Проф. В.Н.Абдуллабекова
Фан: ИНСТРУМЕНТАЛ ТАҲЛИЛ УСУЛЛАРИ
8-МАЪРУЗА. ТАҲЛИЛНИНГ ХРОМАТОГРАФИК УСУЛЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ДОРИ ВОСИТАЛАРИНИНГ СИФАТИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ
Қайта тайёрлов курси учун
(саноат фармацияси, метрология, биотехнология)
Тошкент - 2022
ФАРМАЦЕВТИКА ТАЪЛИМ ВА ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ
Хроматография ривожланишининг асосий босқичлари - 1903 й - Хроматографиянинг очилиши (Цвет М.С.)
- 1938 й - Юпқа қатлам ёки планар хроматография (Измайлов Н.А., Шрайберг М.С.)
- 1941 й - Суюқлик тақсамланиш хроматографияси
- 1952 й - Газ тақсимланиш хроматографияси
- 1956 й - Капилляр газ хроматографияси (Golay M.)
- 1975 й - Ион алмашиниш хроматографияси (Small H, Stevens T.S., Bauman W.W.)
Хроматография асосида сорбция жараёни ётади - Сорбция – қаттиқ ёки суюқ сорбентлар томонидан газлар, буғлар ва эриган моддаларнинг ютилиши
- Сорбция турлари
- Адсорбция – фазалар чегараси юзасида моддаларнинг сўрилиши(концентрирование)
- Абсорбция – икки ўзаро аралашмайдиган фазалар (қаттиқ ташувчидаги эритувчи ва суюқ фаза) орасида модданинг тақсимланиши
Қўзғалмас фаза (ҳаракатсиз) – қаттиқ модда (сорбент) ёки қаттиқ моддага сингдирилган суюқлик плёнкаси
Қўзғалувчанг фаза (ҳаракатчанг) – қўзғалмас фазадан ўтаётган суюқлик ёки газ
Михаил Семенович Цвет (1872-1919) - 1902-1903 йилларда бир қатор дастлабки тажрибалардан сўнг М.С. Цвет ўсимликларнинг баргларидан олинган экстрактни калций карбонат кукуни билан тўлдирилган шиша устундан ўтказиш орқали ўсимликнинг рангли мураккаб аралашмасини ажратиш олишга эришди.
Хлорофилл эритмасининг ажралиши 1-рангсиз 2-ксантофилл В(сариқ) 3-хлорофиллин В (сарғимтир-яшил) 4-хлорофиллин (яшилсимон-кўк) 5-ксантофил (сариқ) 6-ксантофилл А1 (сариқ) 7-ксантофилл А (сариқ) 8-хлорофиллин (кул ранг) 1. Моддаларнинг бир вақтнинг ўзида ҳам ажралиши ва ҳам таҳлили 2. Ажралишнинг юқори фаоллиги (сорбция ва десорбция жараёнларининг кўп марта қайтарилиши) 3. Экономик жиҳатдан қулай 4. Моддаларни на фақат ажралиши ва таҳлили, балки керакли бирикмани препаратив ажратиб олиш имконияти - универсаллиги, яъни, ноорганик ва органик тузилишга эга бўлган газсимон, суюқ ва қаттиқ моддаларнинг тузилиши, тозалиги ва миқдорини аниқлаш
- ўхшаш хусусиятларга эга бирикмаларни самарали ажратиш
- моддаларнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш, технологик жараёнларнинг назорати ва автоматик тартибга солиш имкони
- атроф-муҳитни назорат қилиш имкони
- автоматлаштириш
Қўлланилиши - Хроматография усули кўп қиррали, самарадор, селектив, тезкор, тажрибани олиб бориш соддалиги, автоматлаштириш имкониятлари мавжудлиги ва сезгир бўлганлиги сабабли аналитик мақсадларда кенг қўлланилаб келмоқда.
