10-дәріс.+Полимерли+материалдар+мен+бұйымдар (2). Полимерлі материалдар мен бйымдар полимерлі материалдар (пластмассалар) тралы жалпы мліметтер Полимерлер
 Скачать 39.18 Kb.
|
|
ПОЛИМЕРЛІ МАТЕРИАЛДАР МЕН БҰЙЫМДАР Полимерлі материалдар (пластмассалар) түралы жалпы мəліметтер Полимерлер – қарапайым кəдімгі молекулалы (молекуладан тұратын атомдары аз) органикалық заттардың, яғни мономерлердің, өзара əрекеттесіп, байланысуынан түзілетін үлкен молекулалы қосылыстар. * Лигроин - мұнайды айырғанда бөлінетін бензиннен сəл ауыр зат (кейде оны "ауыр бензин" - дейді). ** Мазут - мұнайдан бензинді, керосинді жəне газоильді айырып алғаннан кейінгі қалдық. Құрылыста жасанды жолмен алынатын синтетикалық үлкен молекулалы органикалық қосылыстар пайдаланылады. Мұндай полимерлер органикалық байланыстырғыш заттар тобына жатады. Пластмассалар – негізгі синтетикалық полимерден тұратын, белгілі бір температурада пластикалық икемді күйге жəне қысыммен керекті пішінге айналатын жасанды материалдар. Пластмассалар тек қана полимерден тұруы мүмкін. Мысалы, кəдімгі органикалық шыны, плексиглас - полиметилметакрилат полимерінен тұрады. Мұндай пластмассаларға – полиэтилен, полистирол, т.б. мысал бола алады. Бұл жағдайда "пластмасса" деген сөздің "полимер" деген сөзден айырмашылығы жоқ. Дегенмен, көптеген пластмассалар органикалық полимерлермен қатар, əртүрлі толтырғыштар мен үстемелерден тұрады. Толтырғыштар біріншіден – полимерді үнемдейді, екіншіден – түзілген пластмассаның техникалық қасиеттерін, атап айтқанда беріктігі мен қаттылығын өсіреді. Ал өлшемінің шөгуін, яғни мөлшерінің қысқаруы мен пластмассадан жасалынған конструкциялардың күш əсерінен жылуын азайтады. Үстемелер ретінде: пластификаторлар, қатайтқыштар, стабилизаторлар, бояғыштар, т.б. қолданылады. Пластификаторлар – пластмассаның иілімділігін (созымдығын) арттырып, морттығын азайтады. Пластификаторлар – полимердің үлкен молекулаларының өзара жылжымалылығын арттырады, пластмассадан бұйымдарды сығу арқылы өндіруді жеңілдетеді. Пластификаторлар – кіші молекулалы, жоғары температурада қайнайтын, аз ұшатын сұйық заттар (сдибутилфталат, хлорпарафин). Бұлар қатты полимердің тұтқыр затқа айналу температурасын төмендетеді. Мысалы, қатты полихлорвилл тек 70°С температурада ғана иілімді болады, ал оған пластификатор – сдибутилфталат қосса, ол кəдімгі үй температурасының өзінде де (20°С) пластикалы болады. Полимердің құрамы мен қасиетіне байланысты пластификаторларды 5-50°С- ке дейін қосады. Қатайтқыштар – тұтқыр (сұйық) пластмассаларды қатты күйге келтіру үшін қосылады. Мысалы, эпоксидті пластмасса малеинді, ангидрит қосқанда қатаяды. Қатайтқыштар – полимерлеу процесінің инициаторы (ұйытқышы) болғандықтан, пластмассаның қатаю уақытын жылдамдатады, соның нəтижесінде пластмассадан бұйым жасауда технологиялық процестер тездетіледі. Стабилизаторлар, пластикалық массалардан жасалған бұйымдардың қасиеттері. Оларды ғимараттарда қолдану жағдайында жылу мен күн сəулесі əсерінен ұзақ уақыт аралығында өзгермеуі (сақталу) үшін қосылады. Стабилизаторларға – ұнтақталған металдар, мырыш оксиді (ZnO), т.