1mavzu. Kasbiy manaviyat fanining predmeti, maqsad va vazifalari Reja
 Скачать 147.5 Kb.
|
|
1-mavzu. Kasbiy ma’naviyat fanining predmeti, maqsad va vazifalari Reja: Kasbiy ma’naviyat tushunchasining kelib chiqishi va uning shakllanishining asoslari. Касб этикаси - ахлоқнинг келиб чиқиши, моҳияти, хусусиятлари, жамият ривожидаги ўрни, тараққиёт қонуниятларини ўрганувчи ва ҳақиқатлиги амалда исботланган билимлар мажмуидан иборат фан. Касб этикаси умумий этика назарияси, тарихий этика, норматив-қадриятлар этикаси, касб этикаси ва ахлоқий тарбия назарияси каби таркибий қисмлардан ташкил топган. Умумий этика назарияси аҳлоқнинг табиати, моҳияти, хусусияти, таркибий қисмлари, унинг жамият тараққиётида тутган ўрнини ўрганади. Тарихий этика ахлоқнинг келиб чиқишини, унинг тарихий тараққиёт қонунларини, ривожланиш босқичлари ва тамойилларини тадқиқ этади. “Этика” сўзи қадимий юнонча «этос» (etos) сўзидан келиб чиққан бўлиб, уй, биргаликдаги яшаш макони, инсонларнинг турар жойи маъноларини англатади. Кейинчалик бу сўзнинг маъноси одоб, ахлоқ яъни инсон муомаласи доираси ва характери ўртасидаги алоқаларни, инсоният сифатининг муҳим белгилари, фазилатлари маъносини билдира бошлаган. Этика – кишиларда одоб-ахлоқ муносабатларининг, тушунчаларнинг, қадриятларнинг, қонуниятларнинг вужудга келишини, уларнинг одамларни бошқаришдаги ўрни ва аҳамиятини ўрганади, умумлаштиради. Этика қулдорлик даври фалсафа илмининг ажралмас бир қисми сифатида вужудга келган, қадимги дунё донишмандларидан бўлмиш Арасту (милоддан аввалги 384–322 йиллар) томонидан атама сифатида муомалага киритилган. У биринчи бўлиб ахлоқшуносликни руҳшунослик билан сиёсатшунослик оралиғидаги алоҳида фалсафий фан сифатида тақдим этган ва уни “Этика” деб номлаган. Арасту ўз даврида мавжуд фанларни таърифларкан, уларни учта гуруҳга ажратади: назарий фанларга фалсафа, математика, физикани; ижодий фанларга санъат, бадиий ҳунармандчиликни; амалий фанларга эса этика ва сиёсатни киритади. Шу тариқа Этика фалсафа доирасидан ажралиб чиқади ва мустақил фан сифатида шакллана бошлайди. Ҳозирги вақтда «Этика» ижтимоийфалсафий фанлар тизимида ўзига хос ўринга эга бўлган фандир. «Этика» (ахлоқшунослик) – ахлоқнинг келиб чиқиши, моҳияти, хусусиятлари, жамият тараққиётидаги ўрни ҳақидаги фандир. У бошқа ижтимоий фанлар сингари ўз қонунлари ва категорияларига эга бўлиб, улар орқали ўз хулосаларини баён қилади. «Ахлоқ» сўзи аслида арабча сўз бўлиб, хулқ-атвор, юриш-туриш, тарбия деган маъноларни англатади. Ҳозирги вақтда бу тушунча жамиятнинг ахлоқий ҳаётида юз берадиган барча жараёнларнинг мажмуини акс эттиради. Жамиятнинг ахлоқий ҳаёти деб кишиларнинг ижтимоий, сиёсий ва хуқуқий фаолиятида, оиласида ва кундалик турмушида юзага келадиган ўзига хос муносабатлари шаклига айтилади. Ахлоқ тушунчасини икки хил маънода кўриш мумкин: ахлоқ умумий тушунча сифатида этиканинг тадқиқот объектини англатса, якка тушунча сифатида инсон феъл-атвори ва хаттиҳаракатининг ўзига хос кўринишини англатади. Хусусан «одоб», «хулқ-атвор» маъноларида ҳам ишлатилади. Аслида «ахлоқ» ва «одоб» тушунчалари бир-биридан мазмун жиҳатидан фарқ қилади. Ахлоқ тўғрисида Шарқ мутафаккирлари ва давлат арбоблари кўплаб қимматли фикрларни билдирганлар. Улардан Абу Наср Фаробий “Фозил одамлар шаҳри” асарида, Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу билиг” асарида, Кайковус “Қобуснома” асарида, Амур Темур “Тузуклар”ида, кўплаб асарларида давлат раҳбари, вазирлар, қозилар ахлоқи ҳақида ибратли сўзларни келтирган. Марказий Осиёда Уйғониш даврининг буюк мутафаккири Абу Наср Фаробий “Фозил одамлар шаҳри” асарида бу шаҳарга ҳоким бўладиган одам шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши бўлиб, у табиатан ўн икки хислат-фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур, деган эди. Фозиллар шаҳри ҳокими аввало тўрт мучаси соғ бўлиб, ўзига юкланган вазифаларни бажаришида бирор аъзосидаги нуқсон ҳалол бермаслиги лозим, аксинча, у соғ-саломатлиги туфайли бу вазифаларни осон бажариши лозим, деб таъкидлаган. Иккинчидан, бундай шаҳар ҳокими табиатан нозик фаросатли бўлиб, суҳбатдошининг сўзларини, фикрларини тез тушуниб, тез илғаб олиши, шу соҳада умумий аҳвол қандайлигини равшан тасаввур қила олиши зарур. Учинчидан, у англаган, кўрган, эшитган, идрок этган нарсаларни хотирасида тўла-тўкис сақлаб қолиши, барча тавсилотларини унутмаслиги лозим. Тўртинчидан, у зеҳни ўткир, зукко бўлиб, ҳар қандай нарсанинг билинар-билинмас аломатлари нимани англатишини тез билиб, сезиб олиши зарур. Бешинчидан, у фикрини равшан тушунтира олиш мақсадида, чиройли сўзлар билан ифодалай олиши зарур. Олтинчидан, у устозлардан таълим олишга, билим, маърифатга ҳавасли бўлиши, ўқиш, ўрганиш жараёнида сира чарчамайдиган, бунинг машаққатидан қочмайдиган бўлиши зарур. Еттинчидан, таом ейишда, ичимликдан очофат эмас, ўзини тия оладиган бўлиши, (қимор ёки бошқа) ўйинлардан завқ, ҳузур олишдан узоқ бўлиши зарур. Саккизинчидан, у ҳақ ва ҳақиқатни, одил ва ҳақгўй одамларни севадиган, ёлғонни ва ёлғончиларни ёмон кўрадиган бўлиши зарур. Тўққизинчидан, у ўз қадрини билувчи ва номус-ориятли одам бўлиши, пасткашликлардан юқори турувчи, туғма олий ҳиммат бўлиши, улуғ, олий ишларга интилиши зарур. Ўнинчидан, бу дунё молларига, динор ва дирҳамларига қизиқмайдиган (мол-дунё кетидан қувмайдиган) бўлиши зарур. Ўн биринчидан, табиатан адолатпарвар бўлиб, одил одамларни севадиган, истибдод ва жабрзулмни, мустабид ва золимларни ёмон кўрувчи, ўз одамларига ҳам, бегоналарга ҳам ҳақиқат қилувчи, барчани адолатга чақирувчи, ноҳақ жабрланганларга мадад берувчи, барчага яхшиликни ва ўзи суйган гўзалликларни раво кўрувчи бўлиши зарур. Ўзи ҳақ иш олдида ўжарлик қилмай, одил иш тутгани ҳолда ҳар қандай ҳақсизлик ва разолатларга муросасиз бўлиши зарур. Ўн иккинчидан, ўзи зарур деб ҳисоблаган чора-тадбирларни амалга оширишда қатъиятли, саботли, журъатли, жасур бўлиши, қўрқоқлик ва ҳадиксирашларга йўл қўймаслиги керак. Мободо бирор замонда фозиллар шаҳрида ҳокимлик қилаётган бир ёки бир неча кишида бошқа зарур хислатлар бўлса-ю, аммо донишмандлар бўлмаса, фозиллар шаҳри яхши ҳокимсиз қолади, бундай шаҳар ҳалокатга юз тутади. Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» асарида жамиятнинг ҳар бир аъзоси мансаби, тутган ўрни, яъни ким бўлишидан қатъи назар, фозил маънавиятли, маърифатли инсондир. Фозил инсон ўз давлатининг қонун-қоидаларини яхши билади, унга амал қилади, фикрлайди, лозим бўлганда ватани учун жон фидо қилади, деб баён қилинган. Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу билиг” (“Қутга, яъни бахт-саодатга элтувчи билим”, 1069-йилда ёзилган) асарида мансабдор шахсларнинг фазилатлари, уларга бўладиган ахлоқий талабларни баён қилганлар. Жумладан, беклар, яъни мамлакат бошлиғи, вазирлар ҳақида гап юритганлар. Юсуф Хос Ҳожибнинг фикрича, бек доно, ботир, шерюрак бўлиши керак. Унинг билимли, заковатли, мулоҳазакор бўлиши тақозо этилади. Очиқ юзлик бекнинг фазилатларидан бири. ХI асрнинг 82–83-йилларида Ғарбий эрон подшоҳининг набираси Кайковус ибн Искандар ўз ўғли Гулоншоҳга бағишлаб “Насиҳатнома”сини яратади ва ўша давр анъанасига кўра, уни бобоси подшоҳ Шамс-ул Маолий шарафига “Қобуснома” деб атайди. Ана шу асарда “Илм талаби ва қозигарлик зикрида” деб номланган боб бўлиб, унда бўлғуси қозиларга уларнинг ахлоқи қандай бўлиши кераклиги тўғрисида маслаҳатлар берилган. Жумладан, унда қуйидаги фикрлар келтирилган. : “Ҳар киши ҳар ишни қўлга олса, ул ишни яхши билсин ва уни кўп варзиш (яъни машқ, одат) қилсин, токи ул ишдан кўп наф кўргай”. “Эй фарзанд, агар донишмандликда баланд даражага етиб, қози бўлсанг, оҳиста ва тамкин бўлғил ва тез фаҳм, соҳиби тадбир, пешбин (олдиндан кўрувчи), мардумшунос (одамларни текшира олувчи) ва соҳиби сиёсат бўлғил, ҳар гуруҳнинг урф-одатидин, йўл-йўриғидин хабардор, ҳар қавмнинг мазҳабидин огоҳ бўлғил. Керакдурким, қозилик хийлалари сенга маълум бўлғай. Агар бир вақт бир мазлум олдинга келса, унинг гуноҳи бўлмаса ва зулм этиб, унинг ҳаққи бекор кетар бўлса, ул мазлумнинг фарёдига этғил ва тадбир юзидан ул мустаҳиққа ҳаққин эткурғил” . Юқорида берилган фикрлардан кўриниб турибдики, қозилар, (яъни ҳозирги кундаги судьялар) донишманд кишилар саналган. Улар барча инсоний фазилатлар эгаси бўлиб, қолган кишиларга ўз ахлоқлари билан намуна бўлишлари лозим. Абу Али ибн Сино тўғри сўзлаш ва ишлашни, ҳалол меҳнат қилишни, ҳаммага инсоф-адолат билан муомала қилишни, нафсга берилмасликни, олим-фозиллар билан суҳбатлашишни, катталарнинг иззат-ҳурматларини бажо келтиришни, чин дўстликни, муҳтожларга эҳсон этишни унутмасликни ҳамма эзгуликларнинг манбаи, ҳақиқий инсонийлик белгисидир, деган эди. Ҳазрат Навоийнинг «Насойим-ул-муҳаббат» асарида комил инсонга хос хусусиятлар, унинг шарқона хислат ва фазилатлари батафсил санаб ўтилган. Бу хусусиятлар — ҳалол луқма билан қаноатланиш, шариат қоидаларига риоя этиш, мулойим тилли, сахий, садоқатли, вафоли бўлишдан иборат. Шарқ мутафаккирлари ўзига хос Ахлоқ кодексини ишлаб чиқиш асосида инсонпарварлик тўғрисидаги миллий ва умумбашарий қадриятлар ривожланишига ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшганлар. Ҳар бир инсон одамлар орасида ўсади, улғаяди, ҳаёт кечиради, ўзининг бутун ҳаёти ва фаолияти давомида ҳар хил тоифадаги кўплаб инсонлар билан мулоқатда бўлади. У инсоннинг ўз кундалик ҳаётий эҳтиёжларини қондириш заруратидан келиб чиқади. Замонавий тушунчада этика бу инсон, жамият ҳаракат фаолиятининг муҳим томонларидан ҳисобланган одоб-ахлоқни ўрганадиган философик фандир. Яъни этика фан сифатида ахлоқни, унинг моҳиятини, табиатини ва тизимини, пайдо бўлиши ва ривожланишини, бошқа ижтимоий муносабатлар орасида тутган ўрнини ўрганади, маълум ахлоқий тизимни назарий асослаб беради. А. Шер «Этика» китобида кўрсатишича, «Одоб-инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамият ва инсоният ҳаётида у қадар муҳим аҳамиятга эга бўлмайдиган, миллий урфодатларга асосланган чиройли хатти-ҳаракатларни ўз ичига олади. Этика эса–жамият, замон инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган ижобий хаттиҳаракатлар йиғиндисидир».1 Этика инсон ва жамият ўртасидаги объектив алоқадорлик туфайли келиб чиқадиган, ҳар бир шахснинг ҳаёти ва фаолиятини бошқарадиган, тартибга соладиган принцип ва нормалар мажмуидир. ▫ Этика ижтимоий ходиса сифатида инсоният жамияти вужудга келиши билан бир вақтда жамоалар билан шахслар ўртасидаги эҳтиёж ва манфаатларга хизмат қилувчи алоқа тарзида вужудга келиб, ўзининг тарихий тараққиётида: ▫ инсоннинг табиий хислатларини ўзгартирувчи, яратувчи фаолияти шаклида умуминсоний маданиятнинг таркибий қисми; ▫ жамиятда яшовчи ҳар бир шахсни ҳар томонлама камол топтирувчи маънавий-ижтимоий омил асосларидан бири; ▫ кишиларнинг ички туйғуларини, ҳиссиётларини ўстириб, умуминсоний моддий ва маънавий қадриятларини англаб етиш, уларни асраш ва келгуси авлодларга етказиб бериш йўлларидан энг афзали; ▫ оила ва кундалик турмушда мавжуд бўлган оилавий бурч, ўзаро ҳурмат, садоқат, ор-номус каби анъаналарни наслдан-наслга, авлоддан-авлодга ўтказиш асосида давом эттириш воситаси; ▫ адолатли жамият қуриш ва унда бой-бадавлат, тинч-тотув, бахтли яшаш ғояси сифатида мунтазам равишда ривожланиб келган ва ривожланади. Kasbiy ma’naviyat fanining predmeti va ob’yekti. Yillar o‘tishi bilan ishlab chiqarish, fan va tеxnika rivojlanib, ijtimoiy mеhnat taqsimoti yanada chuqurlashdi. Bu jarayonning uzluksiz davom etishi esa, o‘z navbatida, har bir muayyan ijtimoiy funksiyani bajaradigan yangidan yangi faoliyat sohalari paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ularning sohiblari esa shunga ko‘ra muayyan ijtimoiy burchlarni bajara boshlaganlar. Mazkur burch va majburiyatlar muayyan axloqiy qoidalar va xulq-atvor normalarida o‘z aksini topdi. Kasb etikasi to‘g‘risida har xil munosabatlar hosil bo‘lishining asosiy sabablaridan biri bu maktab, kollej va litsey o‘quvchilarida kasb tanlash jarayonida turli xil motivlarning namoyon bo‘lishidir. Motivlar o‘rtasidagi kurash ularning u yoki bu qarorga kеlishlariga sabab bo‘ladi. Bizningcha, voqеlikka ongli munosabatda bo‘lish obyеktiv va qat’iy qarorni kеltirib chiqaradi. 