Атамалар - Абсорбция – сорбентнинг бутун хажми бўйича сорбатнинг сўрилиши
- Сорбцияланган (сўрилган) модда – абсорбат,
- Ажралиш асосида абсорбатнинг қўзғалувчанг ва қўзғалмас фазалардаги эрувчанлик фарқи ётади
- Сорбция- модданинг сорбентга сингиши ёки сўрилиши
- Десорбция –сорбциянинг тескари жараёни
- Динамик сорбция –ўзаро тасир қилувчи фазаларнинг йўналтирилган харакатлари шароитида кечадиган жараён бўлиб, ҳар бир ажралиш нуқтасида ўрнатиладиган динамик сорбцион мувозанат
- Адсорбция сорбент сиртида содир бўладиган жараён: молекуляр ва кимёвий адсорбция
- Сорбент - адсорбент
- Хемасорбция –адсорбат ва адсорбент орасида кечадиган кимёвий реакциялар борадиган сорбция
1) фазаларнинг агрегат ҳолатига кўра; 2) сорбент-сорбатнинг ўзаро таъсири механизмига кўра; 3) хроматографик таҳлил ўтказиш усулларига кўра; 4) хроматография жараёнининг аппарат дизайни (бажариш техникаси)га кўра; 5) хроматографиянинг мақсадига кўра; 6) Хроматографик тизимдаги босимга кўра. - суперкритик суюқлик хроматографияси (модданинг суюқ ва газ фазалари орасидаги фарқнинг йўқолгандаги ҳолати),
- газ (қўзғалувчанг, ҳарактчанг, мобил фаза) хроматографияси (ГХ)
- суюқлик хроматографияга (СХ) бўлинади.
ГХ қуйидаги гурухларга бўлинади: газ-суюқлик (модда суюқ фазада эрийди) ва газ-қаттиқ ёки газ-адсорбцион (газлар юзада ушланади) хроматографияси. СХ эса қуйидагича тавсифланади: - гель-суюқ,
- суюқлик-суюқлик ёки тақсимланиш (суюқликлар бир бири билан аралашмайди)
- суюқлик-қаттиқ ёки суюқлик-адсорбцион хроматографияси (моддалар юза томонидан ушлаб турилади).
Усул номидаги биринчи сўз қўзғалувчанг- мобил фазанинг агрегагат ҳолатини тавсифлайди, иккинчиси – қўзғалмас - стационар. - Қўзғалмас (стационар) фазанинг агрегат ҳолатига қараб, газ хроматографияси ГC газ-адсорбцион (стационар фаза - қаттиқ адсорбент) ва газ-суюқ (стационар фаза - суюқлик), суюқ хроматография – суюқ -адсорбцион (ёки қаттиқ-суюқлик) ва суюқлик-суюқлик бўлиши мумкин.
- Сорбент ва сорбатнинг ўзаро таъсир механизмига кўра (компонентларнинг қўзғалувчанг (элюэнт) ва қўзғалмас фазалар ўртасида тақсимланишаига) хроматографиянинг бир неча турларини ажратиш мумкин:
- адсорбцион хроматография ажралаётган моддаларнинг қаттиқ сорбент (юзаси яхши ривожланган қаттиқ жисм) томонидан сўрилишидаги фарқга асосланган;
- тақсимланиш хроматографияси қўзғалмас (стационар-қаттиқ макроғовак ташувчига сингдирилган юқори температурада қайнайдиган суюқлик) фазада ажратилаётган моддаларнинг турли хил эрувчанлигига (газ-суюқлик хроматографияси) ёки моддаларнинг қўзғалувчанг (ҳаракатчанг) ва қўзғалмас (стационар) фазалардаги турли хил эрувчанлигига (суюқлик хроматографиясига) асосланаган;
- ион алмашиниш хроматографияси - моддаларнинг ион алмашиш қобилиятининг ҳар хиллиги бўйича, яъни стационар фаза (ионит) ва ажратиладиган аралашманинг таркибий қисмлари орасидаги ион алмашинуви мувозанати константаларининг фарқига асосланган;
- эксклюзив (молекуляр-элак) (ўлчамни истисно қилиш) ёки гель хроматографияси - ажратилаётган моддалар молекулаларининг ўлчамлари ва шаклларидаги фарқ бўйича, қўзғалмас фазага (юқори ғовакли ион бўлмаган гель) сорбциясига асосланади;
- чўктириш хроматографияси - эрувчанлиги билан фарқ қилувчи сорбент билан ажратилган моддаларнинг чўкмаларини ҳосил қилиш, адсорбцион-комплекслаш, сорбентнинг фазасида ёки юзасида турли хил барқарорликдаги координацион бирикмалар ҳосил бўлишига асосланган ва ҳоказо.
