рисолаи хатм. Титулка мундариа муаддима боби асосои назариявии фераст ( феристи китобхона)
 Скачать 302.57 Kb.
|
|
Титулка МУНДАРИҶА МУҚАДДИМА БОБИ 1. АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИИ ФЕҲРАСТ ( ФЕҲРИСТИ КИТОБХОНА) Таърихи пайдоиши феҳраст Мафҳум, моҳият ва намудҳои феҳраст БОБИ 2. АҲМИЯТНОКИИ ФЕҲРАСТ ДАР ФАЪОЛИЯТИ КИТОБХОНА 2.1. Раванди фаъолияти китобхона бо ёрии феҳраст 2.2. Аҳамиятнокии феҳраст дар фаъолияти китобхона ХУЛОСА РӮЙХАТИ САРЧАШМҲОИ ИСТИФОДАШУДА МУҚАДДИМА Дар фондҳои китобхона шумораи зиёди асарҳои бадеӣ ва илмӣ ҷамъоварӣ шуда, нигоҳ дошта мешаванд, мақсади асосӣ ба истифодаи хонандагон пешкаш кардани онњо аст. Кушодадињии мазмуни фондњо ва ташвиқи маводњои дар китобхона мавҷудбуда тавассути фењрастњои гуногун сурат мегирад. Ягон китобхона, сарфи назар аз њаҷми фондаш, наметавонад бо як намуд фењраст мањдуд шавад. Хонандагон бо дархостњои гуногун ба китобхона муроҷиат мекунанд. Ба њамаи ин дархостњо як намуди фењраст ҷавоб дода наметавонад. Аз ин рӯ, зарурат ба миён меояд, ки дар ҳар як китобхона фехрастҳои гуногуне таъсис дода шаванд, ки онҳо ба пуррагӣ талаботи хонандагон қонеъ гардонад ва камтарин вақтро барои ҷустуҷӯи мавод сарф кунад. Гуногун будани феҳрастҳо ва утоқҳои ҷуздонњо дар китобхонаҳо зарурати ба вуҷуд овардани чунин системаи фехрастҳоро ба миён меорад, ки њар як узви фонди китобхонаро дар як самти муайян ошкор намояд ва дар айни замон њамаи узвњои як система бо њам алоқаманд карда шаванда бошанд. Китобшиносии муосир фехрасткуниро яке аз воситањои муњими тарғиби китобхонї арзёбї менамоянд. Азбаски дар китобхонањо навъхои гуногуни фењрастњо вазифањои махсуси худро доранд, ба ҳамаи хонандагон хизмат мерасонанд. Фондњо мазмуну мундариҷаи гуногун доранд ва дар њар яки ин китобхонањо системаи фењрастњо хусусияти муайяне пайдо мекунад. Њамин тавр, фењрастњо дар фаъолияти китобхона ањмияти калон дошта, ташкили системаи фењрастњо барои зуд, дақиқ ва бо сифати баланд хизмат расонидан ба мизоҷ кӯмак менамояд. Объекти тадқиқот: китобхона. Предмети тадқиқот: Ањамиятнокии фењраст дар фаъолияти китобхона. Мақсади тадқиқот: Муайян кардани нақши фењраст дар фаъолияти китобхона. Вазифаҳо: 1. Омӯзиш ва ҷамъоварии маълумот дар бораи фењраст 2. Дарёфти хусусиятҳоии хоси њар як намуди фењраст 3. Муайянкунии ањамиятнокї ва самаранокии истифодаи фехрастњо дар фаъолияти корхона. БОБИ 1. АСОСЊОИ НАЗАРИЯВИИ ФЕЊРАСТ ( ФЕЊРИСТИ КИТОБХОНА) 1.1.Таърихи пайдоиши фењраст Фењраст дар китобхонаҳо аз замонҳои қадим пайдо шудаанд. Китобхонаҳои замони қадим, чун қоида, дар фондҳои худ миқдори зиёди ҳуҷҷатҳоро доштанд ва бидуни феҳрастҳо пайдо кардани китобҳои лозима ғайриимкон буд. Далели мављудияти феҳрастњо порчањои феҳрастњо мебошанд, ки то мо расидаанд (навиштањо дар девори китобхонањои маъбадњои ќадим, лавњањои гилинї бо сабтњои феҳрастї ва ѓайра). Кадимтарин феҳрасти маълум - «Рӯйхати қуттиҳои китобҳо дар варақаҳои калони чармин» - воқеъ дар Мисри қадим буда, ба асри 18 пеш аз милод тааллуқ дошт ва дорои 34 қуттӣ буда, дар девор нақш баста буд. 1 Китобхонаи Ашшурбанапал (Нинве, дар дарёи Даҷла ва Фурот, дар қаламрави Эрони ҳозира, асри 7 пеш аз милод) феҳристи густурдае дошт, ки лавҳаҳои гилинӣ ҳамчун варақаҳои феҳристи муосир хидмат мекарданд дар ин лавњањо маълумот дар бораи ҳуҷҷати номгузорӣ низ, забони матн, миқдор, рақами нигаҳдорӣ ва ғайра сабт шуда буд.2 Феҳрасти Китобхонаи Искандария, ки онро китобдори он, шоир ва олими барҷаста Каллимах дар солҳои 260-240 пеш аз милод. тартиб додааст, хеле машҳур буд. «Ҷадвалҳо»-и Каллимах- феҳристи худи Китобхонаи Искандария ташкил медоданд, ки дар он то сад ҳазор беҳтарин асарҳо ва аввалин феҳристи маҷмӯӣ дар таърих мавҷуд буда, дар он маълумотњои муњими дар замони ҳозира нопадидшуда мавҷуд буд. 3 Дар асрҳои миёна феҳрастҳо дар китобхонаҳои монастирӣ шакли инвентаризатсияро (аксар вақт дар шакли китобҳое, ки ба рафҳои китобхона занҷирбандӣ карда шудаанд) мегирифтанд. Сабтҳо ё аз рӯи дарёфти онҳо ё аз номи муаллиф ё дар саҳифаҳои алоҳидаи ба рафҳои китобхона мувофиқ нигоҳ дошта мешуданд (дар ин мавридҳо феҳрасти топографӣ аксар вақт систематикӣ мешуд, зеро аз ҳама мувофиқтар ҷойгир кардани китобҳо аз рӯи соҳаҳои илм буд). Фењрастшиносї - ҳамчун як бахши назарияи китобхона дар натиҷаи инкишофи феҳрастсозӣ ба вуҷуд омадааст. Илмхои амалии чамъшуда пай дар пай чамъбаст карда мешуданд. Феҳрастсозӣ дар асрҳои XVI ва XVII оғоз ёфт. Ф.Трефлер соли 1560 руйхати феҳрастхоеро дод, ки бояд дар китобхона бошанд; G. Node дар соли 1627 талаботро барои феҳрастҳо ва таснифот муайян кардааст; дар соли 1664 И.Хотингер ахамияти феҳрастхоро барои китобхона асоснок намуда, истилоњњоро ба тартиб даровардааст.4 Дар Русия бошад аввалин кор дар соҳаи феҳрастсозӣ ба асри XIX рост меояд. Дастур оид ба тавсифи китоб аз ҷониби А.Н. Оленин дар соли 1809 ва дар 1859 В.И. Соболщиков «Дар бораи ташкили китобхонаҳои оммавй ва тартиб додани феҳрастхои онхо» асари худро чоп кардааст.5 Дар инкишофи феҳрастшиносй олимони зерин њиссаи калон гузоштаанд: Н.Н. Аблов, З.Н. Амбарцумян, Р. Гиляревский, А.В. Кленов, Н.В. Русинов, Л.Н. Троповский, Е. Шамурин ва дигарон. Дар байни асарҳои барҷастаи соҳаи феҳрастшиносй, ки шӯҳрати чахонй пайдо кардаанд, «Очеркхои таърихи китобхона ва таснифи библиографї»-и ду ҷилдаи Е.И. Шамурин (1955-1959) ва љадвалњои таснифи китобхонаю библиографї мебошад.6 Олимони ватанї дар кор карда баромадани проблемахои феҳрастсозии мутамаркази хуҷҷатњо (ФКД), аз чихати назариявї асоснок кардани консепсияи «системаи феҳрастхо ва утоқхои файл», баходихии сифат ва самаранокии феҳрастхо ва ғайра сањми худро гузоштанд.. Тадқиқоти байналмилалиро мақомоти IFLA: Бахши Феҳрастсозӣ, Бахши тасниф ва индексатсия ва Бахши технологияҳои иттилоотӣ, ки ба Бақайдгирии универсалии библиографӣ ва табодули иттилооти библиографиро тавассути таҳияи стандартҳо, роҳнамо ва дигар ҳуҷҷатҳо мусоидат мекунанд, анҷом медиҳанд. Корҳои илмӣ-тадқиқотӣ дар дар китобхонаҳои калонтарини ҷумњурї гузаронида мешаванд. Дар Љумҳурии Тоҷикистон вазъияти илмї дар соњаи китобхонашиносї то андозае ба этидол омадааст. Доир ба мавзӯъњои соњаи китобхонашиносї маколањо дар маҷалаву маҷмуањо чоп мешаванд, лекин дар шакли монография кам ба назар мерасанд. 