б. пайдаланылады. Бояғыштар (бояулар) жасалатын бұйымдарды белгілі бір түске келтіру үшін, реактопластка (бұйымдар жасау үшін қолданылатын шикізатқа) – пластмассаға қосылады. Майлаушы заттар, мысалы стерин, балауыз пластмассаны қалыпқа жабысып қалудан қорғайды (сақтайды). Полимерлер Полимерлер – үлкен молекулалы заттар. Олардың молекуласы көп қайталанылатын, қарапайым құрылымы бірдей буындардан (звенолардан) тұрады. Молекуладағы бұл қарапайым буындар тізбек құрады. Тізбектер негізгі (немесе түзу), тармақты жəне кеңістікті (үш өлшемді) болып бөлінеді. Үлкен молекулалы қосылыстардың, яғни полимердің молекулалық массасы 5000 жоғары, ал кіші молекулалы заттардың, яғни мономердің молекулалық массасы –5000-нан төмен. Молекулалық массасы ауырлаған сайын, полимердің балқу температурасы, иілгіштігі мен беріктігі өседі де, ерігіштігі төмендейді. Полимер алудың негізгі əдістеріне: полимеризация мен шликонденсация жатады. Қанықпаған қосылыстың қос немесе үш байланыстары үзілуінің (ашылуының) нəтижесінде мономердің көптеген молекулаларынан полимер түзілу процесін – полимеризация дейді. Полимеризация нəтижесінде полимерлерден басқа қосымша зат түзілмейтіндіктен, мономер мен полимердің қарапайым құрамы бірдей болады. Яғни, полимер көп рет қайталанып келетін мономерден тұрады, ал полимердің молекулалық салмағы (массасы), реакцияға түскен мономер молекулаларының салмағының косындысына тең болады. Полимеризация процесі еселік (қос үш) байланыстардың ашылуы (үзілуі), яғни тұйық тізбектің ашық тізбекке айналуы нəтижесінде жүреді. Тізбекті реакцияның басталуы үшін мономерлер əрекеттесетін актив бөлшек (инициатор) болуы керек. Мысалы, сутегі переоксиді (асқын тотығы – Н2О2), бензоил. Поликонденсация деп – мономерлерден полимер түзілуімен қатар, қосымша қарапайым заттар түзілетін процестерді айтады. Поликонденсация жүру үшін мономерлердің екі немесе одан да көп функционалды мономер топтары болуы керек. Поликонденсация əдісімен, мысалы фенол (С6Н5ОН) жəне формальдегидтен (СН2О - газ, оның судағы ерітіндісі – формалин) фенолформальдегид шайыры алынады. (С6Н5ОН)х + (СН5О)у = фенолформальдегид шайыры + Н2О. Полимерлер температурасының өзгеруіне қарай əсер етуіне байланысты – термопластикалы жəне термореактивті деп бөлінеді. Термопластикалық полимерлер қыздырғанда физикалық күйін өзгертеді де, салқындатқанда – бастапқы күйіне қайта келеді, яғни олар қыздырғанда жұмсарады (балқиды, ал суытқанда қайтадан қатаяды). Термореактивтік полимерлер қыздырғанда химиялық өзгерістерге ұшырап, салқындатқанда бастапқы қалпына келмейді. Яғни, олар бір қатайғаннан кейін, екінші рет қатаймайды. Полимеризация əдісі арқылы алынатын полимердің түрлері Полиэтилен (-СН - СН2 -)n. Бұл полимерді этилен деп аталатын түссіз, əлсіз эфир иісі бар, жарық жалын шығарып жанатын газды 0,25-300 МПа қысымдап, ұнтақ не түйір ретінде өндіреді. Ол қышкылдар мен сілтілердін əсеріне төзімді газ, ауа, су өткізбейді. Басқа полимерлермен салыстырғанда полиэтилен, олардың ең жеңілі: тығыздығы 0,9-1,0 г/см3. Полиэтиленнің созуға беріктігі – 12-40 МПа, ол қыздырғанда – 80-90°С жұмсарады, ал температура 100-130°С жетсе, балқиды. Полиэтиленнен жасалған бұйымдардың құрылыста көп қолданылатын түрлері – су жəне канализация құбырлары, газ түтіктері, су мен бу өткізбейтін жұқа материалдар. Ол металл бұйымдарды тотығудан қорғау үшін жабындық ретінде көп пайдаланылады. Полистирол (-СН2 - СН – С6Н5)n – стиролдың с этилбензолдың, яғни бензол этиленнің полимерленуі нəтижесінде алынады: 2СH2 = CH , (- CH2 – CH –) ǀ ǀ C6H5 C6H5 Полистирол шыны тəрізді мөлдір, қатты зат, күн сəулесінің 90%-ін өткізеді. Көбінесе жылу жəне дыбыс өткізбейтін көбікті пластикалар өндіруде қолданылады. Оның