- Аффин хроматографияси – қўзғалмас фазанинг мос гурухи билан аралашманинг фақат битта компоненти билан мустахкам комплекс ҳосил қилишига асосланган.
- Жараённи амалга ошириш техникасига кўра,
- ажратиш сорбент билан тўлдирилган махсус устунларда (колонкаларда) амалга оширилганда устунли хроматография, қўзғалувчанг фаза босимнинг ўзгариши натижасида устун ичида харакатланади;
- ажратиш махсус қоғозда - қоғоз хроматографияси;
- сорбентнинг юпқа қатламида амалга оширилганда - юпқа қатламли хроматография;
- капилляр устунли хроматография - капилляр устуннинг ички девори суюқ плёнка кўринишдаги адсорбент билан қопланган бўлади.
- Хроматографик жараённинг мақсадига қараб,
- аналитик хроматография (сифат ва миқдорий таҳлил);
- препаратив хроматография (моддаларни соф шаклда олиш, микроифлосланишларни концентрациялаш ва ажратиш учун);
- жараённи автоматик бошқариш учун саноат (ишлаб чиқариш) хроматографияси (бу ҳолда, устундан мақсадли маҳсулот сенсорга киритилади). Хроматография кўпинча эритмалар, каталитик жараёнлар, кимёвий жараёнлар кинетикасини ва бошқаларни ўрганишда тадқиқот мақсадларида қўлланилади.
Ажратиш жараёнининг олиб бориш усулларига кўра уч турга бўлинади: - 1) фронтал (олдинга қаратилган);
- 2) хроматографик элюациялаш;
- 3) сиқиб чиқарувчи.
- Фронтал усулни амалга ошириш энг осон. Ўрганилаётган моддаларнинг эритмаси ёки газ аралашмаси узлуксиз равишда сорбент билан тўлдирилган хроматографик колонкадан ўтказилади, уларнинг сорбцияси А < Б < C қатор бўйлаб ортиб боради. Шу асосда компонентлар устунда жойлашади. Бироқ, улар бутунлай ажратилмайди. Унинг соф шаклида фақат сорбент қатлами бўйлаб қолганлардан олдинда ҳаракатланадиган биринчи, энг заиф сорбцияланган компонентни ажратиб олиш мумкин.
Фронтал усул - Aгар сорбцияланмайдиган Е эритувчида эриган икки компонентли A ва Б аралашмаси таҳлил қилинса, A ва Б компонентларнинг сорбцияси ҳисобига соф эритувчи биринчи навбатда устундан оқиб чиқа бошлайди. Сорбент кам сорбцияланган A компоненти билан тўйингандан сўнг, колонкадан A модданинг Е эритувчидаги эритмаси оқиб чиқади.
- Ниҳоят, сорбент кейинги Б модда билан тўйинганида Б моддаси тошиб кетади ва A ва Б компонентлар эритмаси устундан оқиб чиқади.
- Aгар учинчи компонент бўлмаса, унда дастлабки моддаларни ўз ичига олган эритма сорбент қатламидан ўтади.
- Биринчи А компонентининг зонаси биринчи А ва иккинчи В компонентларни ўз ичига олган зона билан бевосита алоқада бўлади. Учинчи зонада биринчи, иккинчи ва учинчи компонентларнинг аралашмаси мавжуд бўлади. Вақт ўтиши билан сорбент тўйиниб "сакраш" пайдо бўлади, яъни, компонентлар сорбция қобилиятига мувофиқ устунни тарк эта бошлайди. Агар устундан чиқаётган суюқлик ёки газни концентрация детектори орқали ўтказилиб уни бутун тажриба давомидаги кўрсаткичларини графикда белгиланса, ҳосил бўлган чиқиш эгри чизиғи поғонали эгри чизиқ шаклига бўлади.
Фронтал усул - Ушбу усул ёрдамида фақат битта моддани ажратиб олиш мумкин. Фақат моддаларни тозалаш учун фойдаланилади. Бугунги кунда фронтал усул таҳлилда кенг қўлланилмайди, чунки таҳлил қилинаётган аралашманинг таркибий қисмларини тўлиқ ажратиш имкони йўқ. Бироқ, бу усул техник намунадан соф моддани препаратив ажратиб олиш учун жуда самарали, агар ёт аралашмалар асосий компонентга қараганда яхшироқ сорбцияланса.