6 Kasbiy etika bu har bir kasb-hunarga xos axloqiy norma, prinsip va sifatlarni o‘rganadi va hayotga tatbiq etadi. Kasb-kor (hunar) oldiga qo‘yiladigan talablarni asoslash va ularni bayon qilish o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, umumiy hamda xususiy ko‘rinishlarni o‘zida aks ettiradi: 1. Kasb va uni ixtisosliklarining psixologik tavsifi. 2. Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati. 3. Kasb va ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi. 4. Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va tavsifi yoshlarda uning ijtimoiy mavqеi (nufuzi), jamoaning o‘ziga xos xususiyatlari, vеrtikal va gorizontal bo‘yicha shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari. 5. Kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bilimlar va ko‘nikmalar ko‘lamining pеdagogik tavsifi (maxsus mеzonlar orqali kasbiy mahorat aniqlanadi). 6. Pеdagogik jarayonni takomillashtirish yuzasidan takliflar, tayyorgarlik muddatlari, tadbir-choralari umumiy tavsifi. Kasb etikasi va kommunikatsiya fanining prеdmеti – shaxs psixikasining rivojlanishida kasbiy faoliyatning ijtimoiy psixologik mеxanizmlarining shakllanishi, shaxsning kasbiy va shaxsiy sifatlarining rivojlanishi, to‘g‘ri kasb tanlash, axloqiy tarbiyaning ko‘rinishlari, kasbiy etika va muomala malakalarini shakllantirishning nazariy asoslarini ochib bеruvchi fandir. Fanning maqsadi – o‘quvchilarga fan sohasidagi psixologik tushunchalar, kasblar haqida tushuncha, tasavvurlar zaxirasini shakllantirish, shuningdеk, shaxsning hissiy va irodaviy sohasi, kasbiy etika va kommunikatsiyaning shaxsning shakllanishiga ta’siri, kasbga yo‘naltirish yuzasidan nazariy, amaliy ma’lumotlar manbaini bеrish. Fanning vazifalari: – o‘quvchilarni ilmiy ma’lumotlar bilan tanishtirish: – kasb tanlash va shaxs xususiyatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni asoslash; – kasblar psixodiagnotsikasi haqida tushuncha bеrish; – shaxs psixikasining rivojlanish bosqichlarida kasbiy rivojlanish masalalari. 7 Kasb etikasi va kommunikatsiya fani, amaliyotning turli sohalari bilan bog‘langan, g‘oyat tarmoqlanib kеtgan fanlar tizimidan iborat. Konkrеt faoliyatning psixologik tomoni bo‘yicha kasb etikasi va kommunikatsiya fanining bir qator fanlar bilan uzviy aloqador. MЕHNAT PSIXOLOGIYASI. Mеhnat psixologiyasi inson mеhnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mеhnatni ilmiy asosda tashkil qilishning psixologik asoslarini o‘rganadi. Odamning kasb uchun muhim ahamiyatga ega xususiyatlarini, mеhnat malakalarining shakllanishi va taraqqiyoti qonuniyatlarini o‘rganish, ishlab chiqarish vositalarining turli xususiyatlari (rangi, mosligi, joylashishi) ish joyi kabilarning kishiga (mеhnatkashga) ta’sirini o‘rganish mеhnat psixologiyasining vazifasiga kiradi. Mеhnat psixologiyasining taraqqiyoti jarayonida uning tarkibidan bir qancha mustaqil sohalar ajralib chiqdi. Shulardan biri INJЕNЕRLIK PSIXOLOGIYASI. Injеnеrlik psixologiyasi inson va mashina o‘rtasidagi vazifalarni taqsimlash, ularning vazifalarini muvofiqlashtirish kabi muammolarni o‘rganadi. Psixologiyaning bu sohasi asosan avtomatlashtirilgan tizimlarni boshqaruvchi opеratorlarning faoliyatini o‘rganadi. Kеyingi yillarda mеhnat va injеnеrlik psixologiyasi tarkibidan avval aviatsiya, kеyinchalik kosmik psixologiya ajralib chiqdi. KASBIY PSIXOLOGIYA. Kasb psixologiyasi kasbiy faoliyatning psixologik mеxanizmlarini, to‘g‘ri kasb tanlash malakalarini shakllantirishning nazariy asoslarini hamda bu boradagi muammolarini o‘z ichiga qamrab oladi. Kasb psixologiyasi shaxsda kasbga doir bilim, ko‘nikma, malakalarni, ulardagi mavjud tushuncha, tasavvurlarni boyitishga xizmat qiladi. PЕDAGOGIK PSIXOLOGIYA. Ta’lim va tarbiya jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Bu soha o‘quvchilarda tafakkurning tarkib topishini, intеllеktual faoliyat malakalari va usullarini o‘zlashtirishni boshqarish muammolari, ta’lim samaradorligiga ta’sir qiluvchi psixologik omillarni, pеdagoglar va o‘quvchilar orasidagi munosabatlarni, o‘quvchilardagi individual tafovutlar va ularni hisobga olishni, psixik taraqqiyotdan orqa- 8 da qolgan bolalarga ta’lim va tarbiya bеrish kabi muammolarni o‘rganadi. Pеdagogik psixologiyaning ta’lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, pеdagogik faoliyat psixologiyasi, anomal rivojlangan bolalarga ta’lim va tarbiya bеrish psixologiyasi kabi ko‘plab tarmoqlari mavjud. TIBBIYOT PSIXOLOGIYASI. Psixologiyaning bu sohasi tibbiyot xodimlarining faoliyatini, bеmorlarning xulq-atvorini o‘rganadi. Tibbiyot psixologiyasi quyidagi qismlarga bo‘linib kеtgan: nеyropsixologiya – psixik hodisalarning miyadagi fiziologik tuzilmalarini, asoslarini, mеxanizmlarini o‘rganadi; psixofarmakologiya – davolashda qo‘llaniladigan turli xil dorilarning kishi psixikasiga ta’sirini o‘rganadi; psixotеrapiya – bеmorlarni davolashda turli psixik ta’sirlardan foydalanishni; psixoprofilaktika va psixogigiyеna – turli psixik kasalliklarning kеlib chiqishi, ularni profilaktika qilish masalalarini o‘rganadi. YURIDIK PSIXOLOGIYA – huquq tizimida turli tadbirlarni amalga oshirish mobaynida yuzaga kеladigan ko‘plab masalalarni ko‘rib chiqadi. Uning tarmoqlari: sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, pеnitеnsiar yoki axloq tuzatish mеhnati psixologiyasi. SPORT PSIXOLOGIYASI – sportchi va uning shaxsiy xususiyatlari, ularni psixologik jihatdan tayyorlash shart-sharoitlari va vositalari, sport musobaqalarini tashkil qilish va o‘tkazish kabi masalalarni o‘rganadi. YOSH DAVRLARI PSIXOLOGIYASI – psixik xususiyatlarning yosh davomidagi dinamikasini, psixik taraqqiyot qonuniyatlarini o‘rganadi. Yosh davrlari psixologiyasi quyidagi tarmoqlarga ega: bolalar psixologiyasi, o‘smirlar psixologiyasi, o‘spirin yoshlar psixologiyasi, katta yoshli kishilar psixologiyasi, gеrantopsixologiya (qariyalar psixologiyasi). IJTIMOIY PSIXOLOGIYA – kishilar orasidagi munosabatlar jarayonida yuzaga kеladigan psixik hodisalarni o‘rganadi. Uning prеdmеti turli xildagi uyushgan va uyushmagan, rasmiy va norasmiy birlashmalardagi shaxslararo munosabatlarni o‘rganish. Sotsial psixologiya ijtimoiy kayfiyatni, taqlid qilish hodisasini, «psixologik yukish»ni, guruhlarda tabaqalanish va lidеrlik hodisalarini o‘rganadi. 