Зоофизиология. 2 рейтинг Зоофизиологя. 1. Ассимиляция жне диссимиляция дегеніміз не Оларды арасындаы байланыса тсінік берііз
 Скачать 117.66 Kb.
|
|
Орындаған : Болатова Г.А Тапсырмалар 1. Ассимиляция жəне диссимиляция дегеніміз не? Олардың арасындағы байланысқа түсінік беріңіз. Зат алмасу ағзаның барлық жасушаларында, ұлпаларында, органдарында жүреді. Ол адам өмірін сақтауға және ішкі ортаның тұрақтылығын сақтауға әсерін тигізеді. Зат алмасу процесі кезінде пайда болған заттар жасушалар мен тканьдерді құру үшін қажет. Зат алмасудың мынадай түрлері болады: су, минералды заттардың, витаминдердің, ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың алмасуы. Зат алмасу процестері бір – бірімен күрделі биохимиялық реакциялар арқылы тығыз байланысты. Бұл реакциялардың бәрі орталық жүйке жүйесі арқылы, гармондардың көмегімен реттеліп отырады. Зат алмасу процесі кезінде бөлініп шыққан энергия адам ағзасындағы биохимиялық реакциялардың жүруіне және жылу мен механикалық энергия жоғалтуына кетеді. Зат алмасу кезінде ағза жоғалтқан энергиясының орнын толтырады. Энергия адам ағзасына өмір сүру үшін қажет. Зат алмасу бір – біріне қарама қарсы екі түрлі процеспен анықталады. Ассимиляция және диссимиляция, бұл процестер ағза мен қоршаған орта арасындағы қарым- қатынасты үздіксіз тоқтатпай жүргізіп тұрады. Ассимиляция дегеніміз ағзаға керекті қоректік заттардың синтезделуі. Олар ағзаның өсуіне және жетілуіне қолданылады. Бұл заттар күнделікті тағамдармен түсіп отырады. Ассимиляция көзі тамақ болып табылады. Диссимиляция дегеніміз заттардың ыдырауы, олардың оттегінің көмегімен тотығып, қышқылданып, ағзадан шығарылуы. Бұл екі процесс ағзада үздіксіз жүріп тұрады және бір – бірімен өте тығыз байланысты. Өмірдің кейбір кезеңдерінде бұл тепе – теңдік бұзылады. Өсіп, жетіліп келе жатқан балалар мен жасөспірімдер ағзасында ассимиляция процесі, диссимиляция процесіне қарағанда басым болады. Энергия – калория немесе джоульмен өлшенеді. Энергия көзі – тамақ болып табылады. 3. Зат алмасу процесінің сатылары мен түрлерін атаңыз. Негізгі зат алмасу процесіне қандай факторлар əсер етеді ? Зат алмасу процесі дегеніміз белгілі бір тәртіппен кезектесіп келіп отыратын әр түрлі химиялық реакциялардың жиынтығы. Организм мен қоршаған сыртқы орта арасында үздіксіз зат және энергия алмасуы болып тұрады. Сыртқы ортамен зат алмасу организмге оттек, су және қоректік заттардың түсуінен басталады. Сыртқы ортадан заттардың организмге енуінен бастап, ыдырау өнімдерін қайта тысқа шығаруға дейінгі күрделі өзгеру тізбегін зат алмасу деп атайды. Қоректенудің организмдегі алғашқы сатысы асқорыту процесі болып табылады. Екінші сатысы – сіңіру немесе сорылу, яғни қарапайым заттардың қанға өтіп, организмнің клеткаларына таралуы. Үшінші сатысы- аралық алмасу. Ол клеткаларда өтеді. Төртінші сатысы – сыртқа шығарылуы. Зат алмасуының ақырғы өнімдерінің /СО2, Н20, Н3 және басқа да заттардың/ сыртқа шығарылуы. Зат алмасу процесінің екі қыры бар: Ассисмиляция – организмге сыртқы ортадан енген басқа зататрдан оның клеткаларында өзіне тән заттардың түзілуі. Диссимиляция – ассимиляцияға қарама – қарсы процесс. Диссимиляция деп организм клеткаларындағы органикалық қосылыстардың энергияны босатып, шығара отырып ыдырауы мен тотығуын, ал босап шыққан энергияны тіршілік әрекетіне пайдалануын айтады. Негізгі алмасу дегеніміз барынша тынып күйде тіршілік етуге организмге қажетті энергияның ең аз мөлшері. Адам организміне қажетті бүкіл энергия азықпен келеді. Энергияның сақталу заңы – абсолютті заң. Адам мен жануар организмдері энергияның сақталу заңына бағынады. 