Фронтал усул - сувни ион алмашинадиган материаллар билан тозалаш ва юмшатиш;
- кимё корхоналарининг газ маскалари ва вентиляция фильтрларида ҳавони фаоллаштирилган углерод билан заҳарли моддалардан тозалаш;
- металлургия корхоналари чиқинди саноат сувларидан қимматли моддаларнинг концентрацияси;
- дори воситалари ва озиқ-овқат маҳсулотларини ион алмаштиргичлар ёрдамида тозалаш ва бошқалар.
- Хроматографик элюациялаш усул кўп компонентли аралашмаларни тўлиқ ажратиш мақсадида қўлланилади. У моддаларни ажратиш, таҳлил қилиш ва физик-кимёвий ўрганиш усули бўлиб, унда сорбент қатлами орқали элюент оқими доимий равишда ўтади ва вақти-вақти билан ажратилиши керак бўлган моддалар аралашмаси сорбент қатламига киритилади. Маълум вақтдан сўнг, дастлабки аралашма соф моддаларга бўлинади, улар сорбентда алоҳида зоналарда жойлашган бўлиб, улар орасида элюент зоналар мавжуд бўлади. Бу усул энг кенг тарқалган бўлиб, айниқса газ ва газ-суюқлик хроматографиясида кенг қўлланилади.
- Устуннинг чиқишида детектор компонентларнинг концентрациясини доимий равишда ушлаб туради ва тегишли қайд қилиш мосламаси чиқиш эгри чизиғини бир қатор чўққилар кўринишида қайд этади, уларнинг сони ажратилган компонентлар сонига тўғри келади. (-расм).
Хроматографик элюациялаш усули - 1) тегишли шароитларни танлашда компонентлар бир-биридан деярли тўлиқ ажратилган бўлади ва фақат элюент билан аралашган холда бўлиши мумкин;
- 2) сорбент доимий равишда элюент томонидан қайта тикланади, шунинг учун энг кучли сорбцияланган намуна компоненти чиқарилгандан сўнг, дарҳол кейинги аралашмани ўрганишни бошлаш мумкин;
- 3) агар текширилаётган компонентнинг концентрацияси сорбцион изотерманинг чизиқли кесимига тўғри келса, у ҳолда берилган шароитда компонентнинг элюуция вақти идентификация қилиш учун ишлатилиши мумкин бўлган доимий қиймат ҳисобланади.
Хроматографик элюациялаш усули - ажратиш шартларини тўғри танлаш билан аралашманинг таркибий қисмлари устунни соф шаклда тарк этиши ва уларни бошқа таҳлил усуллари билан ўрганиш учун ажратиш мумкинлиги;
- таҳлил қилинаётган аралашманинг сифат ва миқдорий таркиби, натижада олинган хроматограммада мос келадиган компонентларнинг ушлаб туриш ҳажмлари ва энг юқори майдонларини оддийгина ўлчаш орқали аниқланиши мумкинлиги.
Сиқиб чиқарувчи Сиқиб чиқарувчи - ўрганилаётган аралашманинг намунаси киритилгандан сўнг, устун (колонка) аралашманинг бошқа компонентларига қараганда кўпроқ сўрилиш қобилиятига эга бўлган бошқа модданинг эритмаси (сиқиб чиқарувчи) қўшилган қўзғалувчанг фаза (эритувчи ёки ташувчи газ) билан ювилади. А <В <С <Д - Колонка бўйлаб ҳаракатланаётган элюент C моддани сиқиб чиқаради, у ўз навбатида В моддасини, В эса кейинчалик Д ни ва ҳоказо. Ажратилаётган моддалар колонкада ҳам, элюатда ҳам бир бирига кетма-кетликда жойлашади.
- Ҳар бир компонент тоза ҳолда ажралиб чиқади, фақат миқдоран эмас, чунки компонентлар зонаси тоза сорбентнинг сорбент бўшлиқлари билан ажратилмаган бўлади.
