалады, саусақтары дiрiлдейдi.

Бос Т3 немесе Т4 жетіспеуінен гипотиреоз байқалады.

Гипотиреоз белгiлерi жас шамасына байланысты.

Ересек адамдарда кездесетiн гипотиреоз “микседема“ деген ауруға шалдықтырады (микседема – грек сөзі, mуха – шырыш;oedemo- ісік).

Ауруларда теріде протеогликандар мен судың жиналуынан шырышты ісік (терісі, кілегей қабаттары iсiнедi, тiлдері де iсiнiп ауыз қуысына симай, үстiнде тiстiң iздерi қалады), патологиялық семіру, жүрiс-тұрысының азаюы, жалқаулық, дене температурасының төмендеуі, әлсiздік және тез шаршау байқалады, есте сақтау қабiлетi нашарлайды.

Қалқанша безінің гипофункциясы балаларда байқалса, “кретинизм“ ауруының дамуына әкеледі. Балалардың басын ұстауы, отыруы, жүруі , тісінің шығуы кешігеді. Еңбегі кеш бітеді. Кретинизм кезінде ақыл-ой және дененің дамуы күрт төмендеп, психикалық реакциялар баяулайды.

Кретинизм

Са2+ және фосфат деңгейін реттейтін гормондар: Паратгормон( қалқанша маңы безі), Кальцитонин (қалқанша безі) Кальцитриол (1,25 (ОН)2Д3витамині)

Кальций ағзада өте маңызды рөл атқарады.

Қандағы кальцийдің деңгейі 2,1-2,75 ммоль/л

Химиялық табиғаты : 32 АҚ қалдығынан тұратын полипептид.

Әсер ететiн механизмi: 1-лік механизм цАМФ арқылы

Нысана жасушалары: сүйек, бүйрек тіндерi, iшек қабырғасы.

Физиологиялық әсерi. Организмде Са2+ мен фосфаттардың алмасуын реттейдi.

(Гипокальциемияға және гипофосфатемияға бағытталған)

Кальцитонин, құрылысы, кальций алмасуына әсері.

Сүйекке тигiзетiн әсерi.

Остеобласттарға әсер етіп, сүйектің резорбциясын тежейді. Деминерализацияны тежейді,қанда кальций деңгейін төмендетеді.

Бүйрек тінiне тигiзетiн әсерi.

Біріншілік зәрден Са2+ реабсорбциялануын тежеп оның организмнен эәрмен шығуын қамтамасыз етеді. Са2+-мен бiрге фосфаттың , натрий, калий, хлоридтер экскрециясын арттырады, магнийдің экскрециясын тежейді.

Iшектiң кiлегей қабатына тигiзетiн әсерi.

Са2+ мен фосфаттардың сiңiрiлуiн тежейдi.

Секрециясы: гиперкальциемия кезінде артады.

КАЛЬЦИТОНИН

Са

РО4

минерализация

Кальций

фосфат

фосфат

кальций

ҚАН

ГИПОКАЛЬЦЕМИЯ

ГИПОФОСФАТЕМИЯ

ПАРАТГОРМОН (ПТГ)

Химиялық табиғаты : 84 АҚ қалдығынан тұратын полипептид.

Әсер ететiн механизмi: 1-лік механизм цАМФ арқылы

Нысана жасушалары: сүйек, бүйрек тіндерi, iшек қабырғасы.

Физиологиялық әсерi. Организмде Са2+ мен фосфаттардың алмасуын реттейдi.

(Гиперкальциемияға және гипофосфатемияға бағытталған)

Са

РО4

ҚАН

деминерализация

ФОСФАТ РО4

РО4

ГИПЕРКАЛЬЦЕМИЯ

ГИПОФОСФАТЕМИЯ

Сүйекке тигiзетiн әсерi.

Сүйектен Са2+, ортофосфат, магний иондарының, цитраттың, гидроксипролин мен остеокальциннің бөлініп шығуын жоғарлатады. ПТГ остеокласттарды активтеп, сүйек тіндерiнде деминерализацияны арттырады. Гиалурон қышқылы мен қышқыл фосфатаза (ҚФ) бөлініп шығады. ҚФ кальций фосфатты еріген күйіне айналдырады.

Iшектiң кiлегей қабатына тигiзетiн әсерi.

• ПТГ әсерінен бүйректе 1-α-гидроксилаза активтеніп 1,25(ОН)2 D3 түзілуіне қатысады.
• 1,25(ОН)2 D3 витамині Са2+ тасымалдаушы белок (кальбиндин) синтезін стимулдейді. Ол Са2+ мен фосфаттардың сiңiрiлуiн арттырады.

Бүйрек тінiне тигiзетiн әсерi.

• Біріншілік зәрден Са2+ реабсорбциялануын жоғарлатады
• Бүйректің проксималды түтікшелеріне әсер етіп, фосфаттың экскрециясын арттырады.
• D3 витаминінің активті-алмасу формасын (1,25(ОН)2Д3) түзеді.
• ПТГ бикарбонаттардың реабсорбциясын тежеп, метаболиттік ацидозға әкеледі, ізінше Са2+ сүйектен шығады.

ҚОРЫТЫНДЫ СҰРАҚТАРЫ КЕРІ БАЙЛАНЫС:

• Қалқанша безінің гормондары.
• Гипо-, гипертиреозда АТФ синтезі қалай өзгереді?
• Гипокальциемия кезінде қандай гормонның секрециясы жоғарлайды?
• Гиперкальциемия кезінде қандай гормонның секрециясы жоғарлайды?

ҚАРАҒАНДАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!