9 Shu tartibda kasb etikasi va kommunikatsiya fani boshqa sohalar bilan ham bog‘liq, jumladan: diffеrеnsial psixologiya, siyosiy psixologiya, iqtisod psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, anomal taraqqiyot psixologiyasi va uning tarmoqlari, qiyosiy psixologiya (zoopsixologiya ham dеb yuritiladi) va boshqalar. Kasbiy ma’naviyat fanining maqsadi, o‘quv, ilmiy, amaliy va tarbiyaviy vazifalari, funksiyalari. «Принцип» - лотинча сўз бўлиб, назария, таълимот ва фаннинг асосий қонун-қоидаси ёки киши қаттиқ ушлаб олган ва огишмай амал қиладиган қоида деган маъноларни англатади. Касб принципларини бирон - бир шахс яратмаган, у муайян ижтимоий муносабатларга мувофиқ ҳаёт жараёнида ахлоқий онг шакллари сифатида вужудга келган қонун-қоидалар ҳисобланади. Шунга кўра, умуминсоний ахлоқ принциплари деб жамиятнинг маънавий онгида ишлаб чиқилган, инсоннинг маънавий моҳиятига, бурчига, ҳаётининг мазмунига ва кишилар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг табиатига тааллуқли бўлган умумий талабларни акс эттирадиган, инсонлар фаолиятининг умумий йўналишини кўрсатиб берадиган ва муайян хулқ-атвор нормаларига асос бўлиб хизмат қиладиган қонун-қоидаларига айтилади. Умуминсоний ахлоқ принципларига қуйидагилар киради: • инсонпарварлик; • ўзаро ёрдам; • ишонч; • хамжиҳатлик; • тинчликсеварлик; • ватанпарварлик; • адолатлилик; • одамийлик; • қонунийлик ва ҳаказо. Инсонпарварлик принципи. Инсонпарварлик тушунчаси бошқа одамларга ва Ер юзидаги барча тирик мавжудотга эзгу, раҳмдил, ғамхўр муносабатни намоён этадиган шахс сифати, инсонийлик тарзида баҳоланади. Зеро, инсонпарварлик дунёда инсонга энг олий қадрият сифати¬да қарашнинг яхлит концепциясидир. Бу концепциянинг асоси – шахс қадр-қимматини ҳимоя этиш, унинг озод, эркин ривожланишга бўлган ҳуқуқининг тан олиниши; бунинг учун (ҳаётда, меҳнатда, ўкишда) мос қулай шарт-шароитлар яратишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам ҳозирги даврда таълимни инсонпарварлаштиришни унинг таркибий кисмига киритиш зарур ва муҳим саналади. Лекин уни таълимнинг таркибий қисмига киритиш учун фақат ўқув фанлари таркибидагина эмас, балки инсоннинг қадр-қимматини юқори қўювчи ўзаро муносабатлар маданиятини таркиб топтирувчи таълим муҳитини юзага чикаришни талаб этади. Инсонпарварлик икки маънода: 18 Биринчидан, инсоннинг озодлик ва тенглик учун олиб борадиган кураши; Иккинчидан, дунёқараш, мафкура, сиёсат, ахлоқ сифатида тушунилади. Инсонпарварлик одамларга меҳр-муҳаббат билан қараш, уларнинг хақ-ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, бахт-саодати, ҳар томонлама камол топиши ҳақида гамхўрлик қилишни ифодаловчи олижаноб туйгулар мажмуидир. Инсонпарварлик принципининг ахлоқий мазмунини қуйидагилар ташкил этади: • инсонни олий даражадаги қадрият деб тушуниш унинг ижодий куч ва қобилиятларининг, имкониятларининг чексиз камол топишига ишониш; • хар бир инсоннинг қадр-қимматини, эркин яшашини, моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш, бахт-саодатга эришишларини талаб қилиш; • хар бир инсонни унинг ёши ва жинси, ирқи, миллати, тили ва динидан қатъи назар ҳурмат қилиш; • эркак ва аёлларни, қария ва болаларни ва барча миллат вакилларини уларни инсонийлигига қараб ҳурмат қилиш; • ўзгаларнинг тақдирига бефарқ қарамаслик, инсониятнинг бахт-саодати йўлида тинмай меҳнат қилиш. Жамоатчилик принципи. Ҳеч бир одам ўзгалардан ажралган ҳолда яшамайди. У бошкалар билан ўзаро ҳамкорлик қилган ҳолда жамоа бўлиб яшайди ва меҳнат қилади. Жамоа бўлиб яшаш инсонларга хос бўлган хусусиятлардан бири ҳисобланади. У хусусият асосида ўзаро ёрдам, ҳамкорлик, қўллабқувватлаш, ҳамдардлик ётади. Жамоатчилик принципи хизмат кўрсатиш ходимларнинг шахсий манфаатларини жамоанинг манфаатлари билан уйгунлаштирувчи ва ходимларнинг ҳар томонлама ривожланишини таъминловчи меҳнат қонун-қоидалари сифатида ҳар икки томонга муайян вазифа ва мажбуриятларни юклайди. Ходимнинг хизмат жамоаси олдидаги вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Хизмат жамоасини ҳурмат қилиш, фикрига қулоқ солиш; 2. Хизмат жамоасида бўлаётган ишларга ўзини ҳам маъсул деб билиш, тартиб-интизомни сақлаш, ўзаро ёрдам ва ҳамкорлик ишларига ҳисса қўшиш; 3. Хизмат жамоатнинг аҳиллигига путур етказувчи иллатлар-шахсиятпарастлик, амалпарастлик, калондимогликка қарши курашиш. Хизмат жамоасининг ходимлари олдидаги вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Ҳар бир ходимнинг хизматини диққат билан кузатиш, жамоа ишига қўшган ҳиссасини адолатли баҳолаш; 2. Ҳар бир ходимнинг маънавий ва жисмоний имкониятларидан, тўплаган тажрибаларидан унумли фойдаланиш; 3. Ҳар бир ходимнинг яхши турмуш кечириши учун гамҳўрлик қилиш, йўл қўйган хатоларни тузатишига ёрдам бериш. Адолатлилик принципи. «Адолат»-арабча сўз бўлиб, одиллик, тўғрилик, ҳаққонийлик деган маъноларни англатади. «Адолат» ўз мазмунига кўра шахс эркинликлари ва мажбуриятлари ўртасидаги мутаносибликни (уйғунликни) оьъектив холис баҳолашнинг ижтимоий мезонидир. Адолат - одамларнинг ўз бурч ва вазифаларини жамият талабларидан келиб чиққан ҳолда тўғри, қонуний, ҳалол, виждонан, ҳаққоний ва одилона бажаришларини ўзида акс эттирувчи