Главная страница
Навигация по странице:

  • 1. Молиявий натижалар тахлили мазмуни ва вазифалари хамда тахлил манбалари

  • 2. Молиявий натижаларнинг шаклланиши, асосий курсаткичлар ва уларнинг турлари

  • 3. Махсулот (иш, хизматларни) сотишдан олинган молиявий натижалар тахлили

  • 4. Давр харажатларининг тахлили

  • 5. Асосий фаолият ва операцион жараёнларидан олинган даромад ва харажатлар тахлили

  • 6. Молиявий фаолиятдан олинган даромад ва йукотишлар тахлили

  • 7. Фавкулодда фойда ва зарарлар, корхона хисоб фойдаси (солик туловига кадар фойда) хамда соф фойда ва унинг узгаришини омилли тахлили

  • 1. Молиявий натижалар тахлили мазмуни ва вазифалари хамда тахлил манбалари


    Скачать 178 Kb.
    Название1. Молиявий натижалар тахлили мазмуни ва вазифалари хамда тахлил манбалари
    Дата17.12.2021
    Размер178 Kb.
    Формат файлаdoc
    Имя файла1111111.doc
    ТипДокументы
    #307091

    Молиявий барқарорлик тахлилининг мазмуни, мақсади ва вазифалари

    Режа:


    1. Молиявий натижалар тахлили мазмуни ва вазифалари хамда тахлил манбалари

    2. Молиявий натижаларнинг шаклланиши, асосий курсаткичлар ва уларнинг турлари

    3. Махсулот (иш, хизматларни) сотишдан олинган молиявий натижалар тахлили

    4. Давр харажатларининг тахлили

    5. Асосий фаолият ва операцион жараёнларидан олинган даромад ва харажатлар тахлили

    6. Молиявий фаолиятдан олинган даромад ва йукотишлар тахлили

    7. Фавкулодда фойда ва зарарлар, корхона хисоб фойдаси (солик туловига кадар фойда)хамда соф фойда ва унинг узгаришини омилли тахлили



    1. Молиявий натижалар тахлили мазмуни ва вазифалари хамда тахлил манбалари


    Фойда (даромад) иутисодий харакатнинг зарурий шарти маусади сифатида каралади. Жахон амалиётида фойда дейилганда купинча бизнес самарадорлигининг тадбир воситаси сифатида каралади. Фойда бу даромадлар ва харажатлар фаркланишидаги юуори узгарувчанликдир.Улар орасидаги куйи узгарувчанлик эса зарарни ифодалайди.

    Даромадлар ва харажатлар молиявий натижларни характерловчи фойдани улчашга дахлдор булган элементлар хисобланади. Даромадлар ва харажатларни, яъни фойдани аниклаш ва улчаш - корхона уз молиявий хисоботини таиёрлашда фойдаланиладиган капитал концепцияси хамда капиталнинг сауланишига боглик булади.

    Даромадлар ва харажаталар элементлари куйидагича аникланади.

    Даромадлар - бу хисобот даврида иутисодий фойданинг активларнинг окими ёки купайиши шаклида усиши ёки пассивларнинг катнашчиларнинг капиталдаги омонатларидан фарк этувчи усишига олиб келувчи камайишидир.

    Харажатлар – хисобот даврида иутисодий фойданинг активларнинг чиуиб кетиши ёки улардан фойдаланиш шаклида камайиши, шунингдек, катнашчилар уртасида капиталнинг камайишига олиб келувчи мажбуриятларнинг юзага келишидир.

    Даромад ва харажатларни аниклаш уларнинг асосий хусусиятларини белгилайди, аммо уларни молиявий натижалар хисоботида акс эттиришда талаб уилинадиган мезонларни аниклашни маусад уилиб куймайди.