1.2 Мафҳум, моҳият ва намудҳои феҳраст Феҳраст- ба таври васеъ гӯем, рӯйхати ҷузъҳои далелҳо, файлҳо, дастгоҳҳои нигаҳдории магнитӣ ва дигар объектҳо мебошад , ки бо тартибе ҷойгир карда шудаанд, ки пайдо кардани онҳоро осон мекунад. Фењрастњо аз рӯи алифбо, аз рӯи сана, андозаи объектҳои дар онҳо ҷойгиршуда ва аз рӯи дигар меъёрҳо мураттаб карда мешаванд. Феҳрастикитобхона – маҷмӯи сабтҳои библиографӣ, ки тибқи қоидаҳои муайяни ҳуҷҷатҳо тартиб дода шудаанд, таркиб ва мундариҷаи китобхона ё маркази иттилоотиро ошкор мекунанд. Каталоги китобхона метавонад дар шакли кортӣ ё дар шакли мошин хондашаванда, дар расонањо, инчунин дар шакли нашри китоб амал мекунад. Системаи феҳрасти китобхонаҳо ва ҷуздонњои файлӣ қисми дастгоҳи маълумотӣ-библиографии китобхона мебошад; маҷмӯи каталогҳои библиографӣ ва картотекаҳои библиографии ба таври мунтазам ташкилшуда, бо ҳам алоқаманд мебошанд. Карточкаи библиографӣ – маҷмӯи сабтҳои библиографии ҳуҷҷатҳо, ки тибқи қоидаҳои муайян тартиб дода шудаанд, ки бо фонди мушаххаси ҳуҷҷатҳо алоқаманд нестанд. Феҳрастсозӣ маҷмӯи равандҳое мебошад, ки ташкил ва фаъолияти каталогҳои китобхонаҳоро таъмин мекунанд. Каталогсозӣ чунин унсурњоро дар бар мегирад : - коркарди библиографӣ; - ворид намудани маълумот ё такрори кортҳои индексатсия; -кор бо директорияҳо: ташкил, нигоҳдорӣ ва таҳрири директорияҳо. Феҳрасти топографӣ – феҳристи китобхона, ки дар он сабтҳои библиографӣ мувофиқи ҷойгиршавии ҳуҷҷатҳо дар рафҳо ҷойгир карда шудаанд. Феҳрасти минтақавӣ - феҳристи китобхонаҳои минтақавӣ, ки ҳуҷҷатҳои марбут ба як кишвари мушаххасро дар бар мегирад. Феҳрасти таърихи маҳаллӣ - феҳристи китобхонаҳои минтақавӣ, ки ҳуҷҷатҳои таърихи маҳаллиро инъикос мекунад. Феҳрасти рақамгузорӣ – каталоги китобхона, ки дар он сабтҳои библиографӣ бо тартиби рақамҳои ба ҳуҷҷатҳо додашуда ҷойгир карда шудаанд. Феҳрасти нашриёт – каталоге, ки дорои номгӯи нашрияҳое мебошад, ки аз ҷониби нашриёт барои давраи муайян бароварда шудааст. Феҳристи ҷуғрофӣ – феҳристи китобхона, ки дар он сабтҳои библиографӣ мувофиқи тартиби алифбо мувофиқи ҷои нашри ҳуҷҷатҳо ҷойгир карда шудаанд. Феҳристи умумӣ каталоги китобхонаҳо мебошад, ки тамоми фонди китобхонаҳоро ба истиснои фондҳои мубодилавӣ ва захиравӣ инъикос мекунад. Феҳристибойгонӣ – феҳристи бойгонӣ, ки дар он маълумот дар бораи ҳуҷҷатҳои бойгонӣ мувофиқи нақшаи таснифоти интихобшуда ҷойгир шудааст. Феҳристи алифбо – каталоги китобхона, ки дар он сабтҳои библиографӣ аз рӯи тартиби алифбо аз рӯи номи шахсон, номи ташкилотҳо ва ё унвони ҳуҷҷатҳо ҷойгир карда шудаанд. Каталоги систематикӣ каталоги китобхонаҳо мебошад, ки дар он сабтҳои библиографӣ аз рӯи соҳаи илм мувофиқи системаи муайяни таснифоти ҳуҷҷатҳо ҷойгир карда шудаанд. Каталоги фаннӣ – феҳристи китобхона, ки дар он сабтҳои библиографӣ аз рӯи тартиби алифбои сарлавҳаҳои мавзӯъ ҷойгир шудаанд. Каталоги электронӣ – каталоги китобхонаҳои ба таври электронї хондашаванда, ки дар вақти воқеӣ кор мекунад ва дастраси хонандагон мегардад. Каталоги унвонӣ - каталоги алифбои унвонҳои ҳуҷҷат. Каталоги хонандагон – каталоги китобхона дастраси хонандагон мегардад. Каталоги хизматрасонӣ – каталоги китобхона, ки барои истифодаи кормандони китобхона пешбинӣ шудааст. Каталогҳои муосир: -харитањо. - дар шакли нашри китоб (каталогҳои якҷояи китобҳо ё маҷаллаҳо, ки дар якчанд китобхонаҳо мавҷуданд; барои коллексияҳои нодир ва арзишманд, ки дар бузургтарин китобхонаҳои ҷаҳон нигоҳ дошта мешаванд); - дар микроинтиқолдиҳандаҳо . - дар шакли электронї хондашаванда. Дархостҳое, ки хонандагон ба китобхона пешниход мекунанд, хеле гуногунанд. Баъзан ба китобҳои муайян ниёз доранд, дар мавриди дигар ба осори муаллифе, ки ба онҳо маълум аст, таваҷҷуҳ доранд, аксар вақт дар бораи ин ё он масъала китоб мепурсанд, намедонанд, ки ин масъала ё мавзӯъ дар куҷо ва кадом муаллиф фаро гирифтааст. Асоси ҳар як намуди феҳрастҳои мавҷударо тавсифи кори чопӣ ташкил медиҳад . Аз рӯи усули гурӯҳбандии тавсифҳо феҳрастҳои китобхонаҳо ба се намуди асосӣ тақсим мешаванд: - алифбоӣ - систематикӣ - мавзӯгӣ Дар феҳристи алифбо тавсифи асарҳои чопӣ аз рӯи алифбо аз рӯи номи муаллифон ё унвонҳои онҳо тартиб дода мешавад. Чунин тартиб додани тавсифҳо, аввалан, имкон медиҳад, ки мавҷуд будан ё набудани асари чопии мушаххас муайян карда шавад, вақте ки хонанда муаллиф ва унвони ин асарро медонад ва дуюм, бо осори муаллифи муайяне, ки дар фонди китобхона мавҷуд аст, шинос шавад. Дархостҳои хонандагон барои дарёфти китобу адабиётҳои лозима тавассути феҳрастҳои систематикӣ ва мавзӯъҳо қонеъ карда мешаванд. Дар ин феҳристҳо тавсифи асарҳои чопӣ аз рӯи мазмунашон гурӯҳбандӣ шудааст. Дар ин замина муттаҳид кардани тавсифҳо барои хонандагоне, ки мехоҳанд бо мавҷудияти асарҳои чопӣ дар фонди ба мавзӯи ба онҳо лозима шинос шаванд, хеле муҳим аст. Аз рӯи мазмуни асарҳои чопй гурӯҳбандии тавсифҳо хусусияти умумиест, ки мақсади феҳрастҳои системавию мавзӯиро муайян мекунад. Аммо, ин феҳристҳо аз ҳамдигар хеле фарқ мекунанд. Дар феҳристи систематикӣ тавсифи асарҳои чопӣ дар асоси соҳаи илме, ки мундариҷаи онҳо бо он алоқаманд аст ва дар феҳрасти мавзӯъӣ дар асоси мавзӯи мавриди баррасӣ қарордоштаи ин кор якҷоя карда мешаванд. Феҳрасти алифбо. Феҳрасти алифбо дар системаи феҳрастхо ва утоқҳои файлии китобхона ҷои намоёнро ишғол намуда, нақши калон мебозад. Тавсифи китобҳо ва дигар асарҳои чопии дар ин китобхона мавҷудбуда дар ин феҳрист бо тартиби алифбо аз рӯи номи муаллифон, номи муассисаҳо ва ташкилотҳои ба ҳайси муаллиф қабулшуда ва номи асарҳо ҷойгир карда шудаанд. Дар расми 1 намунаи феҳрасти алифбо оварда шудааст.  Расми 1 - намунаи феҳрасти алифбо Вазифаи феҳристи алифбо аз он иборат аст, ки ба ду саволи асосӣ ҷавоб диҳад: 7 1) оё дар китобхона китоби муайяне ҳаст, ки ба хонанда пешакӣ маълум аст? 2) кадом китобҳои ин муаллиф дар китобхона мавҷуданд? Хонанда ва китобдор инчунин дар он мавридҳо ба феҳристи алифбо муроҷиат мекунанд, ки онҳо бояд ба саволҳои мушаххас посух гиранд, масалан, дар кадом нашрияҳо пешниҳоди китоби мушаххас, дар кадом нашрияҳо шахси мушаххас ҳамчун ҳаммуаллиф иштирок кардааст, мухаррир, мураттиб, кадом асарҳоро ин ё он муассиса чоп мекунад ва ғайра. Чунин сохтани феҳрист метавонад василаи таблиғи китоб, кӯмак ба хонандагон дар интихоби асарҳои мавриди таваҷҷӯҳи онҳо қарор дошта ва ҳамин тавр, бедор кардани завқи нав ба онҳо бошад. Албатта, феҳристи алифбо то андозае камтар аз мавзӯъ ва ҳатто феҳрасти систематикӣ ба ин талабот ҷавобгӯ аст. Аммо мазмун, ташкил, ороиши он мисли ҳар феҳраст ба ҳалли вазифаҳои умумие, ки дар назди феҳрастҳои китобхонаҳо истодаанд, мусоидат мекунад. Феҳрасти алифбо китобҳоро бо роҳи махсуси худ таблиғ мекунад. Хусусияти сохти он имкон медиҳад, ки дар як ҷо тамоми асарҳои муаллифи муайян, ин ё он муассиса гирд оварда шавад ва ё, чунон ки дар адабиёт онро маъмулан меноманд, комплексҳои муаллифй ба вучуд оварда шавад. Бесабаб нест, ки феҳристи алифборо феҳрасти муаллифӣ меноманд, зеро дар ҳеҷ кадоме аз феҳрастҳои мавҷудаи китобхона таркиби маҷмӯаи муаллифон бо чунин пуррагӣ ба мисли алифбо ошкор карда нашудааст. Танҳо дар ҳамин феҳрист тавсифи осори ин ё он муаллиф, сарфи назар аз мазмунашон, гирд оварда шудааст. Худ аз худ маълум аст, ки ин истилоҳ — комплекси муаллифиро шартан фаҳмидан лозим аст, зеро дар феҳрасти алифбо на ҳамаи муаллифоне, ки осори онҳо дар маҷмӯа оварда шудаанд ва дар феҳраст инъикос ёфтаанд, номбар карда шудаанд. 