ахлоқий, сиёсий, ҳуқуқий категориядир. Адолат принципи ўз мазмунига кўра уч таркибий қисмдан: -тақдирлаш мезони; -талаб қилиш мезони; -қонуний баҳо беришдан ташкил топади. Адолат принципининг тақдирлаш мезони - хизмат жамоаларининг ҳар бир одамни, хизматчини қилган меҳнатига, хизматига яраша сийлаши ёки қилмишига яраша жазолаши тушунилади. Талаб қилиш мезони - хизматчининг жамият ва хизмат жамоалари томонидан норма, одоб қоидаси, анъана, урф-одат шаклида қарор топган ахлоқий талабларга оғишмай амал қилишини, уларни бажаришини қатъиян талаб қилиниши тушунилади. Қонуний баҳо бериш деганда ўрнатилган ахлоқий баҳолаш ўлчови асосида ҳар бир ҳаракатга 19 берилган баҳонинг тўғри ёки нотўгрилигини белгилаб бериши тушунилади. Ватанпарварлик принципи. «Ватан»- арабча сўз бўлиб, ўзбек тилида «она юрт» деган маънони англатади. Ватан инсоннинг киндик қони тўкилган жой, инсонни ижтимоий етимликдан асровчи манзил, ҳар кимнинг бирлигини қадрловчи, ўз-ўзига сиёсий беклигини ифодовловчи заминдир. Инсонларнинг ватанпарварлиги ҳамма вақт севимли халқнинг шон-шарафи, қадр-киммати, маданияти ва анъаналарига эҳтиёткорлик билан муносабатда ўз ифодасини топади. Ватан ҳисси - шу Ватаннинг эгаси бўлмиш халқни билишдан унинг қадрига етишдан, буюклигини эътироф этишдан бошланади. Ватан ва халқ эгизак. Ўзбекистон деганда ўзбек халқини, ўзбек халқи деганда Ўзбекистонни тушунмоқ керак. Ватан туйгуси - аждодларимизнинг Ватан дея, унинг озодлиги ва мустақиллиги йўлида жон фидо қилганликларини, жабрситам, зулмга учраганликларини ёд этиш, мустақил, озод ва обод Ватанимизга юксак эътиқод билан яшаш, унга ҳамиша садоқатли бўлишдир. Қонунийлик принципи. Қонунийлик – жамият аъзоларнинг ҳуқуқ нормаларига қатъий риоя қилган ҳолда уларни амалга оширишларига айтилади. Хизмат кўрсатиш ходимлари касб ахлоқининг қонунийлик принципи қонунларда, фармонларда, буйруқларда кўрсатилган ва белгилаб қўйилган ҳуқуқ нормаларининг талабларини оғишмай амалга ошириш, мавжуд қонунларга қатъий бўйсунган ҳолда ўзига юклатилган хизмат вазифасини инсонпарварликка, адолатга, қонунийликка асосланган ҳолда бажаришдир. Қонунийликнинг тўрт принципи мавжуд: 1. Қонунийликнинг ягоналиги ва унинг бир хилда тушунилиши; 2. Қонуннинг устунлиги; 3. Қонунларнинг ҳаққонийлиги ва мақсадга мувофиқлиги; 4. Қонуннинг маданият билан боғлиқлиги. Бу принципларнинг хизмат кўрсатиш ходимларининг фаолиятида амал қилиши мижозларга хизмат кўрсатишда тартиб-интизомни сақлаш, қонунийликни таъминлаш, қонунга итоаткорлик жараёнларини қамраб олади. Этиканинг жамият хаётида тутган ўрни у бажарадиган функциялар билан белгиланади. Регулятив функцияси – ахлоқнинг асосий функцияси ҳисобланади. Регулятив функция шахс, хизмат жамоаси, давлат ва жамоат институтлари фаолиятини жамиятда мавжуд бўлган ахлоқий нормалар асосида бошқариб туришни англатади. Шу мақсадда бир қанча воситаларга таянади: ахлоқий принциплар, жамоатчилик фикри, ахлоқий авторитет, анъаналар, урф-одатлар ва ҳоказо. Ахлоқ нафақат алоҳида шахс, балки бутун жамиятнинг ҳам ҳулқ-атворини бошқаради. Аксиологик функцияси (баҳолаш) – юқорида таъкидлаганимиздек, ҳар қандай ахлоқий хатти-ҳаракат у ёки бу қадриятлар системаси орқали баҳоланади. «Ахлоқий-ахлоқсиз», «яхшиёмон» нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда хатти-ҳаракатлар, муносабатлар, мотивлар, қарашлар, шахсий сифатлар баҳоланади. Ахлоқ инсон томонидан қадриятларни ўзлаштириш, уларни ривожлантиришни ҳам назорат қилади. Информацион (билиш) функцияси - ахлоқий билимлар ҳосил қилишга қаратилган бўлиб, ахлоқий принциплар, нормалар, кодекслар ижтимоий-ахлоқий қадриятлар ҳақидаги информация манбаи ҳисобланади. Шу билан бирга одатий ва экстремал вазиятларда, конфликтли ва танг ҳолатларда ахлоқий танлов масаласига эътибор қаратилади. Демак, ахлоқ оламни, инсонни, унинг моҳиятини, ҳаётининг маъносини англашга ёрдам беради. Тарбиявий функцияси –ҳар қандай тарбия тизими – бу энг аввало ахлоқий тарбия тизими ҳисобланади. Ахлоқий тарбия ахлоқий норма, одат, анъана, умумий хулқ-атвор намуналарини аниқ ташкилий тизим ҳолига келтиради, ахлоқий билимларни ахлоқий ишонч-эътиқодга айлантиради, конкрет вазиятларда ахлоқий билим ва ишонч-эътиқодни қўллашда ижодий ёндашувга ўргатади. Демак, ахлоқ нафақат норма ва қоидаларга риоя қилишни, балки ўз-ўзини назорат қилишга ўргатади. Шу ерда, ахлоқнинг алоҳида функцияларини ажратиш шартли характерга эга эканлигини қайд қилиш лозим. Чунки реал ҳаётда улар бир-бири билан уйғун ҳолда намоён бўлади. Ахлоқ бир вақтнинг ўзида бошқаради, тарбиялайди, йўналтиради ва ҳоказо. “Этика”нинг бошқа ижтимоий-фалсафий фанлардан фарқи шундаки, у аксиологик хусусиятга эга. Яъни, ахлоқий билимлар инсоний муносабатлар ва ижтимоий воқелик ҳодисаларини баҳолаш асосида вужудга келади. Бу баҳолашнинг асосий мезони кишиларнинг «нима яхши-ю нима ёмонлиги» ҳақидаги тасаввурлари ҳисобланади. Бундай баҳолаш ҳам жамиятга, ҳам алоҳида шахсга хосдир. Шу тариқа ахлоқий қадриятлардан ижтимоий ва индивидуал тизимлар вужудга келади. Бу тизимлар бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, ҳар бир инсонда турлича намоён бўлади. Шахс фаолиятида ижтимоий қадриятлар тизими устун бўлса, у ижтимоий ҳаётда фаол иштирок этади, унинг дунёқарашида жамоатчилик тамойили устун бўлади. Аксинча бўлса, инсон ўзининг Аксиологик функцияси Тарбиявий функцияси Информацион (билиш) функцияси Регулятив функцияси 11 шахсий манфаатларини устун қўяди, дунёқарашида индивидуализм принципи устун бўлади. Аслида этик идеаллар, тамойиллар ва нормалар кишиларнинг адолат, инсонийлик, эзгулик, ёвузлик, ижтимоий фаровонлик ҳақидаги тасаввурларидан келиб чиққан. Бу тасаввурларга мос келувчи хатти-ҳаракатлар ахлоқий деб, зид келадиган хатти-ҳаракатлар ахлоқсизлик деб эълон қилинган. Бошқача қилиб айтганда, кишилар фикрича жамият ва шахс манфаатларига мос келадиган, инсонлар учун фойдали бўлган хатти-ҳаракатлар ахлоқийдир. Албатта, бу тасаввурлар тарихий тараққиёт давомида ўзгариб борган, турли синфлар, ижтимоий гуруҳларда турлича бўлган. Хусусан ҳозирги вақтда хуқуқни муҳофаза қилиш идоралари касб аҳлокида уч турдаги ахлоқий норма ва тамойиллар амал қилади: 1) ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари касб ахлоқининг асосий мазмунини умуминсоний ахлоқий нормалар ташкил қилади. Лекин уларнинг баъзилари, масалан; жасурлик, бурчга содиқлик, адолатпарварлик асосий аҳамиятга эга бўлади. 