- Бу усул бўйича ишлаганда сорбент билан тўлдирилган колонка биринчи навбатда соф Е эритувчи билан ювилади, сўнгра таҳлил қилинадиган моддаларнинг, масалан, A ва Б нинг Е эритувчидаги эритмасидан маълум миқдорда киритилади. Ушбу усулда сорбент тоза эритувчи билан эмас, балки таҳлил қилинаётган аралашманинг ҳар бир компонентидан ҳам кучлироқ сорбцияланадиган Д моддасининг эритмаси билан ювилади. Бундай моддага сиқиб чиқарувчи дейилади.
- Таҳлил қилинаётган аралашманинг таркибий қисмларини ўз ичига олган сорбентни сиқиб чиқарувчи модданинг эритмаси билан ювилганда таҳлил қилинаётган аралашма олдинга (фронтнинг олд қисми) силжийди ва ҳар бир компонентга мос келадиган зоналарга бўлинади. Барча зоналар бир хил тезликда ҳаракат қилади, бу тезлик сиқиб чиқарувчи эритма зонасининг тезлигига тенг. Шундай қилиб ажраладиган аралашманинг таркибий қисмлари бирин кетин кетма-кет устундан чиқа бошлайди.
- Эгри чизиқдаги охирги чўққи сиқиб чиқарувчи моддага тўғри келади, бошқа босқичлар эса таҳлил қилинган аралашманинг таркибий қисмларига мос келади. Aгар тажриба сиқиб чиқарувчининг доимий концентрациясида олиб борилса, у ҳолда чўққиларнинг узунлиги аралашмадаги ушбу компонентнинг миқдорига пропорционал мос бўлади ва бунда чўққиларнинг баландликлари эса унинг сифат таркибининг ўлчови бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Сиқиб чиқарувчи Сиқиб чиқарувчи - Ушбу усулдан ажратилаётган аралашманинг етарлича соф таркибий қисмларини олишнинг иложи йўқ, шунинг учун ундан асосан моддаларни препаратив ажратиб олишда фойдаланилади. Бугунги кунда фаоллаштирилган углерод каби юқори фаол ва мавжуд адсорбентлардан фойдаланиш юқори маҳсулдорликка эришишга имкон беради.
- Усулнинг афзаллик томони - зоналар ювилиб кетмайди бошқа усуллардаги каби.
- Хроматогрифик тизимдаги босимга кўра юқори самарали хроматография ва паст босимли хроматография турлари мавжуд.
- Хроматография лабораторияларда ва саноатда кўп компонентли тизимларнинг сифат ва миқдорий таҳлили, ишлаб чиқаришни назорат қилиш, айниқса кўплаб жараёнларни автоматлаштириш билан боғлиқ ҳолда, шунингдек, индивидуал моддаларни алоҳида (препаратив) ажратиб олиш учун (масалан, асил ва ноёб металлар, элементларни) учун кенг қўлланилади.
- Баъзи ҳолларда моддаларни аниқлаш учун хроматография бошқа физик-кимёвий ва физик усуллар билан, масалан, масса спектрометрияси, ИҚ спектроскопияси, УВ спектроскопияси билан биргаликда қўлланилади. Хроматограммаларни шарҳлаш ва шароитларни танлашда компютерлардан фойдаланилади.
Хроматограммалар таҳлили Сифат таҳлили усуллари - Хроматографик сифат таҳлили аралашмалар таркибидаги моддалар ва аралашма таркибида бўлиши мумкин бўлган тоза моддаларнинг ушланиш вақтларини солиштиришга асосланган. Сифат таҳлилининг бир неча хили мавжуд.
- Аввал аралашманинг хроматограммаси олинади. Кейинчалик аралашмага тоза моддадан маълум миқдорда қўшилади ва янги хроматограмма олинади. Агар иккинчи хроматограммада янги хроматографик чўққи пайдо бўлса, у ҳолда аралашма таркибида қўшилган модда йўқ экан деб аниқ этиш мумкин. Хроматограммадаги бирор бир чўққининг баландлиги ошса, бу аралашма таркибида қўшилган модданинг мавжудлигини кўрсатади ва чўққини идентификация қилиш имконини беради.
Сифат таҳлили усуллари - Сифат таҳлили одатда аралашма ҳақидаги бошқа, масалан, спектроскопия, ядер-магнит-резонанс усули билан олинган маълумотларни тўлдиради.