3. Бөлу жүйесінің маңызын түсіндіріңіз. Зәр шығару жүйесі, экскреторлық жүйе – адам мен жануарлар организмінің артық суды, тұздарды, зат алмасудан пайда болған қажетсіз заттарды сыртқа шығаратын органдары. Теңізде тіршілік ететін қарапайымдардың организмінен бөлініп шығатын өнімдер (несеп, тер, т.б.) сыртқы ортаға диффузия арқылы немесе жиырылғыш вакуольдар көмегімен шығады. Төменгі сатыдағы көп клеткалы су жәндіктерінде (губка, ішекқуыстылар) және аз қозғалатын теңіз жануарларында (тікентерілілер) олар сыртқы ортамен байланысқан қуыстар арқылы шығып отырады. Төменгі сатыдағы құрттарда, сондай-ақ, приапулид, кейбір аннелид және полихеттердің дернәсілі мен моллюскілердің Зәр шығару жүйесі қызметін арнайы протонефридий түтікшелері атқарады. Бұл түтікшелердің бір ұшы сыртқа ашылады, ішкі жағы ерекше клеткалардан тұрады. Буылтық құрттардың көпшілік түрінің Зәр шығару жүйесі – метанефридий (метамерлі орналасқан жұп түтікше). Моллюскілерде мезодермадан дамыған зәр шығару органдарын целомодукта деп атайды. Ал шаянтәрізділердің Зәр шығару жүйесі – мишық безі (бастағы өскін түбінде орналасқан без). Құрлықта тіршілік ететін жануарлар организмінде (ылғалды үнемдеу үшін) тез еритін аммиак қиын еритін гуанинге (өрмекші тәрізділерде) немесе несеп қышқылына (көпаяқтыларда, жәндіктерде, бауырымен жорғалаушыларда, құстарда) айналады. Хордалылар арасында қабықшалылар мен асцидияда зәр арнайы қапшықта жиналады. Омыртқалы жануарларда целомодуктадан бүйрек құралады. Бүйректе түзілген зәр несеп жолымен клоакаға немесе қуыққа келеді. Омыртқалылардың эволюция даму жолында және жоғары сатыдағы омыртқалылардың жеке дамуында бүйрек дамуының 3 сатысы байқалады: бастама бүйрек (пронефрос), дене бүйрегі (мезонефрос), соңғы не жамбас бүйрегі (метанефрос). Адамның Зәр шығару жүйесі зәрді өндіретін бүйректен, зәрді шығаратын бүйрек тостағаншалары мен бүйрек астауларынан, несеп (зәр) ағардан, қуықтан, несеп түтігінен тұрады. Бүйрек экскреторлық орган ретінде организмнен []азоттық зат алмасу өнімдерін – мочевинаны, креатинді, мочевина қышқылын, артық тұздар мен суларды, т.б. бөтен заттарды шығарады. Бүйректің басты қызметі – организмдегі су-электролиттік алмасуды реттеу. Су-электролиттік алмасу реттелген жағдайда, организмдегі қанның көлемі мен осмостық қысымы және денедегі сұйықтық өз қалпын сақтайды. Сондай-ақ, бүйрек организмдегі қышқылды-сілтілі тепе-теңдіктің негізгі реттегіші болып саналады. Организмнен шығуға тиісті зәр бүйрек астауларынан несеп ағарға, одан біртіндеп қуыққа түседі. Несеп ағар – трубка тәрізді орган, оның бас жағының диам. 2 – 4 мм, ұзындығы 30 см-дей. Несеп ағар төмен қарай, кіші жамбасқа түсіп, одан әрі қуыққа кірігеді. Бұл тұста несеп ағар жақсы дамыған бұлшық ет талшықтарымен (сфинктер) қапталған. Сфинктер зәрдің қуықтан кері қарай, несеп ағарға өтуіне жол бермейді. Қуық – дөңгелек пішінді қуысты орган, сыйымд. 