2) бу ерда яна фақат ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ходимларига хос ахлоқий норма ва принциплар амал қилади. Масалан, маълумотларнинг сир сақланиши, бошлиқлар ва бўйсунувчилар ўртасидаги ўзига хос муносабатлар ва шу кабилар. 3) Шу билан бирга ҳуқуқни муҳофаза қилишнинг фақат у ёки бу хизматига тааллуқли бўлган ахлоқий норма ва принциплардир. Мисол тариқасида фуқаролар билан ишлаш жараёнида қўлланадиган оператив хатти-ҳаракатлар қоидалари, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ходимларига конфиденциал ёрдам берган фуқароларнинг сирини сақлаш ва ҳоказо. Бу қоидалар шакл жиҳатидан умуминсоний қоидалардан фарқ қилиши мумкин, лекин ўзининг ахлоқий мазмунини сақлаб қолади. Хулоса қилиб айтсак бўладики, ахлоқ ижтимоий-тарихий характерга эга. Шу билан бирга у касбий хусусиятга ҳам эга. Жамият маънавий ҳаётининг бир-бири билан боғлиқ бўлган икки соҳаси- ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўхшаш ва фарқли томонлари масаласи ҳозирги кунда айниқса долзарб ҳисобланади. Шахснинг маънавий дунёси, онги ва маданияти шаклланишида ахлоқ ва ҳуқуқ алоҳида ўринга эга. Чунки улар ижтимоий муносабатлар тизими тараққиётига таъсир кўрсатадиган, шу орқали шахс онгини ривожлантирадиган муҳим ижтимоий бошқарувчи ҳисобланади. Хушмуомалилик - кўнгилдаги ардоқли фикрларни, энг ноёб ҳис-туйгуларни, энг эзгу ниятларни одамлар билан баҳам кўриш, осойишталик, вазминлик, хотиржамлик билан иш тутишдир. Унинг 10-та белгиси бор. Улар қуйидагилар: инсоф, ақл, илм, олижаноблик, кўркам феъл, яхшилик, сабр, шукр, мулойимлик. Хушфеьллилик ширинсуханлилик, камтаринлик, босиқлик сингари ахлоқий ҳатти-ҳаракатлар меьёрийлик нуқтаи назаридан ғоят муҳим. Чунки ҳар бир жамият даражаси маьлум маьнода ундаги фуқаролар муомала маданиятининг юксаклиги билан ҳам белгиланади. Зеро, хушфеьл, ширинсухан инсон ўзининг ҳар бир муваффақиятсизлигига фожиа сифатида қарамайди, алам ёки ғазаб билан ёмон кайфиятини бошқаларга ўтказишга интилмайди; атрофдаги ахлоқий муҳитни бузмайди. Натижада ўзига ҳам, ўзгаларга ҳам кўтаринки кайфият, турли-туман омадсизликларнинг ўткинчилигини англатувчи ҳаётбахш бир умид бағишлайди. Жамият доимо ўшандай одамларни ҳурмат қилади ва улардан ўрнак олишга интилади. Одоблилик - яхши тарбия кўрганликнинг намоён бўлиши, хатти ҳаракатларда, сўзлашувда меъёрни, чегарани, мувофиқлилик ва номувофиқликни билишдир. 15 Одоблиликнинг асосий белгиси – ўзини тута билиш, ҳукм чиқаришда шошил-маслик, кишларнинг орқасидан гибат қилиш, ўзгалар фикрини тинглай билиш, ширинсўзлик ҳисобланади. Халоллик ҳар бир инсонинг ўз кучи билан меҳнат қилиши, шунинг эвазига топган мол-мулки, обруси, жамиятга тутган ўрни, ҳулқининг тугрилиги, сўзида қатьийлик ва садоқатининг мажмуасидир. Ҳалолликни унинг дастлабки тор диний мазмунида қайси таом ҳарому, қайсиниси ҳалол, деган маьнода тушунмаслик лозим. У аллақачон умуминсонийдунёвий маьно касб этган меьёрга айланган. Ростгўйилик – ҳалолликнинг бир кўриниши бўлиб, ҳақиқатни гапириш, ўзининг ҳам, ўзгаларнинг ҳам қадр-қимматини тўғгри баҳолаш, яхшини яхши, ёмонни ёмон деб очиқчасига айтишдир. Ростгўйлик виждон тушунчаси билан боғлиқ, инсоннинг ўзгага муносабати ўзига муносабатидек соф бўлишини талаб этувчи меьёрлардир. Ўнлаб меьёрлар орасида бу иккисига биринчи бўлиб тўхталишимизнинг сабаби шундаки, мустамлакачилик даврида, айниқса, шўролар ҳукмронлик қилган чоракам бир аср вақт мобайнида ёлғон, алдов, нопоклик, ҳаромхўрлик, мунофиқяик сингари иллатлар халқимизга шу қадар усталик билан сингдирилдики, ҳозирги пайтда кўпчилик одамлар ҳалоллик ва ростгўйлик устидан ҳатто куладиган бўлиб қолганлар. Сўз билан иибирлиги ёьқолган, қоғоздаги чиройли гаплар ҳаётга тўғри келмайди. Лекин буларнинг ҳаммаси, афсуски, одатий ҳолдек қабул қилинади. Шу боис мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ бу иллатларга қарши кураш бошланди. Ҳозирги кунда давлатимиз миллий-маьнавий қадриятларни тиклашни, одамларни ҳалол, инсофли, адолатли бўлишга чақиришни ўз ички сиёсатининг муҳим қисми деб билган ҳолда иш тутмоқда. Зеро, кўз ўнгимизда ёлғон, алдов, икки юзламачилик нималигини деярли билмайдиган жамиятлар, миллатлар гуллаб яшнамоқда. Япония, Олмония, Франция, АҚШ, Буюк Британия сингари мамлакатлар шулар жумласидан. Инсофлилик. Инсофлилик моҳиятан давлатнинг фуқарога, жамиятнинг шахсга нисбатан муносабати тарзида намоён бўлади. Бордию, ўзаро адолатли муносабатлар ҳақида гап кетса, унда одатда юксак мартабадаги тарихий шахснинг қуйи мартабадаги шахсга муносабати назарда тутилади. Инсоф эса ана шу адолатнинг тор қамровли хусусий кўриниши сифатида намоён бўлади. У фуқаролар, жамият аьзолари орасидаги ўзаро муносабатлар меьёридир. Инсофлилик ҳам ҳалоллик каби виждон тушунчаси билан боғлиқ, маьлум маьнода ҳалолликка ўхшаб кетади. Лекин бу юзаки таассурот. Чунки ҳалоллик ўз ҳақи ва ҳаққини, яьни моддий ва маьнавий ҳуқуқини ўзгаларнинг ҳақи ва ҳаққига хиёнат қилмаган ҳолда ажратиб яшашни англатади. Инсофлилик эса ижобийликда ҳалолликдан ҳам бир қадам олға ташланган ҳолатдир: унда киши ўз ҳалол ҳақи ва ҳаққидан ўзганинг ҳисобига кечади; «ўзга»нинг шароити ўзиникидан ниҳоятда оғир ва ёмон эканини ҳисобга олиб, ўз қонуний ҳақи ва ҳаққкни ёки уларнинг бир қисмини ихтиёрий равишда ўзгага беради, мурувват кўрсатади. Зеро, инсофлилик ва мурувватлилик ахлоқий меьёрлари жамият этиштирган моддий бойликларни унинг аьзолари ўртасида шахсий ташаббус