негізгі кемшілігі – морттылығы. Полистиролды ұруға (соққыға) берік болу үшін стиролды бутадиен (каучук) қосып полимерлейді. Поливинилхлорид (СН2 – СНСl -)n қанықпаған көмірсутегі этиленнің хлор туындысы – винилхлорид немесе хлор этиленнің полимерленуінен түзіледі: 2СH2 = CH , (- CH2 – CH –)n ǀ ǀ CI C Поливинилхлорид – ақ түсті, серпімді, су, қышқыл, сілті əсеріне төзімді үнтақ зат, тығыздығы 1,1-1,4, г/см3 созуға, беріктігі – 50-60 МПа. Ол кұбырлар мен түтіктердің ішін тыстауға үшін жəне линолеум, ұзын жиектеме бұйымдар (плинтустарды, басқыш қоршауының қолмен ұстайтын тірегінін тыстамасын, карниз), су түтіктері мен құбырларын өндіруде қолданылады. Линолеум сияқты жұмсақ материал өндіру үшін поливинилхлоридке пластификатор қосылады. Поликонденсация əдісімен алынатын маңызды полимерлер (пластмассалар) Фенопластар – фенол мен формальдегидтердің əрекеттесуі немесе полвиовденсация реакциясының нəтижесінде түзілген полимер (фенолформальдегид шайыры) негізінде алынатын пластмасса. Бұл реакцияға катализатор ретінде қышқыл не сілті қатысады. Поликонденсация процесі нəтижесінде қосымша зат ретінде су бөлінеді, ал полимер – тұтқыр зат немесе оңай балқитын шайыр ретінде алынады. Бұл полимер қабатталған пластиктер (қабатталған қағаз, текстолит), желімделіп ұштастырылған (біріктірілген) ағаш конструкциялар мен минералды мақта негізінде істелінетін бұйымдар жасауға, т.б. материалдар өндіру үшін байланыстырғыш зат ретінде қолданылады. Фенолформальдегидті полимері газбен толтырылған пластмассалар алу үшін де пайдаланады. Оған бояу қосып, қабатталған қағазды түрлі-түсті етіп шығаруға болады. Ал ағаш талшықтарын немесе жаңқаларын қосып, ыстықтай престеу арқылы əртүрлі ағаш талшықты немесе ағаш жаңқалы тақтайлар мен фанерлер өндіріледі. Кремнеорганикалық полимерлер (косылыстар) немесе полисиликондар. Органикалық полимердің негізгі кемшілігі – олар жоғары температураға төзімсіз. Полимерді осыған төзімді ету үшін негізгі (түзу) тізбектегі көміртегі атомдары басқа элемент атомымен алмастырылады. Мысалы, кремнийорганикалық полимердің құрамында негізгі түзу – ұзын тізбекте – оттегі арқылы байланысқан кремний атомдары, ал тармақты тізбекте – органикалық радикалдар бар: ǀ R R R ǀ ǀ ǀ ǀ ǀ ǀ ǀ – SI – O – SI – O – SI – O – ǀ ǀ ǀ ǀ ǀ ǀ ǀ R R R ǀn Кремнийорганикалық полимердің негізгі тізбегіндегі кремний атомдарына қарай, полисиликондар сұйық немесе қатты күйде болады. Кремнийорганикалық полимерлердің ерекшелігі – оларға су жұқпайтындығында. Осыған байланысты олар кұрылыс материалдары мен конструкцияларын атмосфера ылғал əсерінен қорғау үшін қолданылады. Мысалы, полиорганосилоксандардың 5%-і ерітіндісі дайын құрылыс конструкциялардың бетіне жағылса, соңғылар 5-10 жылдар бойы ылғалдан қорғалынады. Бұл полимерлер от пен коррозиға қарсы пайдаланылатын түрлі сыр, эмаль, көбікпластар өндіруге де қолданылады. Олардың ыстық (350°С дейін) пен аязға төзімділігі жоғары. Эпоксид шайырының R>3 ол көбінесе ағаш конструкциясын желімдеп ұштастыруға жəне полимербетондарда байланыстырғыш зат ретінде қолданылады. 12.4-кесте Полимерлі материалдардың негізгі қасиеттері