8 Ҳамин тавр, масалан, тибқи дастур, ҳангоми тавсифи китобҳои чаҳор ё зиёда муаллифон дар феҳраст танҳо номи муаллифи аввал қайд карда мешавад. Чун қоида, номи муаллифони мақолаҳои ба маҷмӯаҳо дохилшуда, «Маҷмӯаҳо», «Ёддоштҳои илмӣ», маҷаллаҳо ва ғайра ошкор карда намешаванд, Аммо, сарфи назар аз маҳдудиятҳои муқарраршуда, танҳо феҳрасти алифбо метавонад фондро кушояд. Бо ёрии феҳрасти алифбо на танҳо асарҳои алоҳидаро тарғиб кардан, балки хонандаро бо эчодиёти ин ё он муаллиф шинос кардан мумкин аст. Феҳрасти алифбо ягона феҳрастест, ки дар он фонди китобхона пурратар инъикос ёфтааст. Ба шарофати ин, феҳрасти алифбо ба таври ҳақиқӣ воситаи асосии истинод дар ҳама китобхона ҳисобида мешавад. Он дар хизматрасонии хонандагон ва дар тамоми соҳаҳои дигари фаъолияти ҳар як китобхона васеъ истифода мешавад. Китобдор ҳангоми ҷамъоварии маблағ ба феҳрасти алифбо муроҷиат мекунад. Мувофиқи феҳраст вай мавҷуд будани нашрияҳоро дар фондҳои харидашуда тафтиш мекунад, маълумотҳои библиографии онҳо, шумораи нусхаҳои мавҷудаи китоби муайянро муқаррар мекунад. Бе истифодаи феҳристи алифбо, харидҳои навро дуруст коркард кардан мумкин нест. Бо истифода аз феҳрист китобдор мефаҳмад, ки оё китобҳои гирифташуда қаблан инъикос ёфтаанд, чӣ гуна онҳо тасвир шудаанд, дар кадом шӯъбаи феҳрасти системавӣ ҷойгир шудаанд . Истифодаи тавсифи ёрирасон дар феҳрасти алифбо ахамияти онро дар кори библиографи хеле зиёд мекунад. Масалан, бо ёрии тавсифҳои иловагӣ метавон аз байни асарҳои муаллиф ва дигар асарҳои ӯро муайян кард, ки ӯ ҳамчун ҳаммуаллиф, муҳаррир ё мураттиб иштирок кардааст. Махсусан роли феҳрасти алифбо дар китобхонаҳои калон, ки дар он манбаи асосии библиографї мебошад, ҷолиби диққат аст. Ба хонандае, ки дар он нашри мувофиқро меҷӯяд, лозим нест, ки нақшаи таснифотро, ки ҳангоми истифодаи феҳристи систематикӣ ҳатмист, паймоиш кунад ё мундариҷаи китобро дар шакли сарлавҳаҳои мавзӯъ, ки ҳангоми истинод ба мавзӯъ зарур аст, тартиб диҳад. Донистани маълумоти асосии библиографӣ дар бораи китоби ҷолиб барои ҷустуҷӯи зуди он кифоя аст. Ҳатто дар сурате, ки хонанда дар бораи китоб тамоми маълумоти заруриро надошта бошад, вай онро бо ёрии тавсифи ёрирасон ва карточкахои ёрирасоне, ки дар феҳраст мавҷуданд, пайдо мекунад. Тартиб додани феҳристи алифбо як раванди мураккабест, ки аз ҷойгиркунии кортҳо, аз ҷумла ҷудокунандаҳо, тарҳрезии феҳраст ва мониторинги (таҳрир) он иборат аст. Ҳамаи ин асархо бо хамдигар алокаи зич доранд. Дар феҳрасти алифбо, бар хилофи феҳрасти систематикӣ, ҷойгиркунии кортҳо бо усули тавсифи китоб пешакӣ муайян карда мешавад . Ҳамаи коидахои асосии тавсифи асарҳои чопй бо назардошти сохтори феҳрасти алифбо, имконияти иҷрои вазифаҳои хоси он тартиб дода шудаанд. Таркиби унвонҳои тавсиф, таърифи калимаҳои ҷойгиркунии китобхое, ки дар зери унвон тавсиф шудаанд, бештар ба масъалаҳои тартиб додани кортҳо дар ин феҳраст алоқаманданд.9 