- Хроматограммадаги аниқланаётган моддаларни шунингдек тестер усули билан ҳам идентификация қилиш мумкин. Бунда бир хил тадқиқот шароитида текширилаётган аралашма таркибидаги компонент ва эталоннинг ушланиш вақтлари ёки сиғимлари солиштирилади.
Сифат таҳлили усуллари Сифат таҳлили усуллари - Ковач индекси - размерсиз катталик бўлиб, юқори аниқлик билан, масалан капилляр колонкаларда 0,01 % гача, хисоблаб топилиши мумкин бўлган нисбий параметрдир. Ковач индекси биринчи навбатда номаълум моддаларни аниқлаш учун ишлатилади (сифат таҳлили). Функционал гурухи табиати билан фарқланадиган моддаларнинг Ковач индексининг ўзгариши дан молекулалараро таъсирларни баҳолаш учун фойдаланилади.
- Дори моддлар аралашмасини хроматографик таҳлил қилишда олинган натижалар хроматограммалар дейилади. Хроматограммалар асосида моддаларни идентификация қилинади, тозалиги ва миқдори аниқланади.
Ковач индекси - Хроматографияда моддаларни ушланиш вақти ва ушланиш ҳажми билан бир қаторда ушланиш индекси деб аталадиган параметрдан ҳам фойдаланилади. Газ хроматографиясида ушланиш индексини аниқлаш учун стандарт сифатида иккита қўшни н-алкан олинади, улардан бири текширилаётган бирикмадан олдин элюация қилинса, иккинчиси -эса кейин (расм).
Расм. Хроматографик ажратишнинг селективлиги ва фаоллиги
А- паст селективлик, юқори фаоллик;
Б- юқори селективлик, паст фаоллик;
В- ажратишнинг юқори селективлиги ва фаоллиги.
Расмда келтирилган хроматограммалардан кўриниб турибдики, чўққилар қанча яхши ажралган бўлса, қўзғалмас фазада компонент шунча кўп ушланиб туради, қанча α, К ва юқори бўлса, шунча чўққилар яхши ажратилган бўлади.
Миқдорий таҳлил усули - Таҳлил моддалар концентрациясига боғлиқ бўлган хроматографик чўққиларнинг турли параметрларини ўлчашга асосланган: ушланган хажмнинг ёки унинг чўққи баландлигига кўпайтмасининг баландлиги, кенглиги, майдони. Агар хроматографиялаш ва детектирлаш шароити стабил бўлса аниқланаётган параметр сифатида чўққи баландлиги олинади.
Миқдорий таҳлил усули - Чўққи юзасини хисоблаш чўққи баландлиги бўйича хисоблаш усулига нистабан хроматографиялаш шароитини стабиллилига қўйилаётган талабларни пасайтириши мумкин. Аммо майдоннинг ўзгариши бошқа хатоликларни ҳосил бўлишига олиб келади. Тор чўққилар ҳосил бўлган холатларда ушланган хажмнинг чўққи баландлигига кўпайтмасини ўлчаш усули баъзи афзалликларга эгадир. Чўққилар тўлиқ ажралмаган холда уларнинг устма-уст тушиб қолиши ва контурларини нотекислиги хатоликларнин кўпайишига олиб келади. Бундай ҳолатларда асосан чўққилар баландлигин ўлчашга асосланган усуллардан фойдаланилади.
Миқдорий таҳлил усули Хроматографик усулларда аралашмалар таркибидаги аниқланаётган моддалар миқдори бир неча хил усулларда ҳисобланади. - Калибрлаш коэффициенти
- Ички стандартлаштириш
- Аюсолют (мутлоқ) калибровка
- Оддий нормаллаштириш усули
Калибрлаш коэффициенти билан нормаллаштириш усули - Миқдорий таҳлил учун, аралашманинг ҳар бир таркибий қисмига нисбатан детекторнинг, масалан, катарометрнинг сезгирлигини баҳолаш керак. Калибрлаш коэффициентлари к аниқланади ва уларнинг ёрдами билан чўққилар майдонларига тузатишлар киритилади.