Каучуктер, резеңкелер, пластмасса толтырғыштары Табиғи каучуктер (гевея ағашының суб тəрізді сөлінен алынатын жабысқақ, жұмсақ серпімді зат) көп елдерде, оның ішінде ТМД да жоқ. Жасанды каучукты құрылымында екі қос байланыстары бар қанықпаған көмірсутектерін (сбутадиен, бутадиен етирол, хлорпрен, т.б.) полимерлеу арқылы өндіреді. Полимерлеу – мономердің бір қос байланысын ыдырату арқылы жүреді, ал оның екінші қос байланысы, бұл жағдайда полимер тізбегі звеносынын ортасына ауысады да, каучукті өте серпімді етеді. Полимер звеносының ортасындағы қос байланыс мықты болғандықтан созу күші жойылғаннан соң, ұзарған каучук қайтадан алғашқы қалпына жақын келеді. Каучуктер линолеумдерді еден негізіне жабыстыру (желімдеу), жапсарларды саңлаусыздандыратын герметиктер ұзынша (погонажды) немесе мастика түрінде жасауға, басқа да полимерлерге қосып, олардың серпімдігін арттыру үшін қолданылады. Бірақ шикі каучук – жабысқақ, беріктігі жеткіліксіз жəне төмен температурада – морт. Сондықтан каучук көбінесе резеңке жасау үшін пайдаланылады. Ол үшін каучукке толтырғыштар (бор, каолин, күйе) қосып, (оны жоғары қысым мен температурада) 140-150°С күкіртпен өңдеп, вулканизациялайды. Осылай вулканизацияланған каучукті – резеңке дейді. Күкірт каучукгі əрекеттесіп түзу тізбекте көп жаңа көлденең байланыстар (тармақтар) түзеді, материалдардың беріктігі мен жылуға төзімдігін жоғарылатады. Резеңкеде каучукпен салыстырғанда, қалдық деформация болмайды, яғни ол түскен күш əсері тоқталған соң, алғашқы қалпына толық келеді. Резеңке линолеум жəне еденге төсейтін плиткалар (тақтайшалар) жасау үшін гидроизоляциялық материалдар мен жоспарларды саңылаусыздандыратын герметиктер өндіру үшін қолданылады. Каучуктің серпімдігі деп – сыртқы күш əсерінен алғашқы мөлшерін өзгертіп, ал күш əсер өтуін тоқтатқан соң, қайтадан қалпына келуін айтады. Пластмасса толтырғыштары Пластмассалар – олардың кейбір қасиеттерін жақсарту үшін органикалық (мысалы, қағаз, мақта, ағаш, т.б.) не органикалық емес, яғни минералдық (мысалы, кұм, саз, т.б.), немесе оларды кеуектендіретін (мысалы, газ, көбік) заттармен толтырылады. Пластмассаның кейбір түрлері, мысалы, полиэтиленнен жасалатын бұйымдар (пленкалар, құбырлар) ештеңемен толтырылмайды. Толтырғыш ұнтақтың талшықты жəне парақша түрлері болады. Ұнтақ түрі толтырғыштарға құм, бор, əк тас, ағаш ұнтақтары, т.б. ұнталған заттар жатады. Бұл толтырғыштар пластмассаның қаттылығы мен осыған байланысты оның жылуға төзімділігін, сызуға беріктігін арттырады. Талшықты толтырғыштарға – ағаш, шыны, асбест, мақта жəне полимер (синтетика) талшықтары жатады. Бұлар пластмассалардың июге беріктігін арттырады да, морттығын азайтады. Көбінесе талшықты толтырғыш ретінде шыны талшықтары қолданылады, ал пластмассаға қосып ШТАМ – (шыны талшықты анизотроптық материал; орысша СВАМ - стекловолокнистый анизотропный материал) атты механикалық қасиеттері өте жоғары материал өндіріледі. Парақ түрлі толтырғышқа – қағаз, мақта мата, шыны талшықтарынан жасалған мата, асбестен жасалған картон, ағаштан жасалған – шпон жатады. Олар пластмассалардың ию күштеріне ғана емес, созу күштерінің кедергісін де өсіреді. Мысалы, қағаз параққа (фенолформальдегид полимерін сіңдіріп, беріктігі жоғары қабатталған қағаз пластигі (бумажно-слоистый пластик) өндіріледі. Егер қағаздың орнына мақта матасы қолданылса, одан алынатын материалды – текстолит дейді. Толтырғыштар пластмассалардың басқа да қасиеттерін жақсартады. Мысалы, құрылыс ерітінділері мен бетондардың толтырғыштары немесе керамика бұйымдарын өндіруде «семіз» балшықтарға, яғни балшықтың иленгіштігі керекті мөлшерден артық болған жағдайда, қолданылатын арықтатқыш заттар сияқты, жоғарыда керсетілген толтырғыштар – пластмассалардың, əсіресе термореактивті шайырлар негізінде жасалғандардың отырғыштық (шөгінгіштігін азайтады да, өндірілетін бұйымдардың пішінін дұрыс (түзу), өлшемдерін дəл етеді. Термореактивті полимерлердің отырғыштығы (10-18%) термопластикалы шайырлармен (0,8-2%) салыстырғанда əлдеқайда үлкен. Сондықтан бұйымдардың осы қасиетін жақсарту үшін, толтырғьштар термореактивті смолалар негізінде жасалатын пластмассаларға міндетті түрде қосылады. Ал толтырғыштар қосылған пластмассалардың жылуға төзімдігінің артуын, асфальт-бетон өндірісінде қолданылатын битумға минералды ұнтақ қосумен салыстыруға болады. Полимер мен толтырғыш арасындағы қатынас, ағаш жоңқалы тақтайларда (ДСП) 10(8-12) 90(88-92) массалық процент, ал маталы толтырғышты пластмассаларда – 15-60/85-40%. Пластмассаның бұйым өндірудегі əдістері жəне қасиеттері Пластмассалардың кеңінен қолданылуы – олардың қасиеттерінің тиімділігінде ғана емес, сонымен қатар пластмассалардан бұйым жасаудың еңбекті көп керек етпейтін жоғары өнімділігінде. Пластмассалардан бұйымдар жасау үшін, олардың қасиеттеріне байланысты мынандай тəсілдер қолданылады: престеу, қысыммен құю (шприцтеу-иннекция), үздіксіз сығып шығару (экструзия), біліктеу (вальцевание-каландрирование ), т.б. Престеу арқылы бұйымдар термореактивтік полимерлер (пенопластар, амопластар, т.б.) негізінде өндіріледі. Престелетін материал кыздырылған (160°С) пресқалыпқа салынады да, онда жұмсартылып, пуансон арқылы қысыммен престелінеді. Престе бұйым 1 мм қалыңдығына 0,5-2 минут ұсталынады. Бұл əдіспен қабатты пластиктер, ағаш жоңқалы (ДСП) жəне ағаш талшықты (ДВП) плиталар (тақталар) өндіріледі. Қысыммен құю əдісін бұйымдарды термопластикалық массалардан: полистиролдан, полиэтиленнен, т.б. жасағанда пайдаланады. Цилиндрде пластмасса керекті температураға дейін қызады, бұдан соң поршень қойыртпақ материалды қысыммен прес қалыпқа береді. Салқындағаннан кейін қалып кері жылжығанда, дайын бұйым босатылады (салынады). Бұл принциппен мысалы, полистиролдан тыстама (өңдегіш) тақтайшалар (плиткалар) өндіріледі. Үздіксіз (үзіліссіз) сығу əдісімен, мысалы полиэтиленнен құбырлар, пленкалар алуға болады. Полимер цилиндрде жұмсару температурасына дейін қызады да, шнектің червягі көмегімен мүштікдорннан (мундштуктен) сығылып өтеді. Біліктеу (вальцевание-календрирование) əдісімен термопластикалық массалардан – рулон, жұқа жарғақ (пленка) немесе парақ түрлі (парақша) материалдар өндіріледі. Пластмассалардың негізгі қасиеттері Пластмассаларға тең сипат – тығыздығының шамалы, механикалық беріктігінің жеткілікті, жылуизоляциялығы жақсы, үйкеліске төзімді болуы. Пластмассаларды қалаған түске бояуға болады. Кейбір пластмассалар, полиэтилен – мөлдір келеді. Толтырғышсыз пластмассалардың тығыздығы төмен болады, (900- 2100 кг/м3). Оның ішінде полимеризациялық полимерлердің тығыздығы – 900-1400 кг/м3 аралығында, ал кремнийорганикалық полимердің тығыздығы – 2100 кг/м3. Көбік немесе газбен толтырылған пластмассалардың тығыздығы – 10-20 кг/м3, ал полимер-бетонның, яғни ауыр толтырғыштар бар пластмассаның тығыздығы 2000 кг/м3 жоғары. Орташа алғанда пластмассалар болат пен алюминиймен салыстырғанда, 6 жəне 2,5 есе жеңіл. Пластмассалардың тығыздығы шамалы болуымен қатар, механикалық беріктігі де жоғары. Парақша жəне талшықты толтырғыштары бар конструкциялық пластмассалар ерекше берік келеді. Мысалы, шыны пластиктердің