Геология6. Сратар мен тапсырмалар Жазыты шайю жне мерзімді су аыстарыны жмысы
 Скачать 27.03 Kb.
|
|
Сұрақтар мен тапсырмалар: 1. Жазықтық шайю және мерзімді су ағыстарының жұмысы жазықтық шаю сайлардың пайда болу және дамуы мерзімді су ағыстарының жұмысы 2. Өзендер туралы жалпы мәліметтер 2.1 өзендер жұмысы 2.2 эрозия 2.3 тасымалдау 2.4 аккумуляция (тұнба жиналу) 3. Өзендер аңғары, олардың пішіндерімен дамуы 3.1 өзендер аңғары 3.2 жайылманың құрылысы 3.3 жайылма үстінгі көне террасалары 3.4 өзендердің құйылыс бөлімдері 4. Өзен жүйелері және олардың дамуы Жазықтық шаю Жазықтық эрозия жаңбыр мен қардың еруі нәтижесінде пайда болатын жер үсті ағынын тудырады. Жер бетінен ағызу қабат ағындары түрінде де, ағындар түрінде де жүзеге асырылады. Резервуардағы ағын жауын-шашын мөлшері топырақ пен өсімдіктерді суландыру үшін қажет су мөлшерінен асып кетсе пайда болады. Мұндай ағындардың тереңдігі микрорельефке, кедір-бұдырға және беткейлердің басқа ерекшеліктеріне байланысты бірнеше миллиметрден бірнеше сантиметрге дейін өзгереді. Қарқынды экономикалық даму аймақтарында ағынды сулар ең кең дамыған. Ручейковые ағындары жүргізеді үлкен эрозионную және бөлінеді унаследовавшие төмендету микрорельефа (боразда егістікте, өзі қалыптастыратын микроложбины ағып. Сайлардың пайда болу және дамуы Сай — тау етектерінде, далаларда ұшырасатын, көбінесе делювийлік шөгінділермен көмкерілген көлбеу жағалаулы құрғақ немесе уақтылы ғана су ағатын шағын аңғарша, көбіне құрғақ, кейде маусымдық су ағатын, беткейі көлбеулене келген ұзын ойыс. Сай жер бетінің эрозияға ұшырауынан (қар және жаңбыр суыны) және жыралардың одан әрі дамуынан қалыптасады. Ұзындығы 10 — 15 км-ге, ені жүздеген м-ге, тереңдігі ондаған м-ге дейін жетеді. Табаны мен беткейлері шабындық ретінде пайдаланылады; егін, бау-бақша өсіріліп, елді мекендер орналасады. Мерзімді су ағыстарының жұмысы Уақытша су ағындары атмосфера жауын-шашынынан немесе мұздықтар еруінен пайда болады. Флювийлік пішіндер эрозия атыздарын, шұңқырларды, шаймаларды, жыраларды, өзен аңғарларын қамтитын генетикалық қатар жасайды. Ағыстар жылы да, суық та болады. Егер ағыс суының температурасы қоршап тұрған су температурасынан жоғары болса, оны жылы ағыс деп, ал кері жағдайда суық ағыс деп атайды. Ағыс судың беті мен тереңдігінде де үлкендікішілі қабаттарды қамтиды. Сондықтан оны беттік, су астылық немесе тереңдік түптік ағыс деп бөледі. Шығу тегі бойынша ағыстар ықпа (желдің су бетін сүйкей соғуы әсерінен), ағындық (мұхиттың бір жағына жиналған көп судың лықсуы әсерінен), компенсациялықтолықтырма (мұхиттың бір жағындағы су олқылығын толтырып тұратын ағыстар) болып бөлінеді. Жердің тәуліктік айналуының әсерінен ағыстың алғашқы бағыты Солтүстік жарты шарда оңға қарай, ал Оңтүстік жарты шарда солға қарай ауытқып тұрады. Ағыс атмосфера мен желдің қысымынан су тығыздыктарының әр түрлі болып келуінен және бір бассейндегі су олқылығын екінші бассейннен лықсыған судың толықтыруынан пайда болады. Материктер ағыстың жылжу бағытын бұруға әсер етеді. Жалпы атмосфера циркуляциясының барлық жүйесінің мезгілдік орын ауыстыруымен бірге мұхит және теңіз ағыс жүйесі де жоғарғы ендікке қарай мезгілдік орын ауыстыруда болады. Кейбір ағыстар ауыспалы болып тұрады (жылдың бір бөлігінде суық, екінші бөлігінде жылы). Ағыс материктердің таяу бөліктерін ысытып немесе суытып олардың климатына үлкен әсер етеді. 