Ҷойгиркунии кортҳо қисми муҳими раванди ташкили феҳраст мебошад. Дуруст ҷо ба ҷо гузоштани карточкаҳо ба хонанда ташвиқи пурқиматтарин адабиёти сиёсй, илмй ва бадеиро таъмин намуда, ба зудтар дарёфт шудани он мусоидат мекунад ва истифодаи феҳрастро осон мекунад. Дар асоси вазифаҳои феҳристи алифбо – кушодани фонди китобхона аз ҷониби муаллиф, кӯмак расонидан ба хонанда барои муайян кардани мавҷудияти китоби муайяни муаллифи ба ӯ маълум ё муайян кардани кадом китобҳои ин ё он муаллиф дар китобхона. — принсипи асосии тартиб додани тавсифҳо алифбои катъй мебошад. Ду роҳи маъруфи аз рӯи алифбо ҷойгир кардани калимаҳо, номҳо ё тамоми ҷумлаҳо мавҷуданд. Усули аввалро «калима ба калима» ва дуюмро «ҳарф ба ҳарф» меномиданд. Ҳарду усул ба таркиби аслии калимаҳои ибтидоӣ асос ёфтаанд, аммо дар айни замон онҳо аз ҳамдигар хеле фарқ мекунанд. Дар ҳолати аввал тавсифҳо бо пайдарпайии калимаҳо, дар дуюм бо пайдарпайии қатъии ҳарфҳои алифбо ҷойгир карда мешаванд, дар ҳоле ки ба ягон тақсимоти матн ба калимаҳо роҳ намедиҳад. 10Комилан табиист, ки усули дуюм, ки ниҳоят расмй мебошад, дар китобхонаҳои мо ба кор бурда намешавад. Дастрасии феҳрист, қулайии истифодабарии он ва суръати дарёфти тавсифи асарҳои мавриди таваҷҷӯҳи хонанда на танҳо ба дуруст тавсиф кардани китобҳои дар феҳраст инъикосёфта ва дуруст ҷойгир кардани карточкаҳо вобаста аст. Ташкили хуб ва мақсадноки феҳраст низ дар ин бобат нақши муҳим мебозад. Сарлавҳаи ҷудокунанда, навиштаҷоти қуттии феҳрастро танҳо ҳамчун воситаи осон кардани ҷустуҷӯ дар феҳраст баррасӣ кардан мумкин нест. Ҳаминро ҳам ба назар гирифтан лозим аст, ки нигаҳдории феҳраст аз бисьёр ҷиҳат ба лоиҳаи феҳраст вобаста аст. Ҳамин тавр, масалан, навиштаҷоти равшан дар ҷевонҳои феҳрастҳо ва ҷевонҳо аз маълумотҳои нолозим ба онҳо огоҳ мекунанд. Тарҳрезии ( ташкили) феҳраст аз инҳо иборат аст: 1) дохил кардани ҷудокунакҳо (разделители ) 2) тарҳи берунии ҷевон ва қуттиҳои феҳраст.11 Мавҷудияти ҷудокунакҳо дар феҳраст кор карданро бо он хеле осон мекунад ва вақти ҷустуҷӯи китобҳои мувофиқро сарфа мекунад. Ба ғайр аз ин, истифодаи ҷудокунакҳо барои муайян намудани маводҳое, ки аз ҷиҳати илмй, амалй, ахборотй ва бадей пурарзиш мебошанд, кӯмак расонда, барои тарғиб намудани хонандагон мусоидат мекунад. Вобаста ба таъинот намудҳои зерини ҷудокунакҳо истифода мешаванд : 1) ҷудокунакҳое , ки барои осон намудани ҷустуҷӯи мавод дар силсилаи феҳрасти алифбо истифода мешаванд , 2) ҷудокунакҳои навъи маълумоти ( справочний) 3) ҷудокунакҳои биобиблиографӣ .12 Ҷудокунандаҳое, ки барои ҷустуҷӯ (ориентация) дар сатри алифбо истифода мешаванд. Ба ин навъи ҷудокунандаҳо дохил мешаванд: а) алифбо, ҷудокунии мавод дар дохили як ё якчанд ҳарф (масалан, аз А то В ё аз Р то Т) ; б) ҳиҷо, тавсиф дар дохили як ё якчанд ҳиҷо (масалан, аз Аб то Ав ё аз Аг ба Ac) ; в) ҷудокунандаҳое, ки пурра калима (насаб) ё якчанд калимаро нишон медиҳанд. Онҳо дар сурати ҷамъ шудани шумораи зиёди кортҳо бо унвонҳо бо як калима сар мешаванд, инчунин барои муаллифони машҳуртарин ва аксаран пурсишшаванда ва асарҳои алоҳидаи онҳо истифода мешаванд. Ҷудокунакҳои ҳарф ва ҳиҷо, одатан рахҳои хурд доранд; ҷудокунандаҳое, ки калимаҳоро нишон медиҳанд - паҳнои васеътарин (ё миёна) доранд. Барои нишон додани номи муаллифон ҷудокунакҳо ба канори рост истифода