сығу күшіне беріктік шегі – 350 МПа, ал созу күшіне беріктік шегі – 550 МПа; ағаш қабатты пластиктердің бұл көрсеткіштері сəйкесінше 130 МПа, 200 МПа. Демек, пластмассалар жеңіл, əрі берік. Сондықтан тығыз пластмассалардың конструкциялық сапа коэффициенті (беріктіктің тығыздыққа қатынасы) ерекше жоғары – 1-2 арасында, ал қарағайдікі – 0,7, кəдімгі бетондыкі – 0,8, қаланған кірпіштікі (яғни кірпішті қабырғанікі) – 0,02. Толтырғыштары жоқ пластмассалардың жылуөткізгіш коэффициенті төмен – 0,12-0,35 Вт/м×°С, ал ұялы пластмассалардікі ерекше төмен – 0,03 Вт/м×°С – ауаның жылу өткізгіштігіндей (0,02 Вт/м×°С) десе де болады. Пластмассалардың басқа құрылыс материалдарынан айырмашылығы-ның бірі – олардың беріктігі жоғары болса да, қаттылығы төмен. Мысалы, металдардың қаттылығы, олардың беріктігіне сəйкес тура пропорционал өседі. Осыған қарамастан қаттылығы төмен болса да, пластмассалар үйкеліс əсеріне өте төзімді. Сондықтан олар еденге төсегіш материалдар ретінде кеңінен қолданылады. Мысалы, негізсіз поливинилхлоридті линолеумнің үйкеліске төзімділігі – 0,03-0,05г/см2, поливинилацетат эмульсиясынан жасалған мастикалық еденнің төзімдігі – 0,02-0,03 г/см2, полимерцементті едендердікі 0,4 г/см, ал ең қатты таужыныстарының үйкеліске төзімділігі – 0,01-0,1 г/см2. Пластмассаларды тыйымды пайдалану үшін олардың тиімсіз қасиеттерін де ескеру қажет. Мысалы, көп пластмассалардың жылуға төзімділігі аз. Күштің ұзақ уақыт түсуі салдарынан, пластмассалы конструкциялардың жылжығыштығы (қайтпайтын деформациясы) жоғарылайды (үлкейеді). Бұл көрсеткіш – пластмассалар қолданылатын орындарда температура жоғарыласа, тез өседі. Тек кремнийорганикалық полимер негізінде жасалған пластмассаларды 400°С-қа дейінгі температурада пайдалануға болады. Азаматтық кұрылыста үйдің ішін өңдеуге қолданылатын пластмассалар құрамында зиянды заттар болмауы керек. Пластмассалардың отқа төзімдігін жоғарылату үшін оларды өндіру кезінде құрамына антипириндер қосқан жөн. Уақыт өткен сайын жылу, күн сəулесі, ауадағы оттегі əсерінен пластмассалар тозып, иілімділігін азайтады. Бұл процестердің əсерін төмендету үшін пластмассалардың құрамына стабилизаторлар қосылады. Еденге төселелетін полимерлі материалдар Үйкеліске төзімді, тазалық сақтауға қолайлы, қажетті жылу сақтауға жəне дыбыс өткізбейтін қасиеті бар, құрылыс жұмыстарын индустрияландыра (өркендете) алатындықтан, полимер материалдар еденге төсеу үшін кеңінен қолданылады. Линолеумдер өткен ғасырдың аяғында рулонды материал түрінде табиғи (таза) өсімдік майлары негізінде өндіріле бастады. Линолеум – латынша – зəйтүн майын (оливковое масло) қосып өндірілген жұқа жарғақ (полотно) деген мағына беретін құрама сөз. Қазіргі кезде линолеумдер, негізінде полимерлер қолдану арқылы жасалынады. Тақтай не паркет еденмен салыстырғанда, линолеум – еден төсеу жұмыстарын 5-7 есеге жылдамдатады. Ұқыпты пайдаланылса, линолеумдер 20-25 жылға дейін пайдаланылады. Линолеумдер негізсіз немесе мата, киіз, т.