рисолаи хатм. Титулка мундариа муаддима боби асосои назариявии фераст ( феристи китобхона)
 Скачать 302.57 Kb.
|
|
Феҳрасти системавӣ. Ташкили феҳристи системавӣ бевосита ба раванди қаблии гурӯҳбандии асарҳои чопӣ алоқаманд аст. Мутобиқи қарорҳое, ки ҳангоми таснифкунӣ қабул шудаанд, тавсифҳо дар ин феҳрист гурӯҳбандӣ шуда, бахшҳо, воҳидҳо ва воҳидҳои касриро ташкил медиҳанд. Аммо ин мазмуни кори ташкили феҳрасти системавиро тамом намекунад. Дар ҷараёни ташаккули он бисьёр масъалаҳои амалй ба миён меоянд, ки аз китобдор қарорҳои мулохизакоронаро талаб мекунанд. Феҳристро чунон ташкил кардан лозим аст, ки худи хонанда бе мушкили тартиби ҷойгиршавии шӯъбаҳо ва зершӯъбаҳо, алоқамандии байни онҳо, фарқияти шӯъбаҳое, ки бо ҳам монанд вале ба соҳаҳои гуногуни илм таалуқдошта, фаҳмида ва онҳоро чудо карда тавонанд. Ҳалли ин ва баъзе дигар масъалаҳо, муқаррар намудани усулҳои самарабахши ошкор намудани мазмуни фонди китобхонаҳо дар феҳрастҳо бо мақсади тарғиби беҳтарин асарҳо ва фаъолона ёрй расондан ба хонанда дар интихоби адабиёти дуруст мазмуни ин равандро ташкил медиҳанд. Ташкили феҳристи систематикӣ қисмҳои зеринро дар бар мегирад: Ташкили бахшҳои феҳраст, яъне гурӯҳбандии тавсифҳо аз рӯи шӯъбаҳо, воҳидҳо ва воҳидҳои касрӣ. Ҷойгиршавии тавсифҳо дар ҳар як бахш. Тарҳрезии феҳраст – ифшои мазмуни бахшҳо ва муайян намудани робитаи мавзӯӣ байни онҳо бо ёрии варақаҳои тақсимкунӣ. 4.Таъсиси дастурамалҳое, ки ба истифодаи феҳрист мусоидат мекунанд. 5. Нашри феҳристи систематикӣ.15 Гурӯҳи тавсифи асарҳои чопӣ, ки ҳангоми тасниф як индекси феҳрастро гирифтаанд, қисмати мустақили феҳрасти систематикиро ташкил медиҳанд. Дар рафти мунтазам пурра намудани фонди китобхона тавсифи китобҳои нав гирифташуда ба бахшҳои феҳраст дохил карда шуда, тавсифи китобҳои гумшуда ё аз фонд бархурдашуда сари вақт аз феҳраст бароварда мешавад . Аз ин бармеояд, ки ташаккули бахшҳои феҳристи системавӣ раванди муттасил буда, дар тӯли тамоми мавҷудияти китобхона идома дорад. Инро ба назар гирифта, ҳангоми тартиб додани феҳраст набояд бо расман дохил намудани кортҳои маводи нави воридшуда маҳдуд гардем, балки ба ташкили шӯъбаҳо ва зершӯъбаҳо феҳраст низ бояд бодиққат муносибат кард. Пас аз ташкили тақсимоти аввала, минбаъд ба афзоиши фонд ва афзоиши мутаносибан шумораи тавсифҳо дар ҳар як бахш аҳамият дод, чунки он метавонад нокифоя бошад ва тафсилоти иловагиро талаб кунад (масалан, бо истифода аз муайянкунандаҳои умумӣ ё таҳлилӣ). Дар рафти ташкили шӯъбаҳо ва пур кардани феҳрасти систематикй бо тавсифи асарҳои чопй , набояд фаромӯш карда шавад, ки нишон додани ҷои ҳар як корт дар феҳраст бо индекси феҳраст, ки дар кунҷи поёни чапи он ҷойгир карда шудааст бояд мувофиқ бошад. Бинобар ин, агар шумо хоҳед, ки ба таснифоти қаблии китоб ислоҳот ворид кунед, шумо бояд ба индексҳои он дар китоб ва карточкаҳо тағйирот ворид кунед. Дар байни тавсифҳо метавонанд: асосӣ (барои китобҳое, ки дар як бахш дар рафҳои китоб ҷойгиранд), иловагӣ (барои китобҳое, ки аз рӯи мундариҷаи асосии онҳо дар бахшҳои дигар тасниф карда шудаанд, вале дар ин ҷо ба таври иловагӣ инъикос карда мешаванд) ва таҳлилӣ (барои мақолаҳо ва дигар маводи ҷилдҳо ) эссеҳо, маҷмӯаҳо ё нашрияҳои даврӣ). Ба ҳам пайваст намудани онҳо ба ягонагии мазмуни асарҳои чопй, ки дар фонд бобати ин мавзӯъ мавчуданд, вобаста аст. Ҳама бахшҳо дар феҳраст мувофиқи индексҳо ва тартиби сарлавҳаҳо дар ҷадвалҳо ҷойгир карда шудаанд. Тақсимкунакҳое , ки дар дохили шӯъба бо истифода аз тахассусҳо таъсис дода шудаанд, фавран пас аз шӯъбае ҷойгир карда мешаванд, ки индекси якхела дорад. 