400 мл, кіші жамбаста орналасқан. Оның түбі, денесі және төбесі болады. Қуықтың қабырғалары жақсы дамыған бұлшық ет қабатынан тұрады. Бұлшық еттің жиырылуы нәтижесінде қуық зәрден босайды. Зәр шығарушы канал – несеп түтігі арқылы қуықтағы зәр сыртқа шығарылады.[1] Ер адамдардың несеп түтігінің тағы бір қызметі – шәуҺетті шығару және жыныстық қозу кезінде үрпінің алдыңғы бөлімінің бездерінен арнайы сөл бөлу. Дені сау адам тәулігіне 4 – 6 рет дәрет сындырады (шамамен 1,5 л-дей). Зәр шығару жүйесінің көп таралған аурулары: нефрит, пиелонефрит (бүйректің қабынуы), цистит (қуықтың қабынуы), уретрит (несеп түтігінің қабынуы), т.б. Ер адамдарда, көбінесе, несеп түтігінің қабынуы, әйелдерде қуық пен бүйрек қабынуы жиі кездеседі. 4. Бүйректің құрылысын баяндаңыз. Нефрон дегеніміз не? Бүйрек бұршақ тәрізді, өлшемі 10-12 х 4-5 см және омыртқаның бүйірлерінде ішастар арты (забрюшинном) кеңістікте орналасқан. Оң бүйрек оң жақ 12-ші қабырғаның жартысынан кесіледі, сол жақ бүйректің 1/3 бөлігі сол жақ 12-ші қабырғаның сызығынан жоғары, ал 2/3-тен төмен (яғни оң бүйрек сол жақтан сәл төмен). Шабыт кезінде және адамның көлденеңінен вертикальға ауысу кезінде бүйректер төмен қарай 3-5 см төмен қарай жылжиды.Бір бүйректің қалыпты күйінде бекітілуі байламды аппаратпен және периренальды ұлпаның тірек әсерімен қамтамасыз етіледі. Бүйректің төменгі полюсін оң және сол жақ қабырғалар астыларында, дем алған кезде қолдармен сезінуге болады. Бүйректің негізгі функциялары: ағзаның су-тұз балансын реттеуде (тұздардың қажетті концентрациясы мен ағзадағы сұйықтық көлемін сақтау); ағзадан қажетсіз және зиянды (улы) заттарды алып шығару; қан қысымын реттеуде.  Бүйрек қанды сүзу арқылы зәр шығарады, ол қуыс жүйесінде жиналып, несепағарлар арқылы қуыққа шығарылады. Әдетте, ағзадағы қанның барлығы бүйректен шамамен 3 минутта өтеді. Бір минут ішінде 70-100 мл бастапқы зәр бүйрек канальциларында сүзіледі, ол кейіннен бүйрек түтікшелеріне шоғырланған және ересек адам күніне орта есеппен 1-1,5 литр зәр шығарады (ол ішкеннен 300-500 мл аз). … Бүйрек қуысы жүйесі шыныаяқтар мен жамбастан тұрады. Бүйрек шыныаяқтарының үш негізгі тобы бар: жоғарғы, орта және төменгі. Байланыстыратын шыныаяқтардың негізгі топтары бүйректің жамбас бөлігін құрайды, содан кейін олар несеп аймағында жалғасады. Зәрдің қозғалысы бүйрек шыныаяқтары мен жамбас қабырғаларының бұлшықет талшықтарының перистальтикалық (ырғақты толқын тәрізді) жиырылуымен қамтамасыз етіледі. Бүйрек қуысы жүйесінің ішкі беті шырышты қабықпен қапталған (өтпелі эпителий). Бүйректен несептің ағып кетуін бұзу (несептің тас немесе тарылуы, везикоуретральды рефлюкс, уретероцеле) қысымның жоғарылауына және қуыс жүйесінің кеңеюіне әкеледі. Несептің бүйректің қуыс жүйесінен ағып кетуінің ұзаққа созылуы бұзылуы оның тіндеріне зақым келтіріп, оның жұмысына айтарлықтай зиян тигізуі мүмкін. Бүйректің жиі кездесетін аурулары: бүйректің бактериалды қабынуы (пиелонефрит), уролития, бүйрек пен бүйрек жамбасындағы ісіктер, бүйрек құрылымының туа біткен және алынған ауытқулары, бүйректен несептің ағып кетуіне әкеледі (гидрокаликоз, гидронефроз). Бүйректің басқа ауруларына гломерулонефрит, поликистоз және амилоидоз жатады. Көптеген бүйрек аурулары жоғары қан қысымына әкелуі мүмкін. Бүйрек ауруының ең ауыр асқынуы — бүйрек жеткіліксіздігі, ол жасанды бүйрек аппаратын немесе донор бүйрегін ауыстыруды қажет етеді. Нефрон — бүйректің құрылымдық және функционалды бірлігі, онда қан сүзіліп, несеп шығарылады. ⇒ Нефрон = гломерулус + түтікшелер ⇒ Бүйректе 1 миллионға жуық нефрон бар: ⇒ 85% — кортикальды ⇒ 15% — juxtamedullary («juxta» = «туралы») 5. Зəр түзу механизмін түсіндіріңіз. Бүйрек түтікшелері мен мальпигий шумақтары қандай қызмет атқарады? Бүйректің негізгі қызметі - зəр түзу. Зəр түзу екі кезеңнен – сүзу жəне қайта сорудан тұратын күрделі физиологиялық про- цесс. Зəр түзу процесі нефрон қапшығына қанның сұйық бөлігінің сүзіліп шығуынан басталады. Осының нəтижесінде қапшық қуысында коллоид заттардан тазартылған, құрамы жағынан қан плазмасына ұқсас сұйық - алғашқы зəр пайда болады. Қапшық қабырғасынанқанныңсүзілуінешумақтамырларындақысымның жоғары болуы (70-90 мм) жəне капиллярлар қабырғасындағы жасушалар себепші болады. Бұл жасушалар арқылы мальпи- гий шумағынан молекулалық салмағы 70 000-нан артық заттар өтпейді, сондықтан алғашқы зəр құрамында белок болмайды. Осыдан оны белоксыз ультрафильтрат деп те атайды (соңғы кезде ультрафильтрат құрамында аз мөлшерде белоктар да бо- лады деген ұғым қалыптаса бастады). Плазма құрамындағы кол- лоидтар (негізінен белоктар) тудыратын онкостық қысым(с.б. 30 мм) алғашқы зəрдің сүзілуін қиындатқанымен, мальпигий шумағындағы қан қысымы (70-90 мм) плазма коллоидтарының суды ұстап тұратын күшінен жоғары болады. Осы екі қысымның айырмасын (70-90 – 30 = 40-60 мм) сүзілу қысымы деп атайды. Нефрон қапшығына сұйық шумақ капиллярлары мен қапшық ішіндегі қысым теңескенге дейін сүзіледі. Тəулігіне өте көп мөлшерде алғашқы зəр түзіледі. Мысалы, сиырда 540-1800 л. Бұл бүйрек қанмен өте мол жабдықталғанда ғана мүмкін болатын жайт. Сиыр тəулігіне 15 л зəр бөлсе, онда оның бүйрегінен 18000 л қан өту керек. Демек, əрбір 6-10 л қаннан 1 л алғашқы зəр түзіледі. Қапшықтағы алғашқы зəр ирек түтіктер жүйесіне түскеннен кейін зəр түзудің екінші кезеңі - кері сору, басталады да, судың көп мөлшері, кейбір еріген тұздар, амин қышқылдары, глюкоза, т.б. қанға кері өтеді. Қайта сору процесі бүйректің зəр жүретін түтікшелерінің эпителийлік торшаларының арнаулы белсенділігі арқылы іске асады. Электронды микроскопиялық зерттеулер- ге қарағанда нефрон түтікшелерінің ішкі бетінде ащы ішектегі сияқтымикробүрлерболатынкөрінеді.Əрбірторшабетінде6500 микробүр табылған. Олар түтікшелердің ішкі беткейін 40 есе өсіредіде,оныңжалпыауданымалда40-50м2-гежетеді.Осындай морфологиялық ерекшеліктер қайта сору процесінің қарқынды жүруіне мүмкіндік береді. Арнаулы зерттеулер 100 л алғашқы зəрдің 98,5 литрі кері сорылатынынкөрсеткен. Қазіргі кезде амин қышқылдары, натрий, глюкоза белсенді механизм əрекетімен сорылатыны дəлелденді. Хлоридтер мен су осмос жəне диффузия зандылықтарына сəйкес сорылады. Белсендітасымалдаутетігінефронтүтікшелерініңпроксимальдық бөлігінде шоғырланады, ал түтікшелердің дистальдық бөлігінде заттар қарапайым диффузиялық жолмен тасымалданады (122-су- рет). Белсенді тасымалдау механизмінің əсерімен түтікшелердің қуысына концентрациялық градиентке қарсы түрлі ионды қосылыстар - холин, гистамин, гуанидин, тиамин, серотонин т.