б. негізді болып өндіріледі. Ең көп тараған түрлері – бір немесе көп қабатты негізсіз линолеумдер. Олардың беті əр түске боялған, тегіс, өрнектелген, жылтыр, күңгірт болуы мүмкін. Линолеумдердің негізсіздері – каландрлау (біліктеу-вальцевание), негізі барлары – жағу (промазывание, промазной) жəне құбыр тəрізділері экструзиялық (үздіксіз сығып шығару) əдістерімен өндіріледі. Линолеумді жағу əдісімен өндіргенде линолеум пастасын жылжып келе жатқан негізге жағады да, пастаны сілікпелеу үшін оны жылумен өңдеу камерасынан өткізіп, каландрда тығыздайды (12.4-сурет). Негіз ретінде зығыр, кендір жəне кенептен жасалған маталар жиі қолданылады. Жылу өткізбейтін, дыбыс жұтқыш негіз ретінде киіз жəне басқа да талшықты материалдар пайдаланылады. Поливинилхлоридті линолиум – жарғақ секілді ені 1200-2400 мм қалыңдығы 2,1 мм дейін, ұзындығы – 12 м-ден кем емес болып өндіріледі. Осы линолеумның негізсіз түрінің басты қасиеттері 164-кестеде келтірілген. Поливинилхлоридті линолеум рулонға оралған тік күйінде 10°С кем емес температурада сақталынады. Оны еденге битумды не басқа мастикалармен желімдейді (жабыстырады). Еденге төселетін барлық полимер материалдардың 70%-і берлік-поливинилхлоридті линолеум. Коллоксилинді (нитроцеллюлозды) линолеум – бір қабатты негізсіз болып келеді. Коллоксин – ағаш не мақта целлюлозасын нитрацияландырып алынатын өнім. Линолеумнің бұл түрі өзіне тəн қызыл немесе қоңыр түсті, төменгі температурада да иілгіш. Резеңкелі линолеумделин – көп қабатты болып өндіріледі. Үстіңгі қабаты үшін түрлі-түсті резеңке, ал төменгі қабатына – ұсақталған ескі резеңке мен битумның қоспасы пайдаланылады. Релинді жылу мен дыбыс өткізбейтін негіздерді қолданып, өлшемі (ауданы) бір бөлменің өлшеміндей етіп те жасайды. Оны əсіресе, ылғалдылығы жоғары орындарда пайдаланған жөн. Еденге төсеу үшін осы көрсетілген линолеум түрлерінен басқа да рулонды түрлері – глифталды (алкидты), ворсалин, ворсонит, тақтайша (плиточный) түрлері жоғарыда аталған полимерлер негізінде жəне кумаронды болып өндіріледі. Мастикалық (құйылымды) еден. Еден кұрау үшін рулонды жəне тақтайша материалдармен қатар, мастикалық материалдар да қолданылады. Олар тұтқырлығы əртүрлі негіздерге құю немесе тозаңдандыру арқылы төселеді. Онан соң қатаятын полимер құрамдары, мысалы поливинилацетатты, мұндай еден жіксіз, пайдалануға ыңғайлы эпоксидкаучук композициясынан жасалған құйылымды едендер, ылғал мен үйкелісте төзімді. Мастикалық едендер жасау үшін термопластикалық полимерлермен қатар, термореактивтік гюлимерлер де қолданылуы мүмкін. Конструкциялық полимерлі материалдар мен құбырлар Полимербетондар – полимерлі байланыстырғыш жəне минералды, кəдімгі жəне толтырғыштар негізінде алынатын материал. Полимер байланыстырғыш ретінде фуранды, эпоксидті полиэфирлі жəне фенолформальдегидті шайырлар, яғни поликонденсация əдісімен алынатын полимерлер көп қолданылады. Минералды ұнтақ толғырғыштарға – майда, бөлшектерінің мөлшері 0,15 мм кем түйірлер, ал кəдімгі толтырғыштарға – түйірлерінің мөлшері 5 мм-ге дейінгі құм мен 50 мм дейінгі жарықшақ тастар жатады. Полимер ерітінділердің құрамында полимер-бетонмен салыстырғанда жарықшақ тас болмайды, ал мастикаларда – полимерден тек майда диеперсті ұнтақ толтырғыш қана болады. Ең жоғарғы физика-механикалық қасиетті полимербетон эпоксидті шайырлар негізінде алынады. Бірақ, эпоксидті шайырлар қымбат əрі тапшы болғандықтан, оларды қара маймен модификациялайды. Осындай құрама байланыстырғышқа соңғының мөлшері 35-50%. Полимер-бетонның ең көп тараған түрі, сулфоқышқылдар қосып қатайтылатын шайыр негізінде жасалынады. Фуранды бетонның қасиеттерін жақсарту үшін оны эпоксидті шайырлармен модификациялайды. Полимербетондар əсіресе фуранды бетонға ұнтақ пен кəдімгі толтырғыштардың химиялық-минералдық көрсеткіштері үлкен əсер етеді. Фуранды шайыр, соның ішінде ФА мономері қышқыл орталы болғандықтан, сілтілі таужыныстарын – ізбес тас, доломит, т.