мешаванд; барои унвонҳои муаллифони коллективӣ ё унвонҳо — ба баромадҳои чап; барои корҳои индивидуалй — бо рахҳо бо навбат, аз тарафи рост ва чап. Дар феҳрист ҷойҳои ҷудокунандаи муаллиф ба ғайр аз насаб, ном ва номи падар, соли ҳаёт, соҳаи фаъолият (касб ё ихтисос), унвони илмй ва дараҷа, унвони фахрй ва номи асарҳое, ки муаллиф барои онҳо мукофотҳои давлатй нишон дода шудааст.13 Ҷудокунакҳои навъи маълумотӣ ( справочний) барои нишон додани тартиби ҷойгиркунии кортҳое истифода мешаванд, ки калимаи ҷойгиркунии якхела доранд. Масалан, пеш аз тавсифи асарҳои як муаллиф, пеш аз нашрҳои гуногуни як асар, пеш аз тавсифи муаллифони коллективӣ ва ғайра. Ҷудокунакҳои навъи маълумотӣ барои дарёфти маводи лозима хеле заруранд, зеро ки ҷустуҷӯи онҳо душвориҳои муайянроа дарбар мегирад. Ба ин, масалан, нашрияҳое дохил мешаванд, ки унвонашон бо як калимаҳои стандартӣ оғоз мешавад: «Дастур», «Ёддошт», «Барнома» ва ғайра. Барои ҷудокунакҳои навъи маълумотӣ одатан кортҳое истифода мешаванд, ки дар мобайн баромад доранд. Ҷудокунакҳои биобиблиографї як навъ људокунакњои муаллифї мебошанд. Дар онҳо дар шакли мухтасар маълумоти асосй дар бораи муаллифон ва асарҳои онҳо оварда шудаанд: насаб, ном ва номи падар, соли таваллуд ва вафот, тахаллуси муаллиф, ки тахти онҳо навиштааст , маълумот дар бораи ихтисос, дараҷаи илмй, унвони фахрй ва ғайра. Илова бар ин, дар бораи тақсимкунанда қайди мухтасари биографӣ, номгӯи корҳои муҳимтарини муаллиф ва дигарон, ки ба эҷодиёти ӯ бахшида шудаанд, оварда шудаанд. Пас аз гузоштани кортҳо, ҷудокунакҳо ба кор андохта шуда қуттиҳо дуруст тарҳрезӣ шаванд, он гоҳ гфтан мумкин аст, ки феҳрист дақиқ ташкил карда шудааст. Аммо ин маънои онро надорад, ки кор дар он умуман ба охир расида бошад. Дар китобхонаи фаъолият баранда кор бо феҳрист ҳеҷ гоҳ қатъ намешавад. Ҳар як феҳрасти ҳама китобхона ба нигоҳубини дуруст ниёз дорад ва идораи мунтазамро талаб мекунад. Табиист, ки нисбат ба феҳристҳои аз тарафи хонандагон бисёртар истифодашаванда бояд таваҷҷӯҳи махсус ва ғамхорӣ зоҳир карда шавад. Беаҳамиятӣ нисбати ин муқаррарот боиси тадриҷан паст шудани сифати кори феҳрастҳо мегардад. Назорати феҳрист корҳои ҳаррӯзаи ҷорӣ ва нақшавӣ, давра ба давра аз нав дида баромадани умумиро дар бар мегирад. Кори ҷорӣ оид ба феҳраст хеле гуногун аст. Мундариҷаи асосии он нигоҳ доштани феҳрист дар тартиби дуруст ва бартараф кардани хатогиҳои дар ҷараёни истифодаи он мебошад. Зарур аст, ки мазмуни феҳраст ба таркиби хақиқии коллексияҳои китобҳо мувофиқ бошад. Аз ин лиҳоз, тамоми адабиёти нав воридшаванда бояд сари вақт дар феҳрастҳо инъикос карда шаванд ва тавсифи китобҳои фарсудашудаи аз истифода баромада аз номгӯи каталог берун карда шаванд. Риоя накардани ин талабот боиси пайдо шудани маълумоти нодуруст дар бораи китобҳои мавҷуда ва дар баъзе мавридҳо ба хонандагон додани нашрияҳои мавриди тавҷҷӯҳи онхо қарор надошта мегардад. Ҳангоми ворид шудани китобҳои нав онҳо мувофиқи қоидаҳои охирини амалкунанда тавсиф карда мешаванд. Аз ин рӯ, мумкин аст, ки сарлавҳаҳои баъзе ва шояд бисёре аз тавсифҳои нав аз сарлавҳаҳои дар феҳраст мавҷудбуда фарқ кунанд. Агар ин ихтилофҳо чунон ҷидди бошанд, ки ба дуруст ҷо ба ҷо гузоштани материал таъсир расонанд, онхо бояд бо роҳи ислоҳи тавсифи кӯҳна бартараф карда шаванд. Мунтазам пурра намудани феҳраст