16 Барои дуруст сохтани феҳристи систематикӣ тартиби муттаҳид кардани тавсифҳо дар як бахш муҳим аст. Масъалаи ба максад мувофиқтар ҷойгир кардани тавсифҳо аксар вақт дар саҳифаҳои матбуоти китобхона муҳокима карда мешавад ва онро китобхонаҳо бо роҳҳои гуногун ҳал мекунанд. Тавсифҳои алфавитии дар ҳар як бахши феҳраст истифодашуда бартариҳои муайян дорад . Он мавқеи тавсифи ҳар як китобро аниқ муайян мекунад, дар як ҷо гирд оварда шудани тамоми асарҳои як муаллифро дар ин ё он масъала таъмин мекунад, ба хонанда имкон медихад, ки дар мавридҳое, ки дар хотираш наомадааст, тавсифи китобҳои заруриро пайдо кунад. Бо тартиби алифбоии тавсифҳо китобдор имкон пайдо мекунад, ки зуд тафтиш кунад, ки оё кори муайян дар қисмати додашуда инъикос ёфтааст ё не ва ин раванд ҳангоми таҳрири феҳраст хеле муҳим аст. Бояд гуфт, ки чунин тартиб ба вазифаи феҳрасти систематикй барои ёрй расондан ба хонанда дар интихоби китоб пурра мувофиқ нест. Китобҳои дорои арзиши илмӣ, бо назардошти тартиби алифбои тавсиф, метавонанд дар охири ин тақсимот хотима ёбанд, дар ҳоле ки китобҳои арзишашон камтар, гӯё, онро роҳбарӣ мекунанд. Хонандагон бошанд, на ҳама вақт бо мазмуни тамоми бахш шинос мешаванд ва аксаран бо тамошои якчанд тавсифи дар аввали таксим гузошташуда маҳдуд мешаванд. Ба ҷои тартиби алифбоии тавсиф баъзан тартиби баръакси хронологи истифода мешавад, ки хусусияти асосиро на муаллифи китоб ва унвони он, балки соли нашрро мегирад. Бо ин тартиб аввал тавсифи китобҳои соли охирини нашр, баъд соли гузашта ва ғайра дар хронологияи пасти нашрияҳо ҷойгир карда мешаванд. Пеш аз ҳама, бояд гуфт, ки тавсифи асарҳои дар солҳои гуногун чопшудаи як муаллифро ҷудо кардан мувофиқи максад нест. Хонандагоне, ки ба шўъбаи масъалаи мавриди таваљљўњашон мурољиат мекунанд, њуќуќ доранд асарњои муаллифони ба онњо маълумро дар шакли маљмўа пайдо кунанд. Ҳамин тариқ, бо назардошти афзалиятҳо ва нуқсонҳои зикргардидаи усулҳои имконпазири ташкили тавсифҳо дар бахшҳои феҳрасти систематикӣ, афзалият додан ба тартиби алифбо, ки талаботи содда ва возеҳиятро дар ташкили феҳраст бештар қонеъ мекунад, бамаврид аст. Истифодаи оқилонаи феҳрасти системавӣ бештар аз тарҳрезии бодиққат ва пурраи он вобаста аст. Бояд зершӯбаҳои мавҷудбудаи феҳрастро дақиқ ҷо ба ҷо кард, то ки хонанда ба осонӣ ҷойгиршавии зина ба зинаи шӯъбаю зершӯъбаро фаҳмида, истифода барад. Бояд гуфт, ки шакли кортҳои феҳрасти систематикие, ки як қатор бартариҳои дар боло зикр шударо дорад, дар ороиши он баъзе душвориҳои амалиро низ доро мебошад. Дар феҳрастҳои электронӣ ва феҳрастҳои систематикии чопшуда дар шакли китоб ба матн дохил кардани қайду тавзеҳоти зарурӣ, истифодаи шрифтҳои гуногун барои унвонҳои шӯъбаҳои калон ва шӯъбаҳои хусусӣ ва истифодаи дигар хусусиятҳои тарҳрезии компютерӣ ва полиграфӣ осон аст. Дар феҳрастҳои кортҳо имкониятҳои тарҳрезӣ хеле маҳдуданд, дар онҳо