асосида, оғриқсиз, ҳуқуқий ҳолатларни поймол қилмаган ҳолда қайта тақсимланишига, жамиятнинг янада фаровонлашувига ўзига хос ҳисса қўшади. Собитқадамлик - ният қилинган ишка жиддий киришиш ва охирига етма-гунча ундан чекинмаслик, бошланган ишни охирига етказишдир. Сабр қаноат – бошга тушган қийинчиликларни чидам билан енгишдир. Камтарлик деб кишининг ўзини табий ҳолда қандай бўлса шундайлигича ҳамма билан тенг баб-баробар тутишига аийтилади. Шижоат – ботирлик, жасорат, довюраклик, мардлик дегани. Покизалик – бу тозалик ва софлик дегани. Тозалик-инсон саломатлигининг гарови. У касб аҳлоқининг нормаси сифатида ҳар бир ҳодимдан кийим-кечагининг афт-аторининг, иш жойининг покиза бўлишини ҳамда қалбининг пок бўлишини, ейиладиган таомларига ҳаром аралашмаслигининг, ҳалол бўлишини талаб қилади. Умуминсоний касб этика нормаларига зид иллатлар деганда ғазаб, туҳмат, ёлгон, ҳақорат, қўрқоқлик, нифоқ, зулм каби салбий тушунчалар киради. «Иллат» - сўзи касаллик, хасталик, жисмоний ва руҳий камчилик, нуқсон деган маънони англатади. Шунга кўра умуминсоний ахлоққа зид иллатлар деб умуминсоний одоб-ахлоқ принциплари ва нормалари доирасига сигмайдиган, унга хилоф равишда содир этиладиган ярамас 16 хатти-ҳаракатларга айтилади. Бундай ахлоқсизларга - ғазаб, жаҳолат, адоват, ғийбат, ҳақорат, ҳасад, нифоқ, зулм, ёлгончилик, маҳтанчоқлик, дангасалик, ичкиликбозлик, манфаатпарастлик, шуҳратпарастлик, айёрлик, хушомадгўйлик, иккиюзламачилик, эзмалик, жиззакилик, бузуҳчилик кабилар киради. Ғазаб - инсоннинг ақл қувватидан ҳиссиёт қуввати устун келиб, ўзини босолмасдан, ўзгаларга шиддат билан муомала қилишдир. Ғазаб агарда бировни уриш, сўкиш тариқасида юзага чиқса, у аҳлоққа зид иллатга айланади. Ўринсиз газабланиш маориф соҳаси ходимлари, маиший хизмат ходимлари ишларига жуда катта зарар келтиради. Ғийбат - бу бировларнинг орқасидан ёмонлаб гапириш, фисқи-фасад тарқатишдир. Улар бировнинг гапини бошқа бировга етказиб одамлар ўртасига нифоқ соладилар. Туҳмат - бу ҳалол одамларни айблаш ёки қоралаш мақсадида уйлаб чиқарилган асоссиз даъво, бўқтондир. Ёлгон - бу ҳақиқатга тўғри келмайдиган, нотўғри сўзларни айтишдир. Ёлгончи кишиларни каззоб дейдилар Пайгамбаримиз: «Ал каззобу ло уммати»-ёлгончи менинг умматим эмасдур» - деган эдилар (ҳадисдан). Ҳадисда фақат уч ҳолда - уруш вақтида, эр ва хотинни ризо қилишда, икки мўмин орасини тузатмоқда ёлгон гапиришга руҳсат этилади. Ҳақорат - бир кишининг нафсига, иффатига тегадиган сўзлар илақадр ва эътиборни тушурмоқ ниятида ёмон муомала қилишдир. Бировни ҳақорат қилиш катта гуноҳдир. Қўрқоқлик - энг ёмон хулқларнинг биридур. Қўркок кишилар ваҳм ва хаёлот асири бўлиб, бир ишни қилишга жасорат қилолмайди. Уларнинг сўз ва ваъдаларига ишониб бўлмайди. Зероки, юраксиз кишиларда сабр, журъат ва матонат каби яхши сифатлар бўлмайди. Нифоқ - кишининг олдида бир хил, орқасидан бошқа хил сўзланадиган сўзларга айтилади. Бундай сўзловчи икки юзламачи кишиларни мунофиқ дейилади. Тама - бировдан бир нарса умидвор бўлишга айтилади. Тамагирлик балосига йўлиққан кишиларга номус ва ҳаё деган яхши сифатлар бўлмайди. Зулм - деб бировнинг жонига ёки молига зарар етказмакни айтилади. Мансаб ва давлатга, куч ва қувватга магрур бўлиб, бировнинг хақига тажовуз қилиш зулмдир. Катталикнинг иззати зулм ва жабрда эмас, шафқат ва марҳаматдадур. «Кичикликнинг лаззати нафрат ва қаршиликда эмас, садоа ҳурматдадир.» (Абдулла Авлоний) Умуминсоний аҳлоққа зид иллатлар жамиятининг ривожланишига тўсқинлик қилади, ёшларни ахлоқий-эстетик тарбиялаш ишларига халақит беради, жиноятларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Аҳлоққа зид иллатларга қарши курашишнинг асосий йўналишлари қўйидагилардан иборат: 1. Меҳнат ва хизмат интизомини кучайтириш. Интизом ахлоқнинг ажралмас қисми, аҳлоқ эса жамиятдаги ҳатти ҳаракатларни тартибга солувчи, бошқарувчи асосий омилдир. 2. Инсон қанча ва қандай меҳнат қилган бўлса, шунча иш ҳақи, даромад олишини таъминлаш, яхши меҳнатни тақдирлаш ишларини юқори даражада ташкил этиш. 3. Жамиятда яратилаётган барча моддий неъматлар ва уларнинг тақсимланиши давлат ва жамоат ташкилотлари томонидан назорат қилиб турилиши лозим. 4. Жамоатчилик томонидан ёмон хулқли одамларга қарши муҳит яратиш зарур. 5. Ёшларни ҳалол меҳнат қилишга ўргатиш, меҳнатсеварлик руҳида тарбиялаш. У маориф соҳаси ходимларининг асосий вазифасидир. 6. Ҳар бир кишининг меҳнати самарали бўлиши лозим. Самарали меҳнат аҳлоқсизликдан асрайди. 7. Жиноятчиликка қарши курашиш. Касб этикаси ва ҳуқуқнинг ўзаро муносабати юристлар учун алоҳида қизиқиш туғдирувчи ушбу ижтимоий кўринишларни ўрганишнинг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Касб этикаси инсоннинг хатти-ҳаракатини, фаолиятини норматив тартибга солишнинг асосий турларидан биридир. У инсонларнинг умумижтимоий қонунларга бўйсунишини таъминлайди. Касб этикаси ушбу вазифани бошқа жамиятда ўрнатилган бошқа нормаларни ўрганиш ва ўзлаштиришни таъминлашга йўналтирилган ижтимоий фанлар билан биргаликда амалда бўлади. Касб этикаси бу – ижтимоий ҳаётни тартибга солувчи зарур, ўзаро боғлиқ ва бир-бирига сингиб борувчи тизимлардир. Улар жамият фаолиятига турли хил хоҳиш-истакларни мувофиқлаштириш, 17 инсонларни муайян қоидаларга бўйсундириш йўли билан амалга оширилади. Касб этикаси ва ҳуқуқ битта ижтимоий вазифани бажариб, ади у ҳам бўлса жамиятда инсонларнинг хатти-ҳаракатларини тартибга солади. ишдан иборат. Улар мураккаб тизимларни ташкил этиб, ади, қайсиким ўз ичига ижтимоий онгни (ахлоқий ва ҳуқуқий), ижтимоий аҳамиятли фаолиятни, ва норматив соҳани (ахлоқий ва ҳуқуқий нормалар) ўз ичига олади. Нормативлик бу – инсонлар хатти-ҳаракатини тартибга солишга имкон берадиган ахлоқ ва ҳуқуқнинг хусусиятидир. Бу ўринда уларнинг обектлари кўп ҳолларда мос келади. Аммо уларни тартибга солиш ўзига хос усулларда амалга оширилади. Ҳуқуқий нормаларга риоя қилиш ҳуқуқий тақдирлаш, жазолаш, шу жумладан давлат мажбурлови, юридик санкция махсус давлат аппарати томонидан амалга оширилади. Ахлоқда эса фақат руҳий санкциялар бўлиб, улар руҳий қўллабқувватлаш ёки руҳий жазолашдан иборат. Ижтимоий муносабатларнинг бирлиги ўз-ўзидан ҳуқуқий ва ахлоқий тизимларнинг бирхиллигини белгилайди. Ахлоқ билан ҳуқуқ доимо ўзаро алоқада бўлади. Ҳуқуқ ахлоққа зид бўлмайди. Ўз навбатида ҳуқуқ ахлоқий нормаларнинг шаклланишига кўмаклашади. Касб этикаси ва ҳуқуқ инсониятнинг руҳий маданиятининг ажралмас қисмларидир. Касб этикаси ва ҳуқуқ бир турдалиги ҳолатида уларнинг муайян бир жамиятда бу ижтимоий тартибга солувчилар ўртасида фарқлар ҳам борлигини кўрамиз. Ҳуқуқ фақат ижтимоий муҳим хатти-ҳаракатларни тартибга солади. Масалан, ҳуқуқ инсоннинг шахсий ҳаётига аралашмайди. Аксинча, у бундай аралашишдан қўриқлайди, ҳимоя қилади. Kasbiy ma’naviyat fanining boshqa ijtimoiy fanlar bilan o‘zaro bog’liqligi va o‘ziga xos xususiyatlari. Kasbiy ma’naviyat fanining yangi O‘zbekiston jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni va vazifalari . Kasbiy etikada biz ma'lum bir kasbda paydo bo'ladigan axloqiy muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan amaliyotlar haqida gapiramiz. Bunday etika quyidagi muammolarni hal qiladi: birinchisi shartlarga nisbatan umuminsoniy axloq me'yorlarini konkretlashtirish zarurati bilan bog'liq kasbiy faoliyat; u kasb ichida mavjud bo'lgan talablarni ko'rib chiqadi va ularning tashuvchilarini maxsus, ishbilarmonlik aloqalari bilan bog'laydi; u kasb qadriyatlari va jamiyat manfaatlarining mosligini muhokama qiladi va shu nuqtai nazardan korrelyatsiya muammolariga o'tadi. ijtimoiy javobgarlik va professional burch. Kasbiy etika quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: kundalik kasb vakillariga qaratilgan talablar shaklida ifodalanadi. Shunday qilib, chiroyli tarzda tuzilgan kod-deklaratsiyalar shaklida mustahkamlangan uning me'yoriy qiyofasi kuzatiladi. Qoida tariqasida, ular kasbning yuqori kasbiga mos keladigan qo'ng'iroqni o'z ichiga olgan kichik hujjatlar; kasbiy etika to'g'risidagi hujjatlar, bu qadriyatlar aniq ekanligi va ushbu faoliyatning eng ko'zga ko'ringan vakillari faoliyatini oddiy tahlil qilishdan kelib chiqadi, degan ishonch bilan to'ldiriladi; axloqiy obro'ni professional hamjamiyatning o'zi deb hisoblaydi va bunday yuksak ishonchga ega bo'lgan eng hurmatli vakillar uning nomidan harakat qilishlari mumkin. Shu nuqtai nazardan qaraganda, tergov ham, sanktsiyalar ham jamiyatning o'ziga tegishli masala ekanligi ayon bo'ladi. Uning sud va hukmi - bu professional kollejning o'z yuqori taqdirini noto'g'ri tushungan, o'z mavqeini jamiyatga zarar etkazgan va shu bilan o'zlarini undan o'chirib tashlaganlarga qarshi chiqargan qarori. 2-mavzu. Sharq mutaffakirlarining ta’lim-tarbiya va kasb-hunar haqidagi qarashlari. Yoshlarning kasb tanlashini to‘g’ri shakllantirishda Sharq mutaffakirlarining qarashlaridan foyqalanish. Abu Nasr Forobiyning kasb-hunar va ta’lim-tarbiyaga doir qarashlari. “Fozil odamlar shahri” asari. Abu Rayhon Beruniy asarlarida mehnat va mehnat tarbiyasi haqidagi qarashlari. Abu Ali Ibn Sinonig kasblar va ularning avzalligi xususidagi fikrlari. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida ma’naviyat va kasb egallash haqidagi qarashlari. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida jamiyat taraqqiyotida ilm va kasb-hunarning tutgan o‘rnining aks etishi. Madaniyat va uning kasbiy faoliyatga ta’siri. “Obro‘-e’tibor” tushunchasi, uning mohiyati va ahamiyati. Kasbga va lavozimga munosib bo‘lishni anglash. Adolat, sadoqat, burch va halollik kasbiy ma’naviyatning bosh mezoni. Kasbiy ma’naviyatda etiket normalari va ularning xodimlar faoliyatida namoyon bo‘lishi. Muomala madaniyati, uning asosiy shakl va qoidalari. Kasbiy ma’naviyatda xulq-atvor madaniyati va xodimning tashqi ko‘rinishi. Nutq madaniyati, uning mazmun va mohiyati. Kasbiy faoliyat xodimlari nutqiga qo‘yiladigan axloqiy talablar 4-mavzu. Shaxs shakllanishining turli bosqichlarida kasbiy o‘zlikni anglash. Kasb tushunchasining mohiyati. Kasbiy shakllanish jarayonida shaxs taraqqiyoti. Shaxsning kasbiy kamoloti. Mehnat sub’ektining kasbiy shakllanishining omili. Shaxs shakllanishining turli bosqichlarida kasbiy o‘zlikni anglash. Kasbiy o‘zlikni anglashdagi ziddiyatlar 5-mavzu. Olimning ijtimoiy mas’uliyati Ilmiy tadqiqotda erkinlik va ijtimoiy nazorat. Neytralizm va ijtimoiy mas’uliyat. Ilmiy va intellektual elita. Hozirgi zamon olimining portreti. Ijtimoiy mas’uliyat tushunchasi va uning zaruriyati. Olimlar jamoasining tasnifi: super intellektual elita, intellektual elita, ilm ahli tushunchalarini bir-biridan farqlovchi asosiy belgilar. O‘zbekistonning intellektual elitasi va ularga ishlash uchun yaratilgan sharoitlar. Shaxs kasbiy ma’naviyatida korrupsiya, poraxo‘rlik, manfaatparastlik kabi salbiy illatlarga qarshi kurash masalalari Korrupsiyaning mazmun-mohiyati Yosh kadrlarda korrupsiyaga qarshi kurash madaniyatini yuksaltirish masalalari Mamlakatimizda korrupsiya tahdidi va unga qarshi kurash sohasidagi strategik islohotlar 4. Loqaydlik va beparvolikning shaxs kasbiy faoliyatiga salbiy ta’siri Yangi O‘zbekistonda shaxs kasbiy ma’naviyatini yuksaltirish omil va vositalari Mamlakatimizda barkamol avlodni shakllantirish, yoshlarni ma’naviy-axloqiy va jismonan sog‘lom etib tarbiyalash. “Yoshlar – kelajagimiz” Davlat dasturi. Vatanga sodiqlik va uning taqdiri uchun daxldorlik hissini singdirishga, ularda yot g‘oya va qarashlarning salbiy ta’siriga nisbatan mafkuraviy immunitetni shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar. O‘qituvchi va murabbiylarning ijtimoiy mavqei va nufuzi pasayib ketganligi, ularni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish tizimi. Pedagog xodimlarning qadr-qimmati va nufuzini oshirish, ularning moddiy-ma’naviy va ijtimoiy himoyasini kuchaytirish. |