Челябинского государственного
 Скачать 29.19 Kb.
|
|
ВестникЧелябинскогогосударственногоуниверситета.2011.№33(248). Филология. Искусствоведение. Вып.60. С.164–166. Н.С.Олизько КӨРКЕМ ДИСКУРС АВТОРДЫҢ, ОҚЫРМАННЫҢ ЖӘНЕ МӘТІННІҢ ПОЛИЛОГЫ РЕТІНДЕ В статье исследуется полилог автора, читателя и текста в художественном дискурсе. Выявляется взаимодействие интенций автора, возможных реакций читателя и текста как продукта семиосферы. Ключевые слова: художественныйдискурс,автор,читатель,текст,полилог. Әдеби-көркем дискурс – бұл авторлық интенцияның толерантты өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылатын көркем шығармалар жиынтығы, оқырман мен шығарманы семиосфера кеңістігіне шығаратын мәтіннің мүмкін болатын реакцияларының күрделі кешені (семиосфера дегеніміз – мәтін, Тіл және жалпы мәдениетті қоса алғанда, адам қолданатын барлық символдық жүйелердің жиынтығы). Көркем дискурсты тиісті мәдени-тарихи контекст шеңберінде тығыз және динамикалық өзара әрекеттесетін белгісіз әдеби шығармалардың күрделі идеялық-тақырыптық бірлігінде жүзеге асыру семиосфера шеңберінде әдеби-көркем дискурстың әртүрлі түрлерінің болуы туралы айтуға негіз береді, олардың бірі постмодерндік көркем дискурс. Автордың өз мәтініне және жалпы көркем шығармашылыққа қатынасы осы немесе басқа шығарманы постмодерндік санатқа жатқызудың анықтаушы критерийі бола алады. Постмодерндік суретші өзінің жеке басына қатысты кейбір цинизммен сипатталады. Ол Жаратушының ерекше кәсібі, өз идеяларының эксклюзивтілігі және олардың қоршаған әлемге әсер ету дәрежесі туралы иллюзия бермейді. Автор өз жұмысын құра отырып, бір немесе басқа маскамен ойнайды. Авторлық принциптің бұлыңғырлығы туындыны жасаушы белгілі бір дайын мәдени блоктарды, мәдени бірлестіктерді өздерінің жеке заттарын құру үшін қолданатындығында көрінеді. Постмодернист Автор шындықтың үзіндісін "шеңберге салады" және мәтінді жасайды, оның қабылдауы оқырманға автордың деңгейімен шектеліп қалмауы үшін, мәтінді ирониялық түрде қайта ойластыруға тырысады, содан кейін оған еріп, кетіп қалады. Көркем шығарманың түпкілікті ақиқатының және сәйкесінше біртұтас мағынасының жоқтығын түсіну мәдени дәстүрлер мен толеранттылыққа қатысты еріктілікке, әртүрлілікті сақтау шарты ретінде, дәйексөздер мен иронияға, сондай-ақ постмодерндік мәтіндегі ойын қағидасының басымдығына әкеледі. "Мәдени қабаттан" еркін алынатын және еркін тәртіпте құрастырылған фрагменттердің көмегімен жаңа авторлық туындыны құру ойынның шартты кеңістігі аясында ғана мүмкін болады. Постмодернизм-бұл жалпы ойынның белгілі бір аумағы, онда оқырман, мәтін, контекст және автордың өзі идеалды түрде тең позицияларды алады және олардың қарым-қатынасын сенім мен төзімділікке негіздейді. Автор мәтін тудыратын барлық мағыналарды айтпайды және айта алмайды, ал оқырман мәтіннен автор айтқаннан әлдеқайда көп нәрсені алуға алдын-ала дайындалады. Мәтін мағыналар мен ассоциациялардың шексіз ағыны ретінде қарастырылады, олардың барлығын автор құрған жоқ. Интерпретациялардың көптігіне ұқсас болжам постмодерндік көркем дискурстың герменевтикалық төзімділігі ретінде сипатталады, ол дамып келе жатқан синергетикалық жүйе ретінде әрекет етеді, оның шеңберінде көркем мәтінді қалыптастыру процесі семиосфераның өзара әрекеттесуі, авторлық интенциялар және оқырманның ықтимал реакциялары нәтижесінде жүзеге асырылады. Иерархия тұрғысынан семиосфера микро - (интертекст), макро- (дискурс) және мега-(интердискурс) деңгейлерінен тұрады. Әр деңгейдің салыстырмалы тепе - теңдік күйінде болу қабілеті тәртіп параметрлерімен — оның жұмысын басқаратын факторлармен анықталады. Элементтер арасында өзара байланысы бар жүйелердегі тәртіп «аттракторлар» (ағылшын тілінен аударғанда тарту – тарту) – «жүйенің тұрақты күйін құруға және қолдауға көмектесетін тартымды жиынтықтар» [1] деп аталатындардың айналасында туындайды. Макродеңгейдің тілін анықтайтын реттілік параметрлері автордың дискурстың тұрақты күйін қамтамасыз ететін шығармашылық тартушы ретіндегі ниетімен