кортҳои тақсимкунанда нақши асосиро мебозанд, ки дар онҳо ҳама тавзеҳоти барои хонанда зарурӣ ҷойгир карда шудаанд. Ҷадвали корти ҷудокунанда барои сарлавҳаи бахшҳои феҳраст истифода мешавад. Сарлавҳа ин индекс ва номи кафедра мебошад, ки аз сарлавҳаи мувофиқи ҷадвалҳои гурӯҳбандӣ кардашудаи китобхона гузаронида мешаванд. Муњимтарин хусусияти сохтори феҳрасти системавї робитаи мантиќии байни шӯъба ва воњидњои он мебошад. Фош кардани ин пайвастшавӣ дар феҳрасти систематикии кортӣ бо роҳи тартиб додани номгӯи қисмҳои асосӣ дар карточкаи тақсимкунӣ аз ҳолатҳое, ки дар он бахшҳо мавҷуданд, ба даст оварда мешавад. Ба шарофати чунин рӯйхат хонанда имкон пайдо мекунад, ки фаҳмад, ки кадом масъалаҳои марбут ба мавзӯъи шӯъба дар бахшҳои махсус ҷой дода шудаанд, онҳо дар феҳраст бо кадом тартиб ҷойгир шудаанд, дар зери кадом индексҳо онҳоро ҷустуҷӯ кардан лозим аст. 17 Сохтори зинавии индексҳо ба китобдор имкон медиҳад, ки тобеияти шӯъбаҳоро аз рӯи шумораи аломатҳои онҳо муқаррар намояд. Сарлавҳаҳои бахшҳо, рӯйхатҳои воҳидҳои асосӣ ва маълумотҳо барои кӯмак ба хонандагон дар ҷустуҷӯ дар сохтори феҳристи системавӣ ва пайдо кардани шӯъбае, ки онҳо меҷӯянд, кортҳои возеҳи тақсимкуниро талаб мекунанд. Ҳар се намуди сабтҳо бо хатти китобхона ё дар мошини чопӣ навишта мешаванд. 'Баъзе китобхонаҳои калон онҳоро чоп мекунанд, аммо ин арзиши гарон дорад. Ташкили нашри мутамаркази варақаҳои тақсимоти чопӣ душвор аст, зеро фондҳои китобхонаҳо аз ҷиҳати мазмун гуногунанд ва пешгӯӣ кардан ғайриимкон аст, ки кадом қисмҳо дар феҳраст нишон дода мешаванд. Ҳамин тариқ , дар аксари китобхонаҳо варақаҳои тақсимкунӣ аз ҷониби китобдоре тартиб дода мешавад, ки феҳрастро ташкил мекунад. Барои осон кардани самти умумӣ дар феҳраст барои хонандагон, барои кафедраҳои зинаҳои гуногуни тақсимот карточкаҳои тақсимкунанда бо проексияҳои шаклҳои гуногун истифода мешаванд: бо проексияҳои васеъ дар мобайн - барои шӯъбаҳои соҳаҳои асосии илм; дар паҳлӯ дар тарафи чап - барои зершӯъбаҳо; дар паҳлӯ дар тарафи рост - барои қисмҳои боқимонда. Феҳрасти систематикии кортҳо дар китобхонаҳои калон дар ҷевонҳои зиёд ҷойгир карда мешавад. Дар девори пеши ҳар як қуттӣ бояд нишон дод, ки кадом шӯъбаҳо дар он намояндагӣ мекунанд. Ин дастурро бо роҳҳои гуногун иҷро кардан мумкин аст. Агар се ё чор шӯъбаи калон дар як қуттӣ ҷамъ шуда бошад, беҳтар аст, ки онҳоро бо нишон додани индексҳо ва номи ҳар як номбар кард. Дар ҳолатҳое, ки дар қуттӣ шӯъбаҳо зиёданд , индекс ва номи аввалин ва охирини онҳо нишон дода мешаванд. Рақами силсилавии қуттӣ низ барои осон кардани ҷои он дар утоқи феҳраст гузошта шудааст. Дар дохили ҳар як утоқи феҳрастӣ, ҷевонҳо асосан ба таври уфуқӣ ва сипас пайдарпай ба ҳар як сатр ба самти амудӣ ҷойгир карда мешаванд. Барои осонии кори китобдор шӯъбаи ҳар як соҳаи илм бояд нигоҳ дошта шавад. Ин имкон медиҳад, ки дар утоқҳои феҳрастҳо навиштаҷоти дахлдор гузошта шаванд, то ки хонанда бо осони муайян карда тавонад, ки дар онҳо кадом соҳаи илм ифода ёфтааст. Дар китобхонаҳое, ки дастрасии хонандагонро ба рафҳо истифода мебаранд, дар рафҳо нишон додани рақамҳои қуттиҳои феҳрасти системавӣ, ки ин шӯъбаҳоро инъикос мекунанд, муфид аст. Ин ба хонанда кӯмак мекунад, ки дар феҳраст