    Молиявий натижалар тахлилида даромад ва харажатларнинг узаро фаркланишидаги холатга бахо берилади. Молиявий натижалар фойда ва зарарларнинг шаклланиш каторлари буйича узгаришлари урганилади. Фойда ва зарарларнинг омилли тахлили олиб борилади. Корхонада молиявий натижавийликни яхшилаш юзасидан ички имкониятларнинг мавжудлиги ва уларни йулга куйишнинг чора ва тадбирлари белгиланади. Корхонанинг фойдалилик даражаасини характерловчи рентабеллик курсаткичи ва унинг омилли тахлили утказилади.

    Тахлил молиявий натижалар тугрисидаги хисоботни ууиш, вертикал тахлил, горизонтал тахлил, трендли тахлил ва курсаткичларни аниклаш усулларида олиб борилади. Молиявий натижалар тугрисидаги хисоботни ууишда унинг сатрлар буйича курсаткичлар тартибланишига, молиявий натижавийликни характерловчи умумий каторларнинг киймат ифодаси, хисобот даври ва утган йилнинг шу даври буйича маълумотларга умумий изох берилади.

    Вертикал тахлилда молиявий натижаларнинг шаклланишини бир каторли ва куп каторли усулларида узаро фаркланишларга ва нисбий узгаришлар бахо берилади.

    Горизонтал тахлилида эса молиявий натижаларнинг буйламасига таркибланиши ва уларнинг узгаришлари урганилилади.

    Асосли ёки тренд тахлилида молиявий натижалар ва уларнинг йиллир буйича узгариши, динамикаси ёки асос йилига нисбатан узгаришларига бахо берилади.

    Молиявий натижалар тахлилида кулланиладиган асосий курсаткичлар каторига эса корхона фойдалилиги ёки натижавийлиги курсаткичлари, бозор активлиги курсаткичлари киритилади. Корхона фойдалигини характерловчи асосий курсаткичлар сифатида рентабеллик курсаткичлари олинади. Бозор активлиги курсаткичларига акциялар, кимматли ко\озларнинг фойдалилик даражасини характерловчи курсаткичлар киритилади. Улар каторига битта акцияга тугри келадиган хисоб фойдаси (солик туловига кадар булган фойда), битта акция тугри келадиган соф фойда, битта акцияга тугри келадиган дивидед суммаси, акциянинг бахоси ва фойдаси орасидаги нисбат коэффициентлари киради.

    Молиявий натижалар тахлил ташуи ва ички субъектлар томонидан олиб борилади. Ички субъектлар томонидан олиб бориладиган тахлил ички молиявий тахлил каторига киритилиб факат шу корхонанинг ходимлари томонидан олиб борилади.

    Молиявий хисоботнинг бетарафлиги шундаки ундан хам ички хам ташки ахборот фойдаланувчиларнинг манфаатлари мужассамлашган. Ички молиявий тахлилда корхонада купроу молиявий натижаларни юзага чиуиш урни, шакли буйича узгаришларига ахамият берилади. Яъни уларнинг аналитик каторига купроу ахамият берилади.

    Ташуи тахлил субъектларига эса солик органлари, банк ташкилотлари, акционерлар, мулк эгалари, инвесторлар, шунингдек корхона фаолияти билан билвосита уизиуувчи учинчи шахслар, эркин сохибкорлар кириши мумкин.

    Уларни купроқ корхонанинг фойдалилик даражаси ва унинг йиллар буйича узгаришлари қизиутиради. Агар акция эгаси буладиган булса Соф фойда ва дивиденд туловига тортиладиган фойда суммаси, солик идорасини солик туловига кадар булган фойда ва унга кайта уушиладиган харажат моддалари, карши томон, харидор ва буюртмачилар ёки шерикларни корхонанинг йил якуни буйича иутисодий фойдаси ва х.к.

    Молиявий натижалар тахлили учун зарур маълумотлар 2- шакл «Молиявий натижалар тугрисидаги» хисобот ва унга берилган изохлардан олинади.

    2. Молиявий натижаларнинг шаклланиши, асосий курсаткичлар ва уларнинг турлари



    Молиявий натижалар тугрисидаги умумлашган маълумотлар молиявий хисоботнинг мухим шакли 2- шаклда «Молиявий натьижалар тугрисидаги» хисобот шаклида ифодаланади.

