Тлеу цикліні жне аша озалысыны аудиті

Название	Тлеу цикліні жне аша озалысыны аудиті
Дата	08.04.2021
Размер	148.5 Kb.
Формат файла
Имя файла	11+дәріс (1).doc
Тип	Документы #192789

ДӘРІС. АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ

Төлеу циклінің және ақша қозғалысының аудиті

Транзиттік экономика жағдайында функционалды аудиттің өте өзекті бағыты – ағымдағы активтің ең жылжымалы және толық өтімді элементтері қатарына жататын ақша мен оның баламаларының төлеу циклі мен қозғалысын тексеру болып табылады. Ақшалай операциялар қарқынды кең ауқымды сипатта. Дәл осы учаскеде үлкен резервтер мен әр түрлі бұрмалаулар жасырылған.

Ақшалай және кассалы-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық, жалы мемлекеттік, ведомстволық және басқа нормативті актілермен жеткілікті түрде қатаң реттелген. Сондықтан төлеу циклі функционалды аудитін өткізуге дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандарттардың, бухгалтерлік есептің, аудиттің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың нормалары мен ұйымдастыру ережелерінің талаптарын мұқият оқып - білу қажет. Операциялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін есептеу мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық, қаржылық, есептік, экономикалық мәселелерді шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн.

Дегенмен жалпы аудитте ақшалай операцияларды тексерумен ревизиялау тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістер арқылы жасалас да, бұл операцияларды уақтылы және тиімді атқаруға ерекше көңіл аударатын төлеу циклінің функционаодық аудитінде бұлар шынында жеткіліксіз. Сондықтан ғылыми зерттеулердің күн талабына сай бағыты ақшаны басқарудың функционалды аудитінің ерекше тәсілдерін анықтау мен ізденістерін талдау болып саналады.

Ақшалай ағымның төлем мен қозғаласы циклі функционалды аудитінде экономикалық талдау, бақылау мен статистиканың классикалық әдістерімен қатар сарапшылық бағалау, жай және күрделі процент есептеулері, дисконттау, интегралды, сараланған және матрицалық тәсілдер, желілік, желілік емес және өсіңкібағдарламалау әдістерін, операцияларды, ойын теорияларын, шешім қабылдау және т.б. кеңінен қолданылуы керек. Функционалды әдістің арнайы әдіс тәсілдерінің көмегімен ақшаны басқару мен құнды қағаздардың тиімділігін арттыру мен ұйымдастыруды жақсартудың әр түрлі резервтерін ашуға болады Мәселен, инкассация мен төлемді тездету, флоутты, электронды ақша аударуды, сейф жүйесін, репо мәмілесін, бақылау шегі теориясын және т.б. ең көп шамаға молайту сияқты тәсілдерді дұрыс және уақтылы қолдану нақты ақша мен құнды қағаздарды шапшаң және ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.

Операциондық аудитор төлем мен ақша қозғалысы циклін функционалды аудитін өткізгенде мыналарды анықтайды:

касса-банк операцияларын атқаратын қызметкерлердің сандық және сапалық құрамы;
касса-банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдар үшін есеп пен ақша бақылауды әдістемелік және ереже белгілейтін нормативті қамтамасыз етудің бар-жоғы;
бұл жұмыс учаскесінің қызметкерлері кімге есеп береді;
касса-банк және басқа операциялардың дұрыстығын кім, қашан және қалай тексереді?
кәсіпорында кассадағы ақшаның бар-жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізуге арналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма?
бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру, актілері бар ма және олардың мазмұны қандай?
Аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық-ішілік бақылау мен ақшалай операцияларды жедел қолдау жолға қалай қойылған?

Ақшалай қаражатпен, әсіресе, оның жылжымалы бөлігі – қолма-қол ақшамен жасалатын операциялар - міндетті тұтастай тексеруді талап етеді. Ықтимал бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс пайдалану – касса-банк операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.

Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет бабын теріс пайдалану мен бұрмалаулар былайша жіктеледі:

Ресімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырылған және ештеңемен жасырылмаған ақшалай қаражатты тікелей ұрлау.
Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан кірістік ордерлер бойынша, басқа ұйымдардан сенімхат бойынша түскен ақшаны кіріске алмау және иемдену.
Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжатты қайтадан пайдалану; кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
Ақшаның жалған құжаттар бойынша негізсіз есептен шығару сомасын көбейтіп, заңды ресімделген құжаттардағы жалғандық.
Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы сіңіріп кету, соның ішінде еңбек ақыны, депонентті соманы негізсіз иелену.
Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп айырысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау мен қызмет көрсету.

Мұндай бұрмаланулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс іріктемеу, кассаны жүйелі тексермеу, ішкі бақылаудың нашарлығы және т.с.с. салдарынан болады.

Төлем циклінің функционалды аудитінің күрделі учаскелерінің бірі – кассалық операцияларды тексеру. Ең алдымен кассадағы кассалық опнрацияларды кім және қалай атқаратынын білу керек. Тексерудің қорытындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қоятын акті жасаумен ресімделеді. Ақшалай қаражаттың немесн ақшалай құжаттың және басқа құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай қаражаттың көп жетпеуі табылғанда, аудитор кәсіпорын басшысына кассирді тексеру анықталғанша міндеттерінен шектету туралы мәселе қояды.

Жол-жөнекей ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте саналатын сомалардың шынайылығын, контрагенттер аударған, алайда тексерілетін кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген сомалардың қалайша көрсетілуін тапсыру керек.

Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар талап етіледі:

банктегі есеп шот бойынша жазбаларды көшірмелерге тіркелген негіздемелермен үнемі салыстыру;
жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп, құжаттарды ресімдеуге талапты арттыру;
дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі жүргізу.

Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Тағы бір өрескел қате – ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау. Тексеру кезінде аудитор бұл ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде жасалған төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне алынған сома арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.

Тексерудің жеке объектісі – нақты мақсаттарға, сонымен бірге еңбекақы төлеуге, іссапар шығындарын жабуға, шаруашылық қажеттіліктеріне және т.б. чек кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.

Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит бағдарламасын түп-түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады. Тестілеу ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның сақталуын қамтамасыз етуге, бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды түгел және анық сенімді көрсету үшін талдауға мүмкіндік береді.

Төлеу циклі мен ақша басқарудың тиімділігін бағалаудың балдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдерін қолдануға болады.

Кассалық операцияларды тексеру

Кассада сақталатын ақша 1010 «Ұлттық валюта түрінде кассадағы қолда бар ақшалар» және 1020 «Шетелдік валюта түрінде кассадағы қолда бар ақшалар» 1000 бөлімшесінің «Кассадағы қолда бар ақшалар» шоттарында ескерілуі тиісті. Осы шоттардың дебитіне кассаға түсетін ақша, ал кредитіне – кассалық есептен шығатын ақша жазылады.

Кесте 3 - Кассадағы операцияларды аудиторлық тексеру бағдарламасы

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері
1. Ақша мен кассадағы басқа құндылықтардың бра жоғы мен жағдайын түгендеу	Касса ревизиясы бойынша комиссияны тағайындау, кассирді тағайындау туралы кәсіпорын басшысының бұйрықтары; кассирмен материалдық жауакершілік туралы шарт, кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), авнстық есептер, кассаны түгендеу актілері, 1 тізімдемеде, 1 журнал-ордер, Басм кітап және т.б
2. Кассалық операцияларды құжаттық рәсімдеудің дұрыстығын тексеру	Кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), аванстық есептер, кассаны түгендеу, 1 журнал-ордерге 1 тізімдеме, Бас кітап және т.б.
3. Қолма-қол ақшаны кіріске алу мерзімділігі мен толықтылығын тексеру	Банк көшірмелері, чек кітапшалары, заңды және жеке тұлғалармен шарттар, банк көшірмелеріне тіркелген бастапқы құжаттар, кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), 1 журнал-ордерге, 1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
4. Ақшаны шығысқа есеппен шығарудың дұрыстығын тексеру	КО-1,КО-2,КО-3,КО-4,КО-5, 1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
5. Бухгалтерлік есептегі шоттарда операцияларды көрсетудің дұрыстығын тексеру	Бастапқы құжаттар, 1 журнал-ордерге 1 тізімдеме, 1 журнал-ордер, Бас кітап және т.б. Аналитикалық кестені әзірлеу және тұжырымдар мен ұсыныстарды негіздеу
6. Кассалық операциялар аудиттің қорытындылары бойынша тұжырымдар мен ұсыныстарды әзірлеу.	Кассаны тексеру актісі, ескертулер, оларды жою туралы ұсыныстар

Жалпы алғанда касса мен кассалық операцияларды тексергенде келесі әдіснаманы қолдануға болады:

Кассаны түгендеу аудитордың тексеру орнына келгенінде бірден өткізіледі. Аудитор мынаны анықтауы тиіс: басшының тұрақты жұмыс істейтін комиссия туралы бұйрығы бар ма, бұл бұйрық орындала ма?Кассаны кенеттен тексеру актілері бар ма және олардың мазмұны қандай; кәсіпорынға бір кассир немесе бірнеше кассир қызмет көрсете ме, кассир кассалық операцияларды жүргізу ережелерімен таныс па?
Кассаға тексеруді жүзеге асырғанда, аудитор мынадай шарттарды сақтауға міндетті: тексеру құрамында кәсіпорынның кассир мен бас бухгалтері міндетті түрде кіруге тиісті, кассаны тексеру кезінде кассаға бөгде кісілерге кіруге рұқсат етілмейді және кассадан тыс операциялар доғарылады.
Кассаны тексеру мүмкін болмағанда немесе бірнеше касса болғанда олардың барлығын аудитор мөрлеп жабады. Кілт кассирде қалады, ал мөр аудиторда болады. Бұл бір кассадағы ақшаның жетіспеушілігін басқа кассадағы ақша есебінен орнын жабу мүмкіндігін болдырмау мақсатымен жасалады.
Кассир түгендеу комиссиясының қатысуымен соңғы күндегі кассалық операциялар туралы есеп жасайды. Кассалық кітап бойынша ақша қалдығын шығарады. Барлық кірістік және шығыстық құжаттар касса есебіне кіргізілгені, кассаны түгендеу сәтінде кіріске алынбаған және есептен шықпаған ақшалай қаражат жоқ екендігі жайлы қолхат береді. Бұл қолхат кассаны түгендеу актісі түрінің тақырыптық бөлігіне кіреді.
Касса есебіне бас бухгалтер қол қояды және тиісті шоттар мен бухгалтерлік регистрде ақша қозғалысы туралы операцияларды көрсету үшін бухгалтерияға беріледі.
Кассадағы бар ақшаны жекелеген түрде немесе банктік орауда тұрғанына қарамастан түгел қайта санау жүргізіледі.
Мұндай міндетті процедура кассада сақталатын (пошта маркілері, мемлекеттік баж маркілері, вексельдік маркілер, жолақы билеттері, төленген авиабилеттер, төленген бірақ әлі демалыс үйлеріне, санаторийлерге берілмеген жолдамалар және т.б.) ақшалай құндылықтар мен басқа да құндылықтар бойынша жүргізіледі.
Ақша мен құндылықтар екі мәрте саналады: алдымен кассир, сосын комиссияның басқа мүшесі санайды. Аудитор аудиторлық процедуралардың дұрыс өтуіне бақылау жасауға тиіс.
Ақшалай құжаттар аудитінде мыналарды тексеру керек: бұл құжаттар іс жүзінде бар екендігін, билеттер мен жолдамалар кімдерге арналған және қандай қаражат есебі дұрыстығын тексеру қажет. Олардың есебі ақшалай қаражат қозғалысы жөніндегі кітапта жазылуы тиіс. Осылайша, кассир ақша жөніндегі сияқты ақшалай құжаттар қозғалысы бойынша да есеп жасайды және оны бас бухгалтерге тапсырады.
Түгендеу жүргізу кезеңінде кассада ішінара төленген тізімдемелері болуы мүмкін. Аудитор бас бухгалтер мен кассирге оларды белгілеген тәртіп бойынша жабуды, оларға кірістік ордер ресімдеуді және кассирге оны есепке енгізуді ұсынуға тиіс. Егер кассаны тексеру еңбекақы беру кезеңімен тұсптұс келсе, тізімдеме бойынша көптеген адамдарға әлі төленбесе, бұл тізімдемелер кассир есебіне кірмеуі мүмкін. Кассалық есепке енбеген, ішінара төленген щығыстық құжаттар (төлем құжаттары) ретінде актіге жазылады. Мұндай жағдайда әрбір төлем ведомісінде еңбекақы қандай реттік нөмір бойынша және оның жалпы сомасы көрсетіледі. Көрсетілген жазба кассирдің, бас бухгалтердің және аудитордың қолдарымен расталады.
Тиісті тәртіппен ресімделмеген кассалық шығыс ордерлері мен ведомстері, сондай-ақ әр түрлі адамдардың қолхаттары ақтаушы құжаттар ретінде есепкп алынбайды және кассадағы бар қалдыққа кіргізілмейді. Мұндай құжаттар табылғанда аудитор кассаны тексеру актісінде ақша кімнің өкімімен, қашан, қандай мақсаттарға және қандай сомада берілгенін көрсетумен бұл бұрмалауды атап өтеді.Кассада бар барлық ақшамен басқа құндылықтар осы кәсіпорынға тиесілі деп саналады, өйткені кассада басқа субъектілердің ақшасы мен басқа құндылықтарын сақтауға тыйым салынады.
Ақша мен құндылықтарды санау аяқталған соң алынған сома бухгалтерлік есепте жазылып қойылған қалдық жайлы мәліметтермен салыстырылады.
Ақшалай қаражатты тексеру жасайтын аудитор бір мезгілде касса бөлмесі ақша сақтауды қамтамасыз ету, техникалық нығайту мен күзет-өрт дабылы құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сай болуын тексереді. Мұндайда анықталған бұрмалаулар түгендеу актісінде көрсетіледі.
Іс жүзінде ақшаның және олардың баламалары бар болуын тексеру қорытындылары комиссияның барлық мүшелері қол қоятын түгендеу актісімен ресімделеді. Ол үш данада жасалады: бір данасы кәсіпорын бухгалтериясына беріледі, екіншісі кассирде қалады, үшіншісі аудиторда сақталады. Ай соңында актіде есептелген барлық ақшалай қаражат сенімді сақталуда тұр деген кассирдің қолхаты келтіріледі.
Кем шығу табылған жағдайда аудитор кассирден кем шығудың пайда болу себептерін жазбаша түсіндірме жазуды сұрайды. Елеулі кем шығу немесе қызметті теріс пайдалану анықталғанда аудитор бұл жайында кәсіпорын басшысын хабардар етеді және кассирді дереу тексеру аяқталғанша қызметтен босату және істі тергеу органдарына беруді ұсынады.

Ақша жалған құжатсыз тікелей ұрлау ісі кассаны тексергенде кассадағы барды түгендеу жолымен анықталады. Кейде ол шын мәнінде кассир, не болмаса басқа лауазымды қызмет адамы жасаған ысырапты жасыратын лауазымды қызмет адамының қолхатымен бүркемеленеді. Сондай-ақ, қылмыстың ең қарапайым түрі болып саналатын қаражатты қымқырудың бүркемеленбегендері де болуы мүмкін. Ақшаның кем шығуы басқа заңсыз операцияларды уақытша заңсыз ала тұрумен де байланысты болуы мүмкін. Мұндай бұрмалаулар мен қызметті теріс пайдаланулар кассирді дұрыс таңдамау, кассаны жүйелі түрде тексермеу және ішкі бақылаудың нашарлығының салдары болып табылады.

Ақшаны касса бойынша кіріске алмау алынған соманы тікелей шығыстарға есептен шығармаумен немесе кірістік операцияларды жасырумен байланысты. Есеп шоттан алынған ақшаны кассаға кіріске алмау алмау жағдайлары өте жиі кездеседі.

Аудитор банктен чек бойынша алынған ақшаны кіріске алудың толықтығы мен уақыттылығын чек түбіртектерінде жазылған ұқсас сомамен, банк көшірмелерімен және кірістік кассалық ордерлермен салыстыру жолымен тексеруі тиіс. Кейбір аудиторлар банктен алынған қолма-қол ақшаны кіріске алудың түгелдігін тек қана чек түбіртектері бойынша тексергенде қате жібереді. Мұны сондай-ақ банк көшірмелері бойынша (қолма-қол ақшаны алуға тиісті код бойынша) да жасау қажет. Егер көшірмелерде тазартып өшіру, түзеу іздері болса, сондай-ақ қалдықтар айырмасында банктен ағымдағы немесе есеп шоттан көшірмелер алып, тексерілетін кәсіпорынның бухгалтериясындағы жазбаларды көшірме мәліметтерімен салыстыру керек. Қатаң есептегі құжат деп саналатын банктегі шоттан көшірме мұқият бақылауды талап етеді. Сондықтан есеп көшірме мазмұнына байланысты болатын кассир иен басқа тұлғаларға көшірме алуды сеніп тапсыруға болмайды. Кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес кәсіпорында қолма-қол ақшаны қабылдау, кәсіпорын басшысының жазбаша өкімімен бұған уәкілетті адам мен бухгалтер қол қойған кірістік кассалық ордерлер бойынша ғана жасалады.

Көрсетілген қызметті өтеу, борыштың орнын жабу, материалдарға, пәтер ақысын төлеу және т.с.с. тәртібімен кірістік ордерлер бойынша алынған ақшаны кіріске алмау қызметкерлердің және басқа адамдарды өтелмеген берешегін талдау мен тексеру арқылы ашылады. Есеп шоттардағы төленген соманы иемдену нәтижесінде ешқандай берешекті мойындамайтын тұлғалардың өтелмеген берешек сомасы қалуы мүмкін. Мұндай адамдар мен есепті жүйелі түрде салыстыру мен олардан бұл жайлы сұрау оңды нәтижелер бере алады.

Басқа кәсіпорындардан алынған ақшаны иемденуді болдырмау, ең алдымен, барлық мүмкін жағдайларда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ісін талап етеді. Тәжірибе көрсеткендей, бұл ережені бұрмалау қызметті теріс пайдалануды туындатады.

Кассалық тәртіпті бұрмалау жағдайлары байқалғанда ол міндетті түрде тексерілуге тиісті.

Басқа кәсіпорындардан ақшалай сома алуға арналған сенімхаттарды тіркеуді және сенімхаттарды іс жүзінде қолдануды тексеру де қызметті теріс пайдаланудың бір жолы болып саналады.

Тексеруде кассалық операциялар бойынша есептік құжаттаманың мынадай пішіндері қолданылады: КО-1 «Кірістік ордер», КО-2 «Шығыстық кассалық ордер», КО-3 және КО-3а «Кірістік және шығыстық құжаттарды тіркеу журналы» пішіндері (фомалары). Ақша қабылдау мен берудің ордерсіз ресімделетін құжаттары, КО-4 «Кассалық кітап», КО-5 «Кассир қабылдаған және берген ақша кітабы» формалары, есептік регистрлер (1 журнал-ордер, 1 тізімдеме Бас кітап, тиісті ай-күн, жылға баланстар және т.б.) қолданылады.

Мұндай кассалық құжаттарды ресімдеуге назар аударылады: әрбір құжатты алушылардың қолхаттары бар ма, құжаттар – кірістік – «Алынды» мөртабанымен, шығыстық – «Төленді» мөртабанымен, ай-күні, жылы көрсетіліп, жабыла ма, оларды тазартып өшіру мен түзету іздері жоқ па? Тексеру іс-тәжірибесі көптеген кәсіпорындарда кассалық құжаттар сапасыз жасалатынын, көбіне кірістік және шығыстық құжаттарда кассаға ақша салған немесе кассадан ақша алған жауапты адамдардың қойылған қолдары және басқа да міндетті деректемелердің жоқ екендігін көрсетеді. Мұндай құжаттардың күші жоқ деп, ал олар бойынша операциялар – негізсіз деп саналады. Егер мұндай жәйттар анықталса, аудитор кәсіпорын басшысын және бас бухгалтерді хабардар етуге тиіс.

Тексерудің келесі кезеңінде мыналарды анықтау керек: бұл ұйымда кірістік және шығыстық ордерлерді тіркеу журналы белгіленген түрде жүргізіле ме, барлық кассалық құжаттар журналда тіркелген бе, кассалық ордерлерде қалдырылып кеткен нөмірлер жоқ па, ақшалай қаражаттың түсуі мен жұмсалуы жөніндегі операциялардың барлығы нөмірленуге, жіппен қайымдалуға, сургучты мөрмен басылуға тиісті парақтар саны кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтердің қойылған қолдарымен куәландырылуға тиісті кассалық кітапта жазылған ба? Кассир жұмыс күні соңында сол күнгі операциялардың жиынтығын кассалық кітапта есептеуге және келесі күнге ақша қалдығын шығаруы тиіс. Ол кассалық кітаптағы жазуларды екі парақта бір мезетте көшірме қағаз арқылы жүргізуге тиіс.Кітаптың бір парағы жыртылмалы, оны кассир күн соңында басқа барлық кірістік және шығыстық операциялар бойынша санақ ретінде тапсыруы тиіс.

Банк операцияларының аудиті

Ақшалай қаражат аудитінде банктік операцияларын тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен есеп айырысу ағымдағы, корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта ресімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар жөніндегі талап-тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айырысулар есептесудің қолма-қол ақшасыз түрі бойынша атқарылады.

Кесте 4 - Банктегі операцияларды аудиторлық тексеру бағдарламасы

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері
1	2
1. Кәсіпорынның банктегі есептік, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттар бар екендігін айқындау (бұл шоттар қандай банк мекемесінде ашылғанын)	Тестілеу материалдары
2.Банктегі ақша шоттарындағы операциялардың заңдылығын, анықтығын және шаруашылық мақсатқа сәйкестілігін тексеру	Заңды және жеке тұлғалармен шарттар, үкім қағазы және талап арыздар
3. Шотқа түскен ақшаны кіріске алудың дұрыстығын, уақтылығын және толықтығын тексеру	Банктің ақшалай-есептік құжаттары тіркелген көшірмелері, 2 журнал-ордер, 2 журнал-ордерге 2 тізімдеме (ведомость), Бас кітап, баланс және т.б.

4 кестенің жалғасы

1	2
4. Ұсынылған шоттарға төленген қаржының дұрыстығын, толықтығын және сәйкестігін тексеру	Банк көшірмелері мен бсаьапқы құжаттар
5. Бюджетке салық және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдер аударудың уақтылығын тексеру	Төлем тапсырмалары мен талаптары
6. Банктен алынған және кассаға кіріске алынған, сондай-ақ оларды мақсатты пайдалануын тексеру	Кірістік ордерлер, кассалық құжаттарды және т.с.с. тіркеу журналы
7. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және әр түрлі кредиторлармен, соның ішінде банкпен несиелер бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысудың мерзімін өткізіп алу себептерін анықтау	Өтемділік коэффициенттері, қаржылық тұрақтылықты есептеулер, шот-фактуралар, 1-3 журнал-ордерлер және оларға тізімдемелер
8. Кәсіпорынмен әрбір қолма-қол ақшасыз есептесу бойынша шарттық өзара қарым-қатынастардың сәйкестігін тексеру	Контрагенттермен шарттар, төлем тапсырмалары, банк көшірмелері, анықтамалы- нормативті ақпарат
9. Құжаттар мен жазбаларда көрсетілген ақшаның бар екендігі мен қозғалысы туралы мәліметтердің сәйкестігін тексеру	Бастапқы құжаттар, журнал-ордерлер, Бас кітап
10. Банк операциялары бойынша шот корреспонденцияларының дұрыстығын тексеру	Бухгалтерлік есепке алу шоттарыныңанықтамасы және корреспонденциясы

Ағымдағы (есептік) шоттағы операциялардың аудитінде келесі жағдаяттарға назар аудару қажет:

Ағымдағы шот ашылған банк мекемесі.
Соманың банк көшірмелері бойынша, оларға тіркелген бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкестігі.
Көшірмелерге тіркелген бастапқы құжаттарда банк мөртабанының бар болуы; жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатымен банкке қарама-қарсы тексеру өткізген жөн.
Банкке тапсырылған қолма-қол ақшаның және басқадай ақшалай қаражаттың кәсіпорынның ағымындағы шоттарына дұрыс және толық есепке алынуы.
Ақшалай қаражатты акцептелген төлем тапсырмаларымен байланыстың пошта бөлімшесі арқылы (депозитке салынған еңбекақы, алименттер т.с.с.) аударудың дәйектілігі, сондай-ақ аударым алушылардың тізбеде көрсетілген пошталық мекенжайының анықтығы.
Теңгені конвертациялауға байланысты операцияларды көрсетудің дұрыстығы.
Бухгалтерлік өткізбе желілердің банктік операциялар бойынша дұрыстығын, бұл операциялар бухгалтерлік есепте тиісті шоттарда көрсетілген бе?Бухгалтерлік есеп бойынша өндіріс шығынына есептен шығару операцияларына ерекше көңіл бөлу керек.
Банк көшірмелерінің және парақтық нөмірленуі мен шоттағы қаражат қалдығын ауыстыру бойынша анықталатын құжаттардың толық сенімділігі. Банктің бұрынғы көшірмесіндегі кезең соңының қаражат қалдығы шот бойынша келесі көшірмедегі кезең басының қаражат қалдығына тең болуы тиіс. Егер банк тізімдемесінде ескерілмеген түзетулер мен тазартып өшірулер табылса, банк мекемесінде ыңғайласпа тексеріс өткізу керек.

Аудитор мынаны анықтауы керек: заңсыз банк операциялар жасала ма, мысалы, тексеретін кәсіпорынмен ешқандай шарттық қатынастары жоқ, басқа кәсіпорынның борышын өтеу немесе басқа кәсіпорынның тауарсыз есеп айырысулар бойынша төлеу; кіріске алынған және төленген материалдық құндылықтардың түгелділігі мен уақтылығы; несие немесе қарыз алуға, сондай-ақ қаржылық жағдай мен қаржыландыру көзі тұрғысынан қарыз алуға ұсынылған құжаттардың анықтығы; банктен алынған чек кітапшалары есепте дұрыс көрсетілген бе және заңды қолданыла ма; олар есеп беретін адамдарға қолхат арқылы беріле ме, есеп беретін адамдар чек кітапшаларын қолдану туралы есеп жасай ма, айналымдар мен сальдо есеп беретін адамдардың арнайы шоттар бойынша айналымдар мен сальдо есебіне сәйкес пе және т.с.с.

Аудитор жабдықтаушыға борышты өтеу үшін ақша аударудың қаншалықты нақтылығы мен негіэдігін тексеруге тиісті. Кәсіполрындао, мәселен, сауда кәсіпорындарына сатып алынған азық-түлік тауарларына ақша аударуы мүмкін, ал шын мәнінде қоймаға түспеген немесе құжатта көрсетілген ассортименттен басқасы түскен оқиғалар болады. Қарама-қарсы тексерулер, әсіресе, біртектес операциялар бойынша өзара байланысқан бастапқы құжаттарды мұқият тексеру керек.

Валюталық шоттағы операциялар аудитінде төменде келтірілген ерекше жағдайлармен сұрақтарға мұқият көңіл бөлу және анықтау керек:

Валюталық шот ашылған банк мекемесін.
Банк көшірмелері бойынша тіркелген сома бастапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкес келе ме?
Сыртқы экономикалық істердегі есеп айырысу түрлерін қолданудың негізділігі.
Валюталық шотты ашқаны үшін комиссиялық сыйақы төлеудің дұрыстығы.
Валютаны сату мен сатып алу операцияларын есепте көрсетудің дәлдігі.
Бухгалтерлік өткізбелерді жасаудың жүйелілігі. Банк көшірмесіндегі жазбалардың 2 журнал-ордер мен Бас кітап жазбаларына сәйкестігі.
Экспортерлерде ҚР Ұлттық банкінің рұқсатынсыз ашылған шетелдік банктегі есептерінің бар болу фактісінің тексеруі.
Экспортерлердің өзіндік валюталық түсімін қолданудың дұрыстығы, шетелдік валютаға алынған қолма-қол шетелдік валюта мен материалдық құндылықтардың сақталуы.
Түсетін тауарлардың (материалдардың, жартылай өнімдердің, жабдықтардың және т.б.) сату бағасы мәміледе (шартта) қарастырылған құнға негізделіп, кәсіпорындағы кіріске алу, кеден төлемі, көлік шығыстары мен сатып алу, тасымалдау жөніндегі басқа шығындар ай-күн, жылындағы импорт бойынша кәсіпорынның тауар сатып алу кезіндегі талаптарын орындау.
Тауар алмастыру операцияларын жасағанда, қаржылық нәтижелерді анықтау мен өткізудің есебі жүкті кеден декларациясында көрсетілген ай-күн, жылға және мәміледе қарастырылған құн бойынша жасалуын.
Салық салу мақсаты үшін түсім мәміле сәтінде қолданылатын өнімнің нарықтық бағаларына сүйеніп, есептелген деңгейден төмен болмауын қадағалау және т.б.
Аудитор банктегі: «Аккредитивтердегі ақша», «Чек кітапшаларындағы ақша», «Карт-шоттардағы ақша», «Банк тердегі басқа да шоттардағы ақша», «Банктегі аккредитивтегі, чектердегі,карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша қаражаттары» бөлімшесінің арнайы шоттардағы ақша есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеруге ерекше назар аударған жөн.

Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі қажет:

а) егер есеп айырысудың бұл формасы шартпен белгіленсе және жабдықтаушы сатып алушыны есептесудің есеп айырысудың аккредитивті түрін қолданудың дұрыстылығы мен заңдылығына көзін жеткізсе. Әрбір аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есептесуге арналған. Ол пошта немесе телеффон арқылы ашылады. Аккредитивтің іс-әрекет ету мерзімін тараптар келісім-шартта белгілейді. Аккредитивтен қолма-қол ақшамен төлеуге қолданыстағы заңнамамен тыйым салынған.;

ә) мекен-тұрағы бойынша дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшенің ағымдағы шот ашуының заңдылығы мен дұрыстығы.

б) дара балансқа бөлінген құрылымдық бөлімшелерден баланстар мен басқа қажетті құжаттар ұсынылған ба?

в) дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелер негізгі өндірістің шығыстары немесе айналым шығындары (сауда мен қоғамдық тамақтандырукәсіпорындары үшін) құрамына енгізудің негізділігі;

г) банктен алынған (егер мұндай операциялар орын алса) депозиттік сертификаттардың бар болуын;

ғ) бухгалтерлік өткізбе желілердің жасалу дұрыстығын, сонымен қатар 3 журнал-ордері жазбаларында және Бас кітапта ескерілетін операциялар бойынша банк көшірмелеріндегі жазбалардың сәйкестігі

Егер арнайы шотта шетелдік валюта есепке алынса, онда олар жөніндегі орерациялар валюталық шот жөніндегі тәртіппен атқарылады.

Аудитор жол-жөнекей ұлттық және шетелдік валютадағы қаражаттың кәсіпорынның ағымдағы шотына немесе басқа шотқа есепке қосу үшін банк кассасына, жинақ кассасына немесе пошта бөлімшесінің кассасына салынған, белгілеуі бойынша әлі есепке алынбаған ақшалай соманың қозғалысы туралы ақпаратты оқып-білуі керек. «Жолдағы ақша» шоты бойынша есепке аоу үшін банк мекемесінің, пошта бөлімшесінің түбіртектері, банк инкассаторларына тапсыруға арналған ілеспе тізімдеме көшірмелері негіз болып саналады.

Жолдағы ақша аудитімен бухгалтерлік есепте «Жолдағы ақша» шотында есептелетін соманың шынайлығын, сондай-ақ бухгалтерлік өткізбе желі құрудың дұрыстығын және бастапқы құжаттардың 3 журнал-ордерде және Бас кітапта осы шот жөніндегі жазбалардың сәйкестігін тексеру қажет.

Дебиторлық берешектің аудиті

Есеп айырысуды бақылаудың ықпалды тәсілі дебиторлық және кредиторлық берешектердің, кірістік құжаттарды тіркеудің дұрыстығына функционалдық аудитті уақтылы өткізу, тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру болып табылады. Бұл тұрғыдан қарағанда, кірістік ордерлер бойынша алынған ақшаны сіңіріп кетуді жеңілдететін жағдайларды анықтау қажет. Кассалық ордерлерді төлегенде және төлеушінің қолына құжат беруді тіркеудің жоқтығы немесе шоттардың төленбеуін атап өту маңызды.

Кесте 5 - Дебиторлық берешектің функционалдық аудитінің бағдарламасы.

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері, бағалау тәсілдері мен критерийлері
1	2
1. Келісім-шарттың міндеттемелерін орындау мен дебиторлық берешектің шынайлылығын тексеру	Жабдықтау-келісім-шарттар, шарттарды, жабдықтаушыларды, шот-фактураларды, нарядтарды, тапсырыстарды тіркеу журналдары
2. Дебиторлық берешек есебі, жабдықтауды және оларға төлеуді бақылау функцияларын орындауды талдау	Есеп, аудит және ішкі бақылау-стандарттары, нұсқаулықтар, бұйрықтар, өкімдер, бастапқы құжаттар, 1200 және т.с.с. шоттар
3. Мәліметтерді жинау мен дебиторлық берешек түрлері, көлем және мерзімдер бойынша жіктеу	Сатып алушылармен, есеп беретін адамдармен, кәсіпорын қызметкерлерімен және басқа дебиторлармен есептесуді түгендеу материалдары (түгендеу мен есептерді салыстыру, дебиторлардың қатынас хаттары және т.б.)

5 кестенің жалғасы

1	2
4. Дебиторлық берешектің жағдайын дебиторлармен есеп айырысуларды түгендеу, өткізу жолымен тексеру	Бас кітап, 10 журнал-ордер, «Күмәнді талаптар бойынша резервтер» аналитикалық есептің 30 бөлікшесінің «Сатып алушылар мен тап сырыс берушілердің берешегі» шоттары бойынша мәліметтерді кәсіпорын басшысының дебиторлық берешекті есептен шығаруға арналған бұйрығы
5. Дебиторлық берешектің жаратылысы мен көлемін талдау және төлемеу себептерін анықтау
6. Күмәнді талаптар бойынша резервті жасаудың негізділігі мен оларды пайдаланудың дұрыстығын тексеру
7. Дебиторлық берешекті уақтылы өтеудің заңдылығы мен шынайылығын талдау	11 журнал-ордер, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі жөніндегі тізімдеме 1210-1230 шоттары бойынша аналитикалық есеп мәліметтері
8. Сатып алушылармен, тапсырыс берушілермен, есеп айырысуды атқарудың, вексельмен төлегендегі операцияларды көрсетудің дұрыстығын тексеру	Контрагенттермен шарттар, төлем тапсырмалары, банк көшірмелері, анықтамалық- нормативтік ақпарат
9. Дебиторларға тілек-талапты ресімдеу мен ұсынудың уақтылығы мен дұрыстығын тексеру	Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарттар, дебиторларға және т.б. тілек-талаптар
10. Баланс көрсеткіштерінің дебиторлық берешек есебі шоттары бойынша Бас кітаптың мәліметтерімен сәйкестігін тексеру	Баланс, 1200 Бас кітап шоттары бойынша
11. Дебиторлық берешектің синтетикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру	Жоғарыда көрсетілген шоттар жөніндегі Бас кітап, 11,7,8 журнал-ордерлер, берілген аванс, контрагенттермен есеп айырысу есебі бойынша тізімдемелер
12. Еншілес және басқадай тәуелді серіктестіктермен есептесу жөніндегі операцияларды шоттарда көрсетудің дұрыстығын тексеру	8, 11 журнал-ордерлер, Бас кітаптың 321-323 шоттары бойынша аналитикалық есеп мәліметтері

5 кестенің жалғасы

1	2
13. Басқадай дебиторлық берешекті тексеру	8 журнал-ордер, Бас кітаптың 331-334 шоттары бойынша мәліметтер, аванстық есептер, төлем-есеп айырысу тізімдемелері кем шығу, ұрлау туралы тілек-талап материалдары және т.б.
14. Ішкі шаруашылық бақылаудың тиімділігі мен дебиторлық берешектің айналымдылығын талдау
15. Есептесулерді реттеу мен дебиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстар жасау, резервтердің, басқарудың жағдайын бағалау	Талдамалы есептесулер және олардан шығатын тұжырымдармен аудитордың дебиторлық берешекті басқаруды жетілдіру жөніндегі ұсыныстар

Дебиторлық және кредиторлық берешекте, әсіресе, көбіне теріс пайдаланулар жасалады. Дебиторлық борышты көбінесе, кәсіпорын еңбеккерінің берешегін жедел өндіріп алу теріс пайдалануға кедергі келтіретін маңызды шара болып табылады. Ордерлерді дұрыс тіркеу мен түбіртекті тікелей кассаға беру, бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлер қайтаруды бақылау жазбалардың анық сенімділігін арттырады және теріс пайдалануды болдырмайды. Ақшаны сіңіріп кетумен күресу ең алдымен барлық мүмкін жағдайларда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүзеге асуын талап етеді.

Кәсіпорындар арасындағы есептесулер әдетте қолма-қол ақшасыз аударым тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалатын есептік және кредиттік операциялар арнайы ережелермен реттеледі.Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның (банктің қатысуымен және қатысуынсыз) теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл операцияларды есептік регистрге жазу сипатында болады.

Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай сызба (схема) бойынша жіктеуге мүмкіндік береді:

Банктен алынған қолма-қол ақшаны иемдену (сіңіріп кету).
Түскен ақшаны жасыру мен иемдену үшін ағымдағы шот бойынша операцияларды есепте толық көрсетпеу.
Есеп регистрлерінде жиынтықты дұрыс есептемеу.
Анық емес мәтіндегі шоттар негізінде жабдықтаушыларға ақша аудару.
Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға ақша аудару және т.с.с.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар аудиті

Айналымдық қаражат функционалдық аудитінің құрамдас бөлігі болып қағаздарға қысқа мерзімдік қаржы салымы мен басқа кәсіпорындарға беоген бақылау және талдау саналады.

Осыған байланысты ең алдымен мыналардың дұрыстығын білу керек:

«Қаржы инвестициялары» бөлімшенің шоттары бойынша аналитикалық есеп жүргізу;
бухгалтерлік өткізбе құрастыру мен Бас кітаптағы жазбаларға алғашқы құжаттардағы жазбалардың сәйкестігі;
бағалы қағаздардың сату мен атаулы (номиналды) құны арасындағы айырманы есептеп шығару;
Есепте бағалы қағаздарды сатып алу мен сатуды көрсету.

Қысқа мерзімді қаржы инвестициялардың функционалдық аудит бағдарламасына келесі жағдайлармен басқару қызметтердің дұрыс орындалуын тексерілуді кіргізілуі керек:

бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды көрсетуін;
қысқа мерзімді қаржы инвестицияларды бағалау мен қайта бағалауын;
бағалы қағаздарды алу жөніндегі бухгалтерлік жазбалар жүргізуін;
бағалы қағаздардың сатып алу мен номиналды бағасы арасындағы айырманы есептеп шығаруын;
есепте қысқа мерзімді қаржы инвестицияларының істен шығуын көрсету;
бағалы қағаздардың синтетикалық есебі мәліметтерінің аналитикалық еасепке сәйкестігін.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды баланста көрсетудің дұрыстығын тексеру белгілі дәйектілікпен жүзеге асады: баланс-Бас кітап-есептік регистрлер- бастапқы құжаттар. Субъект есеп саясатын жазғанда 8 «Қаржылық инвестиция есебі» БЕС ұсынатын қаржылық инвестицияны бағалау тәсілдерін міндетті түрде таңдауы тиіс.

Егер қысқа мерзімді қаржы инвестициялар сатып алу мен ағымдағы ең аз бағамен есепке алынса, онда баланстық құн жеке инвестиция негізінде, жалпы алғанда инвестиция түрлері бойынша жиынтық қоржын (портфель) негізінде анықталады. Қысқа мерзімді қаржы инвестициялардың ағымдағы құны өзгерісінен болған табыс немесе шығын сол орын алған есепті кезеңде танылады.

Облигация аудитінде облигациялар шығару сәтінде эмиссия жобасында жарияланған олар бойынша проценттер рынокта айналатын сол топтағы облигациялар жөніндегі проценттермен әрқашан үйлеспейтінін есте сақтау қажет. Бұған байланысты түсініктемелер мен ұғымдарды ажырата білу керек:

қарыздың барлық мерзімі бойы процент төлейтін облигацияны айналымға шығарарда кесімді белгіленген атаулы проценттік мөлшерлеме;
тартымдылығы мен тәуекелдік дәрежесі бойынша шығарымның ұқсас шарттары бар облигациялар рыногында төленетін сомаға байланысты ағымдағы мөлшерлеме.