байланысты. Художественныйдискурскакполилогавтора,читателяитекста 165 Негізгі микродеңгейдің тілін анықтайтын айнымалылар, әртүрлі мәтінаралық қосындылар дискурстың макродеңгейі үшін құрылымсыз хаотикалық материал ретінде қызмет етеді. Макродеңгейден жоғары интердискурстың мега деңгейі макродеңгейдің бақылау параметрлері ретінде әрекет ететін «мәңгілік» айнымалылар (жүйені құраушы ұғымдар) арқылы ұйымдастырылады. Басқаша айтқанда, семиосфераның интердискурсивті кеңістігі дискурстардың гетерогенді жиынтығымен қалыптасады, олардың ішінде біз көптеген интертекстерден тұратын көркем постмодерндік дискурсты бөліп көрсетеміз, олар сәйкес мәтін бөліктерінің өзара көпөлшемді байланысын бір автордың мәтіндері берілген автордың басқа мәтіндерімен, сондай-ақ прецеденттік құбылыстары бар мәтінмен қамтамасыз етеді. Автор мәтінаралық «құрылыс материалын» пайдалана отырып, оның ерекше белгілері болып табылатын постмодернизмнің тірек концепцияларының («автор маскасы», «ойын», «миф» және т.б.) ықпалымен көркемдік дискурс ұйымдастырады, элиталық және бұқаралық мәдениеттердің конвергенциясы, көркем тілдердің, стильдер мен жанрлардың белсенді араласуы, дәйексөз, ойнақылық, екпінді поливарианттық және толеранттылық, «басқаның» егемендігін қамтамасыз етеді, ортақ құрушы ретінде адресаттың шығармашылық әлеуетін белсендіреді. Тұтастай алғанда, көркемдік дискурстың өзін-өзі ұйымдастыруын жүзеге асыру үшін келесі шарттарды орындау қажет: біріншіден, жүйенің сызықсыздығын арттыратын жаңа құрылымдарды құру үшін семиосферадан ақпараттың тұрақты ағынын қамтамасыз ету, екіншіден, пайда болған гетерогенділіктің таралуын (диссипациясын) жүзеге асыру. Постмодерндік көркемдік дискурста диссипация дегеніміз – оқырман автордың кеңестері мен сілтемелерін тани алмаған жағдайда, бөтен адамды өзіне ұқсас қайта құрылымдау және артық нәрсені тарату. Көркем шығарманың идеясы, яғни оның түпкі мақсаты, көбінесе Жаратушы өте түсініксіз, диссипация механизмін қамтиды және бұл құрылымды алғашқы эскиздерден шығарманың аяқталуына дейін "жетелейтін" сияқты. Жеке суреттердің кездейсоқ үйлесімі адресаттың ассоциативті жадын жаңартады және бір емес, көптеген мағыналарды тудырады. Бұл жағдайдағы кездейсоқтық детерминизмнің ең жоғарғы түрі болып табылады, кездейсоқ, бір қарағанда, әртүрлі дискурстардың үйлесімі белгілі бір мақсатқа, белгілі бір аттракторға бағытталған. Шығармашылық аттрактор ретінде идея, бір жағынан, мәтінді қабылдаудың "жолын" белгілейді, оны тарылтады, екінші жағынан, оны түсіндіруге шексіз семантикалық элементтерді тартуға мүмкіндік береді. Автор шығарманы құра отырып, ашық және еркін құрылымды ұсынады, ол оқырманның бастапқы хабарламадан түбегейлі өзгеше нәрсеге айнала алатын белгілі бір бірлестіктерін тудырады. Мәтіннің бастапқыда ол (адресат) айтқысы келгеннен гөрі бай екенін түсініп, автор мәтіннің күшіне, мәдени дәстүр мен қалыптасқан бейнелердің күшіне беріледі. Басқаша айтқанда, бұл авторлық сананың сапасын өзгерту туралы, атап айтқанда, монологиялық автордың жоғары шындыққа ие болу құқығы жойылып бара жатқанын білдірді. Автордың ақиқаты релятивизацияланып, әртүрлі көзқарастардың көп деңгейлі диалогында ериді. Мәтін тілдің имманентті процессуалдығына, «әртүрлі жазу түрлері бірігіп, бір-бірімен айтысатын, ешқайсысы түпнұсқа болып табылмайтын көп өлшемді кеңістікке» айналады [2. 388 б]. М.Фуконың пікірінше, біз жазудың өзін-өзі ұйымдастыратын вербалды орта ретіндегі тұрақсыздығы туралы айтып отырмыз: «Жазу заңдылығы өз шекарасынан үнемі сыналады, жазу үнемі өзі қабылдайтын және ол қабылдайтын заңдылықты бұзады және бұзады. пьесалар; жазу өз ережелерінен еріксіз шығып, осылайша сыртқа шығатын ойын сияқты өрбиді» ([3, 237 б.] деп келтірілген. Процедуралық, толық емес және толерантты диалогтылықтың өзектіленуі жұмысты семиосфера кеңістігінде өзін-өзі ұйымдастыратын ашық және мобильді жүйеге айналдырады. Қорытындылай келе, көркем дискурс күнделікті қарым - қатынастың бір түрі ретінде автордың, оқырманның және мәтіннің жан-жақты, өте мағыналы полилогы болып табылатындығын, авторлық интенциялардың өзара әрекеттесуін, оқырман мен мәтіннің мүмкін реакцияларының күрделі кешенін ашатындығын атап өтеміз. Автордың мәселеге көзқарасы мәтіннің ашық (мәдени дәстүрмен байланысын ашатын) құрылымында бейнеленген, ол оқырманда түпнұсқадан басқа хабар тудыратын белгілі бір ассоциация тудырады. Список литературы Аршинов, В. И. Синергетика как феномен постнеклассической науки [Электронный ресурс]. Т.В.Печагина URL: http://www.i-u.ru/biblio/archive/arshinov%5Fsi nergetika/02.aspx Барт, Р. Избранные работы: Семиотика: Поэтика / пер. с фр., сост., общ. ред. и вступ. ст. Г. К. Косикова. М. : Прогресс, 1994. Можейко, М. А. Дискурсивность // Постмо- дернизм : энциклопедия. М. : Интерпрессервис; Кн. дом, 2001. С. 237–239. ВестникЧелябинскогогосударственногоуниверситета.2011.№33(248). Филология. Искусствоведение.Вып.60.С. 166–168. Т.В.Печагина КОНЦЕПТ «ВЛАСТЬ» В НЕМЕЦКОЙ ДЕТСКОЙ ФЭНТЕЗИВ статье рассматриваются способы вербализации концепта «Власть» на примере романов немецкой детской фэнтези (К. Майер и П. Фройнд). Прослеживается связь между концептами «Власть» и «Зло». Ключевые слова: категориальныйконцепт,власть,зло,немецкаядетскаяфэнтези. Конфликт произведений фэнтези часто ос- нован на борьбе за власть и борьбе за сверже- ние несправедливой власти, тирана. У разных авторов эта тема проявляется по-разному и на разных уровнях. В детской фэнтези изображе- ны властелины государства (К. Майер), горо- да (Т. С. Леванова), волшебного мира (Дж. Ро- улинг, П. Фройнд, К. Майер, Т. Ш. Крюкова), руководители школы (Дж. Ниммо, Дж. Роулинг, П. Фройнд). Концепт «Власть» обладает многи- ми общими средствами вербализации с катего- риальными концептами «Добро» и «Зло». Это связано с разным отношением к власти как та- ковой и разными способами управления, кото- рые выбирают руководители. В данной статье мы рассмотрим, реализацию концепта «Власть» в немецкой детской фэнтези и его связь с катего- риальным концептом «Зло». В немецком языке существует две лексемы, репрезентирующие имя концепта «Власть»,— Macht и Gewalt. Macht — «право, способность распоряжаться кем-либо, чем-либо» [1. S. 598], Gewalt— «право и способы распоряжаться чем-то/кем-то, управлять» [1. S. 425]. Концепт «Власть» реализуется через характеристику пер- сонажей, которые занимают руководящие долж- ности, оценку их деятельности остальными ге- роями, через персонажей, желающих стать руко- водителями страны, государства и т. п., а также через отдельные высказывания персонажей от- носительно того, что такое власть и какой она должна быть. В романе «Ледяное пламя» К. Майера упо- минается о нескольких правителях: Снежной Королеве, русском царе Александре III и его отце Александре II. Ни один из них не изобра- жен положительно. Снежная Королева (Schneek nigin) — влады- чица северных земель. Она изображена тираном (Tyrannin), и, соответственно, ее правление ха- рактеризуется в тексте рядом негативных лек- сем: unterjochen (порабощать), bestrafen (карать, наказывать), Kerker (тюрьма), erfrieren (замора- живать), sterben(умирать), entführen(уводить, похищать), an sich zu binden (привязать к себе), zwingen(покорять), ausgebeutet(эксплуатиро- вать), selbst in Saus und Braus gelebt (жила в свое удовольствие). Сердце Снежной Королевы — изо льда: «Wer so altund kaltund schlauist wie die Herrin des Nordlandes, der tragt sein Herz nicht in der Brust… Schon vor vielen Zeitaltern hatte sie sich das Herz aus der Brust gepflückt und bewahrte es seither in einer Kammer ihres Palastes auf…» («У таких старых, холодных и хитрых, как хозяй- ка северных земель, сердце находится не в гру- ди… Уже много лет как достала она свое сердце из груди и прячет его в одной из комнат свое- го дворца») [2. S. 8]. В книге ее сердце называ- ют сосулькой (Eiszapfen/Zapfen). Кроме холода в нем заключено могущество тиранки. «Und selbst das Sternlicht des Anbeginns ist hier eingeschlos- sen, in Türmen aus Eiskristall und in den tödlichenAugen der K nigin» («И сам свет звезды мирозда- ния заключен здесь, в ледяных башнях, в смер- |