шўъбањои мавзўи ба ў шавқоварро зуд пайдо кунад. Ташкилкунии аз ҳама бодиққат ва боандешонаи феҳрасти системавӣ на ҳамеша имкон медиҳад, ки шӯъбае, ки ба хонанда лозим аст, зуд пайдо шавад. Тартиби мунтазами шӯъбаҳо, бо тамоми бартариҳои дар боло зикршуда дар ифшои мантиқии мундариҷаи фонд, аз хонанда талаб мекунад, ки қобилияти ҷустуҷӯй кардани схемаи таснифот, ҷустуҷӯи мавзӯи мавриди таваҷҷӯҳи ӯ, пай дар пай аз шӯъбаи умумӣ ба зершӯъбаҳои он ҳаракат кунад. Барои осон кардани истифодаи феҳрист китобхона бояд як қатор дастурҳоро тартиб диҳад, ки дар байни онҳо индекси алифбоӣ-мавзӯӣ ба феҳрасти систематикӣ аҳамияти калон дорад. Дар нишондиҳандаи индекси алифбоӣ-мавзӯӣ номи соҳаҳои асосй, соҳаҳои пешбарандаи илм, фанҳои алоҳида ва масъалаҳои алоҳидаи ин соҳаҳо, муҳимтарин масъалаҳои илмй, мафҳумҳо ва объектҳои алоҳида, ки объекти омузиши илмҳо мебошанд ва ғайра оварда шудаанд. Ҳар як номгӯй бо индекси шӯъба ишора карда мешаванд ва аз рӯи он китобро ҷустуҷӯ кардан лозим аст. Шакли кортии индекс ин қулайтарин шакл аст, ки ҳар як сарлавҳаи индекс дар варақаи алоҳида навишта шуда, кортҳо аз рӯи алифбо дар қуттиҳои феҳраст ҷойгир карда мешаванд. Мақсади асосии индекс ин кӯмак намудан барои дарёфтани маълумот ба хонанда дар шӯъбаи мувофиқ ҳангоми истифода аз феҳрасти систематикӣ аст. Илова ба нишондиҳандаҳои алифбоӣ-мавзӯӣ, ки барои хонанда ёфтани шӯъбаи лозимиро дар феҳраст осонтар мекунад, китобхона бояд ба хонандагон дар фаҳмидани схемаи таснифоти асоси феҳрасти систематикӣ кӯмак расонад. Бо ин максад дар паҳлӯи феҳраст диаграммаи графикӣ дар шакли плакат гузошта мешавад, ки дар он шӯъбаҳо ва зершӯъбаҳои муҳимтарин мувофиқи тартиби дар феҳраст овардашуда нишон дода шудаанд. Истифодаи шрифтҳои ҳаҷм ва рангҳои гуногун ба китобдор имкон медиҳад, ки шӯъбаҳо, қисмҳои асосӣ ва зерсохторҳои онҳоро нишон диҳад. Тақсимоти муфассал дар плакат набояд нишон дода шавад, чунки ингуна тақсимот хонандагонро ҳангоми ёфтани маълумоти лозима ба мушкили дучор менамояд. Инчунин, дар паҳлӯи феҳраст плакатеро гузоштан лозим аст, ки дар он шарҳи мухтасари тарзи истифодабарии феҳраст дода шудааст. Матни плакат бояд тарзи истифода бурдани рӯйхатҳои воҳидҳои асосӣ, маълумотҳо барои дарёфти шӯъбаи дилхоҳ ва бо кадом тартиб дар дохили ҳар як бахши феҳраст ҷойгир шудани онҳоро фаҳмонад. Сӯҳбати шифо ва ёрии китобдор бо хонанда барои омӯзонидани истифода аз феҳрасти системавӣ аҳамияти калон дорад. Китобдор аз куҷо ҷустуҷӯ кардани китобҳоро аз рӯи ягон масъала нишон дода, бояд бифаҳмад, ки хонанда қоидаҳои истифодабарии феҳрастро медонад ё не. Масалан, оё ӯ медонад, ки чӣ тавр дар феҳрастҳо маводи лозимаро аз рӯи индексҳои шӯъбаҳо ҷустҷӯ ва дарёфт кардан мумкин аст, ё не ин ки ҳадафи рӯйхатҳои воҳидҳои асосиро хонанда бохабар аст ё не. Албатта, чунин сӯҳбатҳои кӯтоҳ бо хонанда дар бораи феҳрист бояд сурат гирад, агар ӯ ба чунин кӯмак ниёз дошта бошад. Аммо дар назар доштан лозим аст, ки хонанда аксар вақт аз гуфтани он ки сохтмони феҳрастро намефахмад, шарм медорад . Китобдор бояд боадабона бо хонанда барои ёрӣ додан ва фаҳмонидан рафтор кунад.18 Мазмуни адабиёт ва мавзӯъҳои шӯъбаҳо ва зершӯъбаҳо, шарҳи сарлавҳаҳои онҳо, ки дар феҳрасти систематикй инъикос ёфтааст, ҳамаи