б. дайындалған толтырғыштарды пайдалануға болмайды. Фуранды полимер-бетондар үшін толтырғыштар ретінде гранитті, лабрадоритті, либброны, т.б. негізгі минералдары кварц пен дала шпаттары таужыныстарын қолданған тиімді. Полимер-бетонның құрамы, ондағы толтырғыштардың ең тығыз орналасуын қамтамасыз етіп, байланыстырғыштың шығымын мүмкіншілігінше азайтуы қажет. Бұйымдар жасау үшін əдетте «арық» 1 м3 бетонға полимердің шығыны 100-200 кг, байланыстырғыш пен толтырғыштардың қатынасы 1:5-1:І2 мөлшерде қоспалар араластырылып, пайдаланылады. Құбырлар. Полимер материалдардан жасалған құбырлардың басқа материалдардан өндірілген құбырлардан артықшылығы – олар жеңіл, электрохимиялық коррозияға төзімді, иілімді, өткізу қабілетін өзгертпейді. Жылуөткізгіштігі төмен кезде оңай орнатылады жəне қорғағыш жабындыны қажет етпейді. Кемшіліктері: жылуға төзімділігі төмен жəне температура əсерінен əжептəуір кеңейеді. Сондықтан оларды сұйықтарды 60-100°С жоғары температурада тасуға қолдануға болмайды. Құрылыста көбінесе полиэтилен, полипропилен жəне поливинилхлоридтен жасалған құбырлар пайдаланылады. Əртүрлі материалдардан жасалған құбырлардың қасиеттері 13.8-кестеде келтірілген. Полимер кұбырлар көбінесе экструзия (үздіксіз сығып шығару) немесе басқа əдіспен жасалынады. Олар ұзындығы 6-12 м кесінділер жəне бухталар (оралған рулон тəрізді) түрінде жеткізіледі. Құбырлардың диаметрі полимердің түріне байланысты 10-630 мм аралығында. Оларды өзара ажырамайтын, біртұтас (контактілі пісіру немесе желімдеу арқылы) немесе ажырайтын (алмалы-салмалы) етіп ұштастырады (жалғайды). Полимер құбырлар су мен газ жеткізу, ауа тазарту (алмастыру), вентиляция жер суландыру (ирригация) жəне канализация жүйелері, химия, тамақ өндірістерінде ішкі коммуникация, қатынас, жол құру үшін қолданылады. Гидроизоляциялық, герметикалық жəне тыстамалық материалдар Гидроизоляциялық материалдар пленка (жұқа қабық), мастика, лакталған жəне сырланған түрінде қолданылады. Пленкалы түрлері негізінде полиэтилен, поливинилхлорид полмерлерінен экструзия үздіксіз сығып шығару немесе басқа əдіспен қалыңдығы 1 мм дейін болып өндіріледі. Мысалы полиэтиленді рулондық пленка ұзындығы 160 м дейін, ені 800-1400, ал қалыңдығы 0,06-0,2 мм, қасиеттері 13.7- кестеде келтірілген; тығыздығы 0,9 г/см3, -600С-тан +800С аралығында пайдалануға болады. Поливинилхлоридті пленканың созуға беріктігі 10-І5 МПа, үзілгенде салыстырмалы ұзаруы (100-300). Пленкалар – плотинаның фильтр арқылы су өткізуіне қарсы экран (жабық) жəне су қоймаларының, суару каналдарының су өткізбейтін жабындығы ретінде, үйлерді, ғимараттарды топырақ ылғалынан, жерасты суларынан қорғау, қатайып жатқан бетондарды ылғалсыздандырмау жəне қалыптарды тыстау, т.б. жұмыстарда қолданылады. Герметиктер – құрылыс бұйымдары мен конструкциялары өзара қиылысқан жері ылғал жəне ауа өткізбеуі үшін пайдаланылады. Олар мастикалы, погонажды жəне жапсырмалы болады. Мысалы, бутилкаучукті мастика паста түрінде жапсарға өндірілгеннен соң қатайтқыш (вулканизациялайтын) қоспаның əсеріне иілімді резеңке сияқты зат түзеді. Погонажды: герметиктер əдетте кеуекті немесе қуысты резеңке қоспаларынан жасалынған əртүрлі қойылымды ширақ бұрау (пороизол), гернит т.б.). Оларды қолдану тиімді болу үшін жапсарға ендіргенде, олардың диаметрінің 30-50% сығылуы қажет. |