б. өтеді. Аталған ионды қосылыстарды тасымалдауда бүйрек түтікшелері мембранасындағы өте белсенді Nа+ жəне К+ тəуелді аденозинүшфосфатаза маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар бұлмембранадабасқадаорганикалықзаттардыңтасымалдануын қамтамасыз ететін белсенді тасымалдау жүйесі орналасады. 6. Ішкі секреция бездерінің жалпы сипаттамасы жəне олардың жіктелуі жайлы не білесіз? Ішкі секрециядеп маманданған торшалардың торшааралық кеңістікке, одан əрі қанға биологиялық белсенді заттарды бөлу процесін айтады. Организмде əртүрлі химиялық процестерге əсер етіп, оның тіршілік əрекеттерін өзгертіп отыратын арнаулы органдардың болатыны жайлы болжамдарды кейбір зерттеушілер XVІІ ғасырдың басынан айта бастаған. Бірақ,нақтылыдеректермен фактілер болмағандықтан, ондай органдардың қызметі ұзақ уақыт белгісіз болып келді. Тіпті, XІX ғасырдың орта кезінің өзінде осы ерекше безді органдардың маңызы жайлы əртүрлі болжамдар сақталды. Мысалы, қалқанша без көмекейді дымқылдау, мидағы қанайналымды реттеу үшін қажет деген ұғымдар болған.Кейінірек бұл бездердің кейбір дерттерге тікелей қатысы болатыны анықталды. Мысалы, шырышты ісіктің (микседема) қалқанша безінің семуіне (атрофия), Аддисондертінің бүйрек үсті бездерінің қызметінің бұзылуына байланысты екенідəлелденді. Осы сияқты деректер аталған безді органдардың физиологиялық маңызының зор екенін көрсетті. 1856 жылы Броун-Секар бүйрек үсті безін сылып тастағаннан кейін малда діріл пайда болып,оның өліп кететінін анықтады.Организм тіршілік əрекетінің ауытқулары басқа бездерді сылып тастағанда да байқалған. «Ішкі секреция» деген түсінікті ғылымға Клод Бернар енгізген. Ол ішкі секреция бездеріне дененің барлық органдарын жатқызған. Бұл тұжырымды ол барлық органдардан алмасу өнімдерінің қанға бөлінетінімен негіздеген. Шын мағынасында К.Бернар бұл жүйеге қалқанша, айырша (тимус), бүйрек үсті бездерін, көк бауырды (талақ), лимфа түйіндерін жатқызған. Ішкі секрециялық құбылыс организмнің көптеген ұлпала- рында орын алады. Мысалы, өзінің тіршілік əрекеті үстінде гипот аламустың нейро секрециялық ядролары, асқорыту жолының эндокриндік торшалары, əртүрлі ұлпалар физиологиялық процестерге əсер ететін өнімдер бөледі. Организмде осындай құрылымдар бөлген гормондар, нейросекреттер жəне ұлпалық алмасу өнімдерінің əсерімен сұйықпен (гуморальдық) реттеу тетігі қалыптасады. Гуморальдық заттар органдар арасындағы өзара байланысты қамтамасыз етіп, организм қызметін сыртқы орта жағдайына бейімдеуде маңызды рөл атқарады. Ішкі секрециялық қызметке көп жағдайда тым кең мағына беріледі. Кейбір зерттеушілер бұл түсінікке ішкі секрециялық бездерге жатпайтын органдардағы биологиялық белсенді заттардың түзілу процесін де жатқызады. Шынында көптеген органдар мен ұлпалар организмнің əртүрлі тіршілік əрекетін реттеуге қатысатын биологиялық белсенді заттар (көмір қышқыл газы,гистамин, ацетилхолин, ренин, гепарин, т.