ин бояд ба дараҷаи ҳозираи тараққиёти ҳаёти ҷамъият, илм, техника, адабиёт ва санъат мувофиқ бошад. Албатта чунин талаботро танҳо бо роҳи ба феҳраст дохил намудани тавсифи китобҳои нав қабулкардаи китобхона ба даст овардан кофӣ нест. Аз нуқтаи назари илми муосир муносибат ба китобҳои пештар нашршуда тағйир меёбад. Бисёрии онҳо, ки як вақтҳо қимматбаҳо ва фоиданок буданд, кӯҳна мешаванд, маълумотеро, ки муаммоҳои ҳозиразамон, актуалии илмро инъикос мекунанд дарбар намегиранд. Хонандагонро барои истифодаи техника ва усулхои амалие, ки дар истеҳсолоти саноатй ва хоҷагии қишлоқ кайҳо боз бо усулҳои нави мукаммалтар иваз карда шудаанд, равона мекунанд. Бештар ин кӯҳнашавии маълумот ба адабиёти мавзӯъҳои чамъиятӣ-сиёсй дахл дорад. Азбаски тартиб додани феҳристи систематикӣ раванди тӯлонӣ буда, ибтидои он баъзан ба замонҳои хеле қадим рост меояд, сохтор ва мундариҷаи онро давра ба давра аз нав дида баромадан лозим аст. Ин тарзи аз нав дида баромадани маълумотро таҳрири феҳрасти систематики меноманд. Нашри феҳрист метавонад ҷорӣ бошад, ки он дар натиҷаи ягон воқеаи муҳими ҳаёти ҷамъиятӣ ё кашфи илм ба вуҷуд омада ва ба нақша гирифта шуда, дар санаи пешакӣ муайяншуда амалӣ карда мешавад ва ба боз аз нав дида баромадани алоқамандии тамоми феҳрастҳо овара мерасонад.19 Нашри кунунӣ одатан бо таҷдиди фаврии як ё якчанд бахшҳои аз ҷиҳати мавзӯӣ алоқаманди феҳраст маҳдуд аст. Таҳрири нақшавӣ бояд ҳамеша аз рӯи ҷадвали пешакӣ муайяншуда тавре анҷом дода шавад, ки ҳамаи шӯъбаҳои феҳраст дар як муддати муайян аз нав дида баромада шаванд. Мўњлати тањрири феҳраст аз рўи њаљми он ва ваќте, ки барои ин кор људо карда мешавад, муќаррар карда мешавад. Зарур аст, ки давраи пурраи баррасии феҳрастҳо дар давоми як сол анҷом дода шавад, аммо дар китобхонаҳои калонтар ин метавонад тӯл кашад. Таҳрири феҳрасти системавӣ ва индекси он кори мураккаб ва вақтталаб аст. Бо вуљуди ин, зарур аст, зеро бе таҳрир пешнињоди феҳристи мунтазам хизмтарасонанда ба хонанда ва ба талаботҳои муосир ҷавобгӯ будани китобхона имконнопазир аст. Феҳрасти мавзӯӣ (предметный). Дар феҳристи фаннӣ ва картотекаҳо тавсифи асарҳои чопӣ зери номи он мавзӯъҳо ва масъалаҳое , ки дар бораи онҳо сухан меравад, гурӯҳбандӣ карда мешавад. Таърифи шифоҳии мавзӯе, ки мазмуни асар ба он бахшида шудааст, сарлавҳаи мавзӯъ номида мешавад. Ҳамон истилоҳ тамоми гурӯҳи тавсифҳоеро, ки дар зери ин сарлавҳа ҷойгир шудаанд, ифода мекунад. Ҳамин тариқ, тавофути байни феҳристи мавзӯӣ аз систематикӣ дар воҳиди сохтории феҳристи фаннӣ будани сарлавҳаи фаннӣ мебошад, дар систематикӣ бошад шӯъбаи китобҳои як соҳаи илм ҳамчун воҳиди сохторӣ хизмат мекунад. Хусусияти дуюми фарќкунандаи феҳрасти фаннї љойгиркунии њамаи сарлавњањои мавзўъ бо тартиби ягонаи алифбо мебошад. Дар феҳристи мавзӯъҳо сарлавҳаҳои мазмуни гуногун паҳлӯ ба паҳлӯ ҷойгир шудаанд. Дар ин бобат вай аз феҳрасти систематикие, ки дар он фаслхо ва зерфаслхо аз руи мазмун, бо алоқаи мантиқии худ гурӯҳбандй карда мешаванд, моҳиятан фарқ мекунад. Тартиби алифбои сарлавҳаҳои мавзӯъҳо ба хонандагон имкон медиҳад, ки бидуни ҷустуҷӯи тӯлонӣ, адабиёти марбут ба мавзӯъ ё масъалаи мавриди таваҷҷӯҳи худ, ки таҳти сарлавҳаи мавзӯъ ҷамъоварӣ шудаанд, зуд пайдо