Облигацияның әрбір эмиссия жүргізуші мекемесі (эмитент) ылғи да айналымға шығару уақытындағы атаулы проценттік мөлшерлеме ағымдағымен сәйкес шығуына ұмтылады. Әдетте, облигацияны орналастырғанда атаулы проценттік мөлшерлеме не рыноктан жоғары, не болмаса одан төмен болады. Сондықтан айналымға шығатын облигациялардың ағымдағы құны жарияланған атаулы құннан басқаша болады. Атаулықұн сатылым бағасынан жоғары болса, облигация сыйақымен шығарылады. Сыйақы көрсетілген бағадан және атаулы құннан жоғары өткізу құны арасындағы алынған айырма нәтижесіне тең.

Облигациялар бойынша сыйақы оны өтеу кезінде инвесторға қайтарылмайды, процентті төлеу жөніндегі шығыстарды азайту үшін облигация айналымының барлық кезеңі бойы есептен шығарылады. Сыйақы мөлшері азайған сайын, облигацияның ағымдағы құны көрсетілген нақты бағаға жуықтайды. Облигацияны өтеу мерзімі соңында оның ағымдағы құнын атаулы, көрсетілген, нақтылығы тең болады, ал сыйақы сомасы түгелдей есептен шығарылады. Облигация аудиті мен есебінде бұл мезет өте маңызды, өйткені эмиссия жүргізуші мекеме облигация айналымы мерзімі біткен соң дәл сол атаулы құнды төлеуге міндетті. Осылайша, тиісті кірісті есептеген сайын сатылым мен атаулы құн арасындағы айырма қайта есептеледі.

Егер рынокта атаулы проценттік мөлшерлеме нарықтан төмен болатын жағдай қалыптасса, онда эмиссия жүргізуші мекеме (эмитент) өз облигацияларын атаулықұннан кемітіп, ұсынуға мәжбүр. Бағаны түсіру атаулы және нақты өткізу құны арасындағы айырма ретінде алынған нәтиже болып саналады. Ол бойынша тиісті табысты есептеген сайын сатылым мен атаулы құн арасындағы айырма есептен шығарылады. Сонымен бірге белгілі бухгалтерлік өткізбе желілер жасалуы керек:

Жеңілдікті облигациялар шығарғанда, эмиссия жүргізуші мекеме проценттерді төлеу бойынша шығыстарды ұлғайтуға облигациялардың айналым кезеңі бойы біркелкі есептен шығарылуға тиісті проценттерді төлеу жөніндегі қосымша шығыстарға барады. Жеңілдік мөлшері азайған сайын, облигацияның ағымдағы құны атаулыға жуықтайды. Облигацияны өтеу мерзімі соңында оның ағымдағы құны атаулыға жуықтайды және оған тең болады, ал жеңілдік сомасы толығымен есептен шығады.

Әрбір шаруашылық жүргізуші субъект есеп саясатында қолда бар құндылықты қайта бағалаудың мерзімділігін және биржадағы баға белгілеу бағасына сүйенетін нарықтық баға не болмаса басқарушы кеңес белгілейтін әділетті құн бойынша негіздемесін ескертеді.

«Қаржылық инвестиция есебі» БЕС сай, қаржы инвестициялар істен шыққанда сатудан алынған табыс пен шығыстарды (брокер, дилер қызметтері) шегергендегі баланстық құн арасындағы айырма кіріс немесе шығыс ретінде танылады. Кәсіпорынның есеп саясатына сәйкес қайта бағалау сомасы табысқа немесе бөлінбеген қорға жатқызылады.

Қысқы мерзімді қаржы инвестицияларды ұзақ мерзімділер тобына көшіру былай жасалады:

сату құны және ағымдағы құнның ең аз бағасымен;
ағымдағы құнмен, егер олар барлық құны бойынша бұрын көрсетілген болса.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестицияларды қысқа мерзімділер тобына ауыстыру келесі тәсілдер арқылы жүргізіледі:

егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар сату құны мен ағымдағы құнның ең аз бағасымен ескерілсе, сату құны мен баланстық құнның ең аз бағасымен. Бірақ инвестициялар бұрын қайта бағаланса, онда көшіру негізінде оларды қайта бағалау сомасы есептен шығарылуы тиіс;
баланстық құнмен, егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар ағымдағы құнмен ескерілсе, бұрын жасалған қайта бағалау сомасы бұл инвестициялар бойынша кіріс деп танылады.

Функционалды аудитті жоспарлау мен ұйымдастыруда әрбір нақты кәсіпорынның өндірістік, жабдықтаушылық және қаржыөткізушілік іс-қызметінің өзіне тән ерешеліктері ескерілуі тиіс. Тексерулердің көлемі, тақырыбы, бағдарламасы, әдістемесі мен техникасы өндірістің, жабдықтаудың, бақылаудың, өткізудің, қаржының, есептің, ішкі шаруашылық бақылаудың, рыноктың жағдаяты, активтерді, міндеттеме мен капиталды басқарудың тиімділігіне ықпал ететін факторлардың шын мәнісіндегі жағдайына байланысты өзгеруі мен толықтырылуы ықтимал.

Ағымдағы активтердің функционалды аудиті кәсіпорынның іс-қызметінде де, экономикасын басқарудың жалпы жүйесінде де өте зор мәнге ие болып келе жатыр. Ағымдағы активтер шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық әлеуетінің өзгеше құрамдасы екені белгілі, сондықтан әрбір кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен одан әрі экономикалық дамуы олардың есебінің дұрыстығына, тиімді қолдану мен кешенді бақылауына байланысты. Егер мемлекетте көп табысы бар шаруашылық субъектілердің саны жылдан жылға өсіп тұрса, бұдан олардың иелері де, еңбеккерлер де, тұтастай қоғам да тек ұтатыны баршаға әйгілі.