б.) түзеді. Бірақ аталған заттардың барлығын гормондарға жатқызуға болмайды, себебі оларда гормондарға тəн барлық қасиеттерболмайды. Ішкі секрециялық (эндокриндік) бездер деп безге тəн құрылымы бар жəне өздері түзген биологиялық белсенді заттарды тікелей қанға немесе сөлге (лимфаға) бөлетін органдарды айтады. Грек тілінен аударғанда «эндон» деген сөз – ішкі,«крино»- бөлеміндеген мағына береді.Ішкі секреция бездерінің шығару өзектері болмайды, оларда пайда болған заттарды гормондар (грек тілінен аударғанда гормон қозғаймын деген сөз) деп атайды. Эндокриндік бездер қызмет ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді: 1) тек эндокриндік қызмет атқаратын бездер.Оларға қалқанша, қалқанша серікбездер,гипофиз,бүйрек үсті бездер,эпифиз жəне тимус жатады. 2) аралас қызмет атқаратын бездер. Бұл топқа ұйқы безі мен жыныс бездеріжатады. Ішкі секреция бездерінің мөлшері үлкен болмайды,бірақолар қанмен мол жабдықталады. Безде қан тамырлары орасан көп капиллярлар торын құрайды. Сондықтан без бөлген өнімдер қанға тез сіңеді. Без тамыр қимылдатқыш жəне секрециялық жүйкелер мен жүйкеленеді. Эволюциялық даму кезінде ішкі секреция бездері жүйке жүйесінен əлдеқайда кеш пайда болған. Мысалы, ішек қуыстыларда шашыраңқы (диффузиялы) жүйке жүйесі байқалса, ішкі секреция бездеріне ұқсас құрылымдар алғаш рет тек буылтық құрттарда кездеседі. Демек, эндокриндік бездер филогенездік тұрғыда кешірек пайда болады.Ішкі секрециялық қызмет жоғары маманданған арнаулы эндокриндік бездерге тəн қасиет ретінде омыртқалы жануарларда қалыптасады. Ол алғаш рет жұмыр ауыздылар мен балықтарда байқалады. 7. Гормондар дегеніміз не, олар қалай жіктеледі? Гормондар (гр. hormao — қоздырамын, қозғаймын) — эндокринді бездер немесе эндокриндік қызметке қабілетті жекеленген жасушалар бөлетін тым белсенді органикалық биологиялық заттар. Аталмыш бездер мен жасушалардың шығару өзектері болмағандықтан, олар өздері бөлетін гормондарын организмнің ішкі сұйық ортасына (ұлпа сұйығы, қан, лимфа) бөліп шығарады. Гормондар — өзінің химиялық табиғатына байланысты: стероидты гормондарға (жыныс гормондары, бұйрекұсті безі қыртысты заты гормоны), протеиндік және пептидтік гормондарға (гипофиз, қалқанша без, қалқаншамаңы безі, ұйқы безі, бұйрекүсті безінің бозғылт затының гормондары), ал нысандарға әсер ету қызметіне қарай: бірыңғай салалы ет құрылымдары мен бездерге салыстырмалы қысқа мерзім ішінде әсер ететін кинетикалық гормондарға (окситоцин, вазопрессин, адреналин, норадреналин), организмдегі зат алмасу процестерін реттейтін метабоддық гормондарға (тироксин, кальцитонин, паратгормон, инсулин, глюкагон) және жасушалар, ұлпалар мен мүшелердің өсуі мен жетілуін бақылайтын морфогенетикалық гормондарға (соматропты гормон, фолликулды жандандырушы гормон, эстрогендер, тестостерон) бөлінеді. Гормондар - ішкі секреция бездерінен бөлінетін ұлпалар мен мүшелерге әсер ететін, биохимиялық процестерді реттейтін биологиялык белсенді заттар. Гормондардың барлығы ағзалық заттар, себебі, олардың біреуі нәруыздан, екіншісі аминқышкылдарынан, үшіншісі майтектес заттардан құралған. |