кунанд. Ҳамин тариқ, масалан, адабиёт дар бораи энергияи атом ва истифодаи он дар тамоми соҳаҳои илму техника дар феҳристи мавзӯъҳо таҳти сарлавҳаи «Энергияи атом» ҷамъоварӣ карда мешавад, ки дар он ба осонӣ пайдо мешавад. Дар феҳристи систематикӣ ин адабиёт дар бисёр кафедраҳо (физика, тиб, соҳаҳои гуногуни техника ва ғайра) инъикос хоҳад ёфт. Аз муќоисаи дар боло овардашуда ба хулосае омадан лозим аст, ки феҳрасти фаннї мазмуни фонди китобхонаро нисбат ба он дар феҳрасти систематикї дар љињати дигар ошкор мекунад ва њардуи ин феҳрастњо њамдигарро такрор намекунанд. Танҳо дар сурате, ки мавзӯи китоб яке аз соҳаҳои илм бошад, хавфи такроршави дар феҳрасти фаннии шӯъбаҳои дахлдори умумии ҳамон соҳаҳои илм дар феҳрасти систематики вуҷуд дорад. Аз ин рӯ, агар дар китобхона феҳристи системавӣ мавҷуд бошад, зарурати амалӣ сохтани сарлавҳаҳои фаннии соҳаҳои илм, аз қабили математика, кишоварзӣ ва ғайра вуҷуд надорад.Дар зери ин сарлавҳаҳо тавсифи танҳо асарҳои умумие, ки дар феҳрасти системавӣ пешниҳод шудаанд аз руи индексҳои шӯъбаҳои дахлдор ҷамъ карда мешавад. 20 Аз ин рӯ, ҳадафи асосии феҳристи мавзӯъҳо аз он иборат аст, ки ба хонанда зуд дарёфтани адабиёт оид ба ин ё он мавзӯъ, ки таҳти сарлавҳаи мавзӯъ ҷамъоварӣ шудааст, кӯмак расонад. Сарлавҳаи мавзӯъ тасвири ҷустуҷӯи ҳуҷҷат дар феҳрасти мавзӯӣ мебошад. Сарлавҳаи( рубрика) мавзӯъ аз қисми( заголовок) мавзӯъ ва зерқисм иборат аст. Сарлавҳаи мавзӯъ калима ё ибораест, ки мафҳумҳои умумиро дар бораи мавзӯи кори чопӣ ифода мекунад. Калимаи аввали сарлавҳаи мавзӯъ бояд калимае бошад, ки моҳияти мавзӯи асари чопӣ ё асоснокии мушаххаси онро ифода мекунад ё истилоҳи ибтидоии мавзӯи ин асари чопӣ мебошад. Масалан: - - Майдончаҳои бачагона, ё - - сабзавот. Бо ёрии калимаи якуми сарлавҳаи мавзӯъ дар як ҷои феҳрасти мавзӯӣ қисмҳои аз ҷиҳати мавзӯӣ наздик ва мувофиқи ҳуҷҷатҳо муайян карда мешаванд. Ҳангоми таҳияи сарлавҳаи мавзӯъ инверсия ( ивазшавии ҷои калима) истифода мешавад. Инверсия дар сарлавҳаи мавзӯъ ивазкунии методии калимаҳост, ки тартиби муқаррарии мустақими ҷойгиркуниро вайрон мекунад. Инверсияи сифатҳое, ки мавзӯи асари чопиро муайян мекунанд, истифода мешавад. Инверсия ҳамон вақт зарур аст, ки сифат хусусиятҳои хусусӣ ва дуюмдараҷаи ба бисёр объектҳо хосро нишон диҳад: андоза, ҳаҷм, шакл, хосиятҳои физикӣ ва ҳолат. Масалан: - физикаи квантӣ ; - - гази моеъ; - - гурбаҳои хонагӣ ва ғайра. Инверсияи исмҳо низ истифода мешавад, ки онҳо мафҳумҳоро ифода мекунад: «падидаҳо», «реаксия», «таъсир», «беморӣ». Масалан: - - бемории Боткин; - - Реаксияи Вассерман ва ғайра. Инверсияи рақамҳо вақте истифода мешавад, ки онҳо пайдарпайии падида ё ҳодисаро бо такрори пайдарпайи худ ифода мекунанд. Барои намуна21: - Бозиҳои олимпии XVII — Бозиҳои олимпии XIX Инверсия татбиқ намегардад, агар:22 а ) ибора истилоҳи муқарраршудаи сиёсӣ, илмӣ ё касбӣ мебошад, масалан, - - Хизматрасонии китобхона; - механикаи назариявӣ ва ғ.; б ) вақте ки сифат ҳолати мушаххаси исмро муайян карда, зери фишори мантиқӣ қарор мегирад, масалан, -истгоҳҳои насосӣ; - маҳсулоти нимтайёри гӯштӣ; в ) вақте ки шумора бо исм алоқаманд бошад, масалан — якуми май;.