2. Өзендер туралы жалпы мәліметтер Өзен — өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су немесе ағып жатқан тұщы судың табиғи жолы. Өзендердi зерттеумен потамология ғылымы айналысады. Өзендер геологиялық өмiрде маңызды рөл атқарады. Олар уақытша ағындармен (тұрақты немесе мерзiмдiк су ағындары) бiрге арналық ағын деп аталып, оның 65 жұмысы алаңдық шайылумен салыстырғанда арна деп аталатын жекелеген тар аңғарда шоғырланады. Өзендер – ұдайы əрекеттегі арна су ағындары. Олар атмосфералық жауын-шашынды жəне сужиналу алаптары деп аталатын байтақ аумақтардан жерасты суын жинайды. Өзендер планета құрлығының 68% шамасын сорғытып, мұхиттар мен теңіздерге құяды. Жыл сайын өзендер шығаратын судың 20% шамасын Амазонка – біздің планетадағы өзендердің су молдығы бойынша ең ұлысы шығарады. Өзен таужыныстарды қиратып, олардың қираған өнiмдерiн тасымалдау мен қайта түзу бойынша үлкен жұмыс атқарады. Жекелеген өзендер тасымалдайтын эрозия өнiмдерiнiң мөлшерi миллиондаған тоннамен өлшенiп, өзен ағынының қуатына жəне шайылатын таужыныстардың сипатына байланысты болады. Өзендер жүзгiн немесе домалама күйiндегi қатты минерал массаларды тасымалдап, қатты ағын жасайды. Таужыныстардың қираған өнiмдерiн өзендер қатты түрде ғана емес, ерiген күйде де тасымалдайды. Суда ерiген минералдар өзеннiң химиялық ағынын жасайды. Өзендердің қоректенуі, маңызы. Жер бетіндегі өзендер жаңбыр суымен, жерасты суымен, еріген қар және мұз суымен қоректенеді. Жауын-шашын мол түсетін кезде жаңбыр және қар суымен жазық өзендері қоректенеді. Ал тау өзені қар суынан басқа, күн жылынып, ауа температурасының жоғарылауынан тау басындағы еріген мұздық суларымен қоректенеді. Көктемде жерасты суы ұлғайған уақытта барлық өзендер онымен қоректене алады. Осы кезде өзен суларының тасуы орын алады. Жауын-шашын аз түсетін жаз мезгілінде өзен деңгейі төмендеп, сабасына түседі. Өзен суының жыл ішінде өзгеруі өзен режимі деп аталады. Өзендерді жер суаруға, кеме қатынасына, балық аулауға, электр энергиясын өндіруге, зауыт, кәсіпорын жұмыстарына, күнделікті тұрмыста пайдаланады. 2.1 Өзендер жұмысы Адамзаттың тіршілігі үшін өзендердің маңызы ауыз тола айтарлықтай: «өзен жағалағанның өзегі талмас». Өзен суы ауыз судың, өндіріске қажетті судың, жер суарудың, қуатты және таза электр энергиясының басты көзі. Өзен суы жер бетіндегі және жер астындағы сулардан құралады. Өзеннің суы жыл маусымына байланысты сабасы жоғары немесе төмен болады. Жазғытұрым қар кілт ерігенде өзендер жағасынан шығып, Қазақстан жерінде бip-eкi айда өзен суының 70—80 проценті ағып өтеді. Жаз аяғында сабасы ең төменге түсіп, қайырланып жеке қарасуларға бөлшектеніп қалады. Биік таулы қар (мұз) суымен қорланатын өзендердің биік сабасы керіciншe шілде кезінде болады. Сабасы толған кезде су көлемі 5—20 есе өседі, ағыс жылдамдығы су деңгейi төмен кезде жазықтардың iрі өзендеріңде ceкундінe 1-1,5 м (сағатына 3- 5 км), таулы өлкелерде 3—5 м (сағатына 15- 45 км) шамасында. Өзен арнасының ең терең жерінде ағыс қатты болады да, жағалау және түп беттерінде судың сүйкеліп қақтығысуынан ағыс баяулайды. Өзеннің бойында да оны ылдиы өзгepiп, қайраң, апан тұстарында ағыс жылдамдығы кемиді. Өзен сағасында су ауытқып, теңселіп, құйынша (турбулентті) ағады. Соның салдарынан су ирелендеп, оның барлық массасын түбінен бетіне дейін алмастырады, үгінділерді көтеріп, сүйреп, сыпырып отырады. Өзен суының күшін оның энергиясы (тipi күш) дейді. Ол судың массасы (m) мен ағысының жылдамдығы (v) тікелей байланысты: К=mv2/2 . Неғұрлым ocы екі сан артық болса, соғұрлым өзеннің жұмысы да күшті. Kейінгici: 1) эрозиядан (жырып-кеміру). 