бо тавсифи нав ва аз он хориҷ кардани тавсифи китобҳои хориҷшуда боиси азнавсозии кортҳо мегардад. Кормандони феҳрастҳо бояд ҳамеша қуттиҳои инфиродӣ бурида, баъзеҳо, баръакс, қуттиҳои навро ҷамъ кунанд. Тағйир додани кортҳо, дар навбати худ, зарурати аз нав дида баромадани пуркунии феҳрастро бо ҷудокунакҳо меорад. Барои муайян кардани нашрияҳои дахлдори нав гирифташуда ва ҷалби таваҷҷӯҳи хонандагон ба онҳо, аксар вақт ҷудокунандаҳои навро дохил кардан ва баъзеро нест кардан лозим аст. Мазмуни баъзеи онҳоро аниқ ё пурра кардан лозим аст.( Масалан, ба муаллиф додани мукофот, унвон ва ғайра). Тағйироти чойгиркунии тавсифҳо, аз нав ҷо ба ҷо гузоштани карточкаҳо, албатта ба тартиби ҷевонҳои феҳрастҳо таъсир мерасонад: навиштаҷоти онҳоро ва баъзан индексхои алифбои дар утоқҳо бударо иваз ё ислох кардан лозим меояд. Ниҳоят, кортҳо ва ҷудокунакҳо аз истифодаи вазнин ифлос, шикаста мешаванд, матн дар онҳо нест карда мешавад ва нохонда мешавад. Дар натиҷа истифода бурдани феҳраст душвор мегардад. Кори ҳозираи феҳраст ҳар кадар бодиққат ба ҷо оварда шавад ҳам, дар он ҳамаи хатою нуксонҳоро бартараф кардан мумкин нест. Якум, аз он сабаб, ки на ҳамаи хатогиҳоро дар рафти кори ҷорй ошкор кардан мумкин аст, баъдан, на ҳамаи камбудиҳои дидашударо бе кори чуқури онҳо бартараф кардан мумкин аст. Аз ин рӯ, китобхонаҳои калон ва китобхонаҳои хурде, ки солҳои зиёд мавҷуданд, дар вақтҳои охир аз нав дида баромадани феҳрастҳои худ машғуланд. 14 Нашри умумй аз рӯи нақшаи пешакй муайян карда шуда, максад аз он бартараф намудани камбудиҳои феҳрастҳо ва беҳтар намудани сифати онҳо мебошад. Таҳрири умумии феҳрастҳо метавонад бо ду роҳ анҷом дода шавад : бо роҳи тафтиши доимӣ ё интихобӣ . Санҷиши ҳамаҷониба маънои пайваста, ҳарф ба ҳарф, аз нав дида баромадани ҳамаи тавсифҳои ба феҳраст дохилшударо дорад. Ин бартарии усули тафтиш аст. Аммо чунин намуд таҳрир як раванди хеле вақтталаб аст, ки дар китобхонаҳои калон чанд сол идома мекунад. Дар натиҷа, бахшҳои муҳимтарини феҳрастҳо муддати тӯлонӣ санҷида нашуда мемонанд, ки албатта, бояд ҳамчун камбудии усули тафтиши доимӣ баррасӣ карда шавад. Санҷиши интихобӣ таҳрир кардани қисматҳои алоҳидаи феҳрастро дар бар мегирад. Бо истифода аз ин усул, китобхонаҳо имкон пайдо мекунанд, ки тавсифи маводи махсусан муҳимро дар ҷои аввал тафтиш кунанд. Ин бартарии бешубҳа санҷиши интихобӣ мебошад. Бо таҳрири интихобӣ, баъзе минтақаҳои камтар муҳим метавонанд тафтишнашуда боқӣ монанд. Ин тарафи сусти таҳрири интихобӣ аст, гарчанде ки ин усул тафтиши доимиро истисно намекунад. Ҳангоми таҳрир, новобаста аз он, ки он чӣ гуна анҷом дода мешавад, мо бояд пеш аз ҳама ба пур кардани маълумотномаҳо диққат диҳем. Бояд аз адабиёти ѓайриасрї, аз нашрияњои кўњнашуда, аз китобњое, ки мазмунашон ба проблемањои мубрам мувофиќ нест, озод шавем. Бартараф намудани номувофиқӣ дар матни сарлавҳаҳои тавсиф, элементҳое, ки ҷои кортҳо дар феҳраст ба онҳо вобаста аст , вазифаи ҳамчунин муҳим аст. Дар китобхонаҳое, ки ба феҳрастҳо диққати даркорй дода мешавад, дар он ҷо барои беҳтар намудани ташкили кори онҳо рӯз то руз мунтазам кор бурда мешавад, аз феҳрасти алифбои хонандагон васеъ истифода бурда, талаботи онҳоро ба китобҳои имрӯза зиёд мекунад, барои бо хоҳиши худ гирифтани асарҳо ва барои бедор кардани талаботҳои нав ёрй мерасонад. |