— хафтуми ноябр. Забони сарлавҳаи фаннӣ забони шартии сунъӣ бо истифода аз калимаҳои забони табиии тоҷикӣ буда, калимаву ибораҳои онро барои тартиб додани сарлавҳаҳои мавзӯъ ҷамъоварӣ мекунад. Аз ин рӯ, сарлавҳаи мавзӯъ метавонад бо як исм, маҷмӯи исм + шумора, исм + сифат, исм + исм ифода карда шавад. Дар сарлавҳаи мавзӯъ калимаҳои синонимӣ метавонанд истифода шаванд: - - ҳавопаймоҳо = аэропланҳо. Намудҳои зерини сарлавҳаҳои мавзӯӣ ҷудо карда мешаванд: содда ва мураккаб. Мураккаб, дар навбати худ, ба омехта ва тавсифӣ тақсим мешавад. Сарлавҳаи оддии мавзӯъ аз як калима ё ибора иборат буда, субтитр надорад. Сарлавҳаи мураккаб дорои субтитр аст. Зерсарлавҳаҳо зерсарлавҳаҳои мавзӯӣ, ҷуғрофӣ, хронологӣ, мақсад ва шакл мешаванд. Сарлавҳаҳои мавзӯии сарлавҳаи мураккаби мавзӯъ паҳлӯҳо, қисмҳо, ҷузъиёти предмети омӯзиш, таркиб, хосиятҳо ва ҳолати онро ошкор мекунанд. Масалан: - - Ҳавопаймо - чарх - озмоиш. Зерсарлавҳаи мавзӯӣ ҳатмист, зеро бидуни он мавзӯи асари чопӣ пурра кушода намешавад. Ташкили феҳристи фаннӣ бо вазифаҳое, ки дар назди китобхона истодаанд, ба манфиатҳои хонандагоне, ки он ба он хизмат мерасонад, таркиби фонди китобҳои он зич алоқаманд буда, ба системаи феҳрасти китобхона мувофиқат мекунад. Феҳрасти фаннӣ дар сурати мавҷуд будани феҳрасти систематикӣ дар китобхона, тавре ки аллакай зикр гардид, ёрирасон буда, феҳрасти систематикиро пурра мекунад, аз ин рӯ он метавонад на тамоми фонди китобхона, балки танҳо қисми маълуми онро инъикос намояд. Ба ҳамин тарик, масалан, дар китобхонаи илмй-техникй ба феҳрасти предметй дохил кардани асарҳо танҳо аз рӯи масъалаҳои техникию иқтисодии соҳаи саноат, ки бевосита бо кори истеҳсолии хонандагони китобхона алоқаманданд, ба мақсад мувофиқ аст. Ҳангоми тартиб додани феҳристи мавзӯъҳо кортҳои дорои тавсифи китобҳо мувофиқи сарлавҳаҳои мавзӯъҳои барои онҳо муқарраршуда ҷойгир карда мешаванд. Новобаста аз он ки мавзӯӣ ( пердметикунони) китобҳо бодиққат сурат гирифта бошад ҳам, тартиб додани феҳрасти мавзӯъҳоро ба тарзи механикӣ ҷойгиркунии кортҳо аз рӯи сарлавҳаҳои мавзӯӣ мумкин нест. Танҳо ҳангоми дохил намудани тавсифҳо ба қисмҳои феҳристи мавзӯӣ маълум мегардад, ки дар сарлавҳа кадом намуди адабиёт инъикос ёфтааст, оё бо омӯхтани он тасаввуроти ба таври кофй мукаммали мавзӯъ ба вуҷуд овардан мумкин аст ё не. Агар дар айни замон ошкор карда шавад, ки дар сарлавҳаи мавзӯъ оид ба масъалаи актуалй кам китоб мавҷуд аст, он гоҳ дар сарлавҳа тавсифи мақолаҳои муҳимтарини маҷаллаҳо, маҷмӯаҳо, асарҳои ҷамъшуда дохил карда мешаванд, то ки мавзӯъ бештар маълумот гирад.23 Дар амалияи китобхонаҳо ду роҳи гуногуни тарҳрезии феҳрасти мавзӯъҳои картотека истифода мешавад. Дар ҳолати аввал, сарлавҳаи мавзӯъ дар тарафи пеши ҳар як корти феҳраст нишон дода мешавад. Дар дуюм барои ҳар як сарлавҳа корти тақсимкунӣ тартиб дода мешавад. Дар ин ҳолат, сарлавҳаи мавзӯъ дар паси корти феҳраст навишта мешавад ва ҳамчун нишондиҳандаи ҷойгиркунии онҳо дар паси ҷудокунакҳои мувофиқ хизмат мекунад. Усули якум раванди ворид намудани ҳар гуна тағйирот ба сохтори феҳраст, ба навиштани сарлавҳаҳоро душвор мегардонад. Агар ба мо сарлавҳаро иваз кардан ё ҳатто каме ислоҳ ба матни он ворид намудан лозим бошад, мо бояд кортҳоро барои ҳамаи китобҳои ин қисм аз нав нависем, то хатзаниҳоро дар рӯи корт пешгирӣ кунем. Истифодаи усули дуюм имкон медиҳад, ки бо сарфи ками қувваю вақт ислоҳҳои зарурй анҷом дода шавад: иваз кардани варақаи таксимкунанда ва дар паси онҳо ба ибораи сарлавҳа ислоҳҳои зарурй даровардан кифоя аст. Ин усул бартариҳои дигар низ дорад: хонанда дар феҳраст бо кортҳое вомехӯрад, ки ба тавсифи феҳрастҳои дигар монанди доранд, ба китобдор низ дастӣ навиштани сарлавҳа пеш аз номи қисми он соҳа душвор нест, барои китобдор дар паси китоб сарлавҳа навиштан осонтар аст. Ин ҳама амалиёт тасдиқ мекунад, ки усули дуюм бештар дар китобхонаҳо истифода мешавад. Дар феҳристи мавзӯӣ ҷудокунакҳои дар мобайн васеъ ва дар паҳлӯ баромад( виступ) дошта истифода мешаванд. Ҷудокунакҳое, ки дар мобайн баромади васеъ доранд, асосан маводи як сарлавҳаро аз дигараш ҷудо мекунанд. Узви якуми зерқисм бо ҷудокунакҳои аз чап гузошташуда ва ҳамаи аъзои дигар бо ҷудокунакҳои аз тарафи рост гузошташуда ишора карда мешаванд. Қисмҳо ва сарлавҳаҳо дар болои тахтаи ҷудокунак навишта мешаванд (агар навиштаҷот мувофиқ наояд, дар поёни тахта давом мекунад). Одатан эзоҳ дар ҷудокунакҳои баромади васеъ дошта навишта мешавад. Дар аввали эзоҳ мафҳуми асоси навишта шуда, қисми боқимондаи матн дар поён навишта мешавад. Бо мурури замон дар назди китобхона вазифахои нав пайдо мешавад, ин ба феҳрасти мавзӯӣ ислоҳу тағйироти дахлдор даровардан аст, он бо воситаи таҳриркунии феҳристҳо иҷро карда мешавад . Чизи асосй дар ин кор аз нав дида баромадани матни қисмҳо ва сарлавҳаҳо, пур кардани онҳо бо адабиёт, ба таври илова дохил намудани маълумотномаҳои зарурй, варақаҳои фаҳмондадиҳӣ ва маълумотномаҳо мебошад. Тарҳи феҳраст низ аз нав дида мешавад. Диққати махсус бояд ба баррасии матни сарлавҳаҳо дода шавад, ки онҳо метавонанд кӯҳна шаванд. Масалан, як вақтхо сарлавҳаи Географияи Тоҷикистони Шӯравӣ бо сарлавҳаи Географияи Ҷумҳуриии Тоҷикистон иваз карда шуд. Инчунин мумкин аст, ки феҳраст сарлавҳаҳоеро дар бар гирад , ки маводи якхеларо инъикос мекунанд, ки бо тарзҳои гуногун ифода шудаанд, масалан: Сиёсати ҷаҳонӣ ва вазъияти байналмилалӣ. Дар феҳрист, чунон ки маълум аст, бояд як калима қабул карда шавад, ки дар раванди таҳрир муқаррар карда мешавад. Таҳрири феҳристи мавзӯӣ осон мегардад, ки агар муҳаррир дар ихтиёри худ файли мунтазами сарлавҳаҳоро дошта бошад, ки дар он ҳамаи сарлавҳаҳои як мавзӯъ ба осонӣ баррасӣ карда мешаванд, дар ҳоле ки дар феҳрасти мавзӯӣ онҳо бояд аз рӯи алифбои умумӣ ҷустуҷӯ карда шаванд. Тафтиши мазмуни сарлавҳаҳо аз он иборат аст, ки оё интихоби асарҳо ба мазмуни сарлавҳаҳо мувофиқ аст ё не, дар онҳо асарҳои доир ба ин мавзӯъ то чй андоза пурра инъикос ёфтаанд, то чи андоза ба замони ҳозира мувофиқ будан арзиши сиёсй ва илмии ин асарҳо мебошад. 24 Агар маълум шавад, ки дар сарлавҳа оид ба ин мавзӯъ китобҳо нокифоя бошанд , пас вай бо мақолаҳо ва матбуоти даврагй пурра карда мешавад. Тавре зикр гардид, тарҳрезии феҳрасти мавзӯӣ барои хонандагон аҳамияти калон дорад. Аз ин рӯ, муҳаррир ҷудокунакҳои фарсуда ё нодуруст сохташударо қайд мекунад, то онҳоро бо ҷудокунандаҳои нав иваз кунад. Кори ҷиддию мулоҳизакорона оид ба феҳрасти мавзӯӣ ба беҳтар истифода бурдани он дар фаъолияти китобхона дар хизматрасонии хонандагон бо китоб мусоидат мекунад.25 |