2. Эрозия мен үгілуден пайда болған және epiгeн заттарды тасымалдаудан, 3) аккмуляциядан (шөгуден) құралады. Өзеннің тipi күшi К мен ағызған «жүгінің» (Т) арақатынасына байланысты 3 түрлі жай туады: 1) К>Т — эрозия басым болады, бұл жас және жаңғырған таулы өлкеде үстем; 2) К=Т— эрозия мен аккумуляция өзара тең; 3) К<Т — аккумуляция басым, Осы аралық қатынас өзеннің тұла бойында және мезгіл сайын өзгеріп тұрады. 2.2 эрозия Су эрозиясы қатты нөсерлеп жауған жаңбырдан немесе қыста мол жиналған қардың тез еруі нәтижесінде пайда болады. Мұндай жағдайлар еңіс жері мол таулы беткейлерде жиі кездеседі. Бұл су ағындары тік беткейдегі топырақ бетін ғана шайып қоймай, көп жағдайларда сай, жыралардың пайда болуына әкеп соғады. Тау етегіндегі беткей алаптарын су эрозиясынан қорғау үшін бұл жерлерге а. ш. дақылдарын, жеміс ағаштарын отырғызып, қолдан ыңғайлы жер бедерлерін сатылап жасау (террасалау) әдісі де қолданылады. Топырақтың су эрозиясының бір түрі ирригациялық эрозия, ол адам қолдан суаратын жерлерде болады. Суармалы жерлерде судың өз ағысымен ағуы үшін оның бір бағытта еңісі бар жер бедері таңдалынып алынады. Сол бағытқа қарай майда суару арықшалары жүргізіледі, бірақ еңіс жерлерге қарай суды мөлшерлеп қана жіберу қажет. Олай болмаған жағдайларда, әсіресе, еңісі тіктеу суарылмалы беткейлерде топырақтың ирригац. эрозиясы өріс алады. Эрозияның бұл түрі тек суармалы алқаптарда ғана емес, сол суармалы алқаптарға су әкелетін арықтар мен канал бойларында, өзен жағалауларында (жағалаулар су әрекетінен бұзылып, шайылады) да кездеседі. Көктемгі нөсер жаңбырлар жауғанда немесе қар еріп, оның суы өзендерге қосылғанда, су деңгейі көп көтеріліп, жағалау беткейлерін жуып-шайып, тіпті кей жағдайларда арналарын бұзып, жаңа арнамен ағатын болады. Су эрозиясының бұл түрімен күресу үшін арнайы инж. құрылыстар салу, өзен бойларына ағаштар отырғызу, т.б. шаралар жүргізу қажет. Түпкі эрозия, өзен аңғарының бас жағында тереңдік эрозия басым болады. Тасқын тау жыныстарын бұзып-жарып, өзеннің құятын көл немесе теңіз деңгейіне тепе-теңдік бойлау қимасын жасайды. Өзен құятын бассейннің деңгейінен төмен қарай түпкі эрозия болуға тиic eмес. Содан осы деңгейді қзеннің эрозия базиci деп атайды. Өзеннің бастапқы (жас) кезінде оның аңғары кepi эрозия арқылы эрозия базисінен жоғары қарай қалыптасады. Бүйірлік эрозия. Өзеннің бойлау қимасы жатықталғaн сайын түпкі эрозия біртпідсп баяулайды да бүйір эрозия күшіне кіреді. Өзен арнасының бойында бойлау ағыстан көлденең бағытты ағыстар туады. Олар әуелi су түбіне жетеді де жағаға қарай ұрынады. Содан cу түбі шайылып, үгінді жағаға соғылады. Онын бip шамасы жара бойында шөгеді де арна жиегінде қайрағдар 2.3 тасымалдау Тасымалдау-материал өзен ағысы бойымен төмен қарай жылжуы. Тракция- тау жыныстарының беткі қабаттарының сулаып, сүйретілуі, домалануы. Седимент- өзен суындағы ұсақ бөлшектердің тұнуы. Олар пішініне, көлеміне тығыздығына байланысты. Суспензия –материал өзен ағысы бойымен төмен қарай қозғалатын тасымалдау үдерісі Сальтация –өзенде жүретін қой тас, жұмыр тас, минералдардардың қарғыма түрде Жылжуы. 2.4 аккумуляция (тұнба жиналу) Аккумуляция— геоморфологияда: құрлық бетінде немесе су алабында, өзенде минералдық заттардың немесе органикалық қалдықтардың жиналуы. Аккреция — денудацияға кері және онымен байланысты процесс. Аккреция алқабы — негізінен төмен орналасқан, көбінесе тектоникалық (ойыс, синеклиза, синклин, [ойпаң]), сонымен қатар денудациялық (аңғар, қазаншұңқыр) жаралымды кеңістіктер. Аккумуляциялық қат-қабаттардың қалыңдығы денудацияның қарқындылығы мен ойысудың белсенділігіне, тасымалданатын қопсық шөгінділердің мөлшері мен ойысудың арасындағы теңдестікке байланысты. |