- Калибрлаш коэффициентини (К) аниқлаш учун бир хил миқдордаги компонентларни сақловчи аралашма тайёрланади ва уларнинг хроматограммаси олинади. Аралашма компонентлари чўққилари майдонларининг орасидаги фарқ фақат детектор сезгирлиги орқали топилади. Бирлик сифатида компонентлар бирининг чўққиси майдони қабул қилинади.
- Қолган барча бошқа чўққиларнинг ҳар бири учун майдонларнинг танланган чўққига нисбатан детекторнинг нисбий сезгирлигини бахолаш мумкин ва шу орқали калибрлаш коэффициенти ҳисобланади.
Миқдорий таҳлил усули - Аralashmaning barcha komponentlari detektor tomonidan aniqlangan va xromatogrammada aniq ko'ringan taqdirdagina usul qo'llanilishi mumkin. Murakkab aralashmalarni tahlil qilishda har doim ham barcha komponentlarning miqdorini aniqlash talab etimaydi. Ulardan ba'zilari umuman noma'lum holda qolishi mumkin. Bunday holatlar uchun boshqa usul - ichki standart usuli qo'llaniladi.
Оддий нормаллаштириш усули - Намуна билан хроматографга кирадиган компонент миқдори қанчалик кўп бўлса, мос келадиган чўққи майдони шунчалик катта бўлади. Ушбу умумий қонуниятни миқдорий таҳлилда қўлланилади. Бироқ, намунадаги модданинг таркиби иккита сабабга боғлиқ: қурилмага киритилган намуна ҳажми ва ундаги компонентларнинг консентрацияси.
- Таҳлил натижасига дозаларнинг таъсирини истесно қилиш учун хисоблаш усулида чўққилар юзасининг нисбий майдонларини ўлчаш усулидан фойдаланилади. Кўплаб тажрибалр шуни кўрсатдики, хатто намуна хажмининг ўзгариши ҳам чўққилар юзаси майдонларининг нисбатини ҳар қандай жуфт компонентлар учун ўзгармасдан қолар экан
Миқдорий таҳлил усули
Миқдорий тахлилда нисбий майдонлар яъни муайян чўққи юзасининг барча чўққиларнинг юзалари йиғиндисига нисбати (%) аниқланади.
C i = (S i / ∑Si)·100
бу ерда Si - i-компонентнинг енг юқори майдони, ∑ Si – аралашманинг барча таркибий қисмларининг чо`ққилар майдонларининг йиғиндиси.
Ушбу боғликлик фақат гомологик қатор азолардан ташкил топган аралашмаларга ва қачон ташувчи газ сифатида водород ёки гелий фойдаланилганда амал қилади. Бундай ҳолатда текширилаётган омил қиймати аралашманинг барча компонентлар учун бир хил бўлади. Барча қолган холатларда хроматограф детекторининг текширилаётган аралашма компонентларига нисбатан сезгирлиги инобатга олинади.
Ички стандартлаштириш Аюсолют (Mutlaq) kalibrlash usuli - Бунда тажриба йўли билан чўққининг битта параметри- майдони ёки баландлигининг модда концентрациясига боғлиқлиги аниқланади. Кейинчалик калибровик чизма чизилади.
- Кейинчалик юқорида белгиланган шароитда текширилаётган аралашманинг хроматограммаси олинади. Модданинг чўққи параметрлари ўлчанади ва график бўйича аралашма таркибидаги миқдори топилади. Ушбу усулда аралашма таркибидиги барча бирикмаларнинг аниқ ажралиши талаб этилмайди , балки фақат кераклиги аниқланади. Усул оддий , кераклича аниқ, микро миқдордаги ёт аралашмаларни аниқлаш қўлланилади.
Саволлар - Хроматография ҳақида умумий маълумотлар
- Хроматографик усуллар классификацияси
- Хроматографининг назарий асослари
- Хроматографик атамалар
- Хроматография усулларининг фазаларнинг агрегат ҳолатига кўра таснифланиш
- Хроматография усулларининг сорбент ва сорбатнинг ўзаро таъсир механизмига кўра таснифланиш
- Хроматография усулларининг жараённи амалга ошириш техникасига кўра таснифланиш
- Хроматография усулларининг хроматографик жараённинг мақсадига қараб кўра таснифланиш
|
Скачать 1.21 Mb.