    Молиявий натижалар тугрисидаги хисобот чораклик хисобот шаклига кириб барча хужалик юритиувчи субъектлар тамонидан тузилади. Молиявий натижалар тугрисидаги хисобот ва уни тулдириш тартиби узбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 2002 йил 27 декабрдаги 140- сонли йуриуномаси асосида белгиланади.

    Молиявий натижалар тугрисидаги хисобот шаклининг асосий курсаткичларига куйидагилар киритилади.

    Махсулот сотишдан ялпининг ялпи фойдаси(зарари), давр харажатлари жами, асосий фаолиятнинг фойда (зарар)си, молиявий фаолият буйича даромад (харажат)лари, мумхужалик фаолиятининг фойда (зарар)си, фавкулодда фойда (зарар)лар, даромад (фойда) соли\ини тулангунга кадар фойда (зарар), хисобот даврининг соф фойда (зарар)си.

    Даромад ва харажатларни бу таркибда туркумланиши куйидагиларга имкон беради;

    - Ишлаб чикариш харажатларини бошка харажатлардан фарклаш ва корхона ишлаб чикариш фаолияти самарадорлигига бахо бериш,

    - Молиявий бошкарув юзасидан операцион харажатларни бошка харажатлардан фарклаш

    - Корхона томонидан олинадиган даромадларни уларнинг юзага келиши ёки шаклланиши буйича алохида таркиблаш асосий фаолиятдан, молиявий фаолиятдан хамда кутилмаган холатлардан.

    Молиявий натижалар тугрисидаги янги хисобот шакли уларнинг хар бир шаклланиш катори буйича тулиу ахборотларни олиш имконини беради. Бу ахборотлар ички ва ташуи ахборот фойдаланувчиларининг манфаатлар туунашувини келтириб чикармайди. Агар шундай булган эди молиявий хисоботни тузиш уоидаси бузилган булар эди. Негаки молиявий хисоботдаги маълумотларда хеч качон бир туркум ахборот фойдаланувчилар фойдасига бошка туркум зарари хисобига акс эттиришлар булмаслиги талаб этилади. Ушбу уоида «Бухгалтерия хисоби тугрисидаги» Республика уонунининг 6- моддасида хам бериб утилади. Яъни молиявий хисоботларни тузишдаги бетарафлик уоидаси.

    - Махсулот (иш, хизмат)ларни сотишнинг ялпи фойда (зарар)си . Молиявий натижалар тугрисидаги хисобот шаклининг 030 сатридан олинади. Махсулот (иш, хизмат)ларни сотишнинг ялпи фойда (зарар)сини аниклаш учун сотилган махсулот (товар,хизмат)ларнинг таннархини чегириш асосида аникланади.

    Сотишга соликлар, туловлар, ажратмаларга куйидагилар киритилади. уушилган киймат соли\и, акциз соли\и, реклама соли\и, махсулот хажмидан ижтимоий сугурта булимига ажратма ва х.к.

    Махсулот (иш ва хизмат)ларни сотилган каторга киритишнинг одатда иккита шарти характерланади. Булар кассали ва хисобга олиш усулларидир. Кассали усулнинг мохияти шундаки, бунда махсулотлар ортиб жунатилиб хисоб хужжатлари таудим этилган ва уларнинг хисоб счетларига пули келиб тушгандан кейингина сотилган хисоблаш ва тушум каторига уушиш, сотишга соликлар суммасини хам уларнинг амалга ошиш даврига мувофик хисоблашни характерлайди. «Бухгалтерия хисоби тугрисидаги» уонуннинг кабул уилинишига кадар республикамизда ушбу усул кулланиб келинди.

    Махсулот (иш ва хизмат) ларни сотилган каторга киритишнинг ёки даромадларни тан олишнинг хисобга олиш усули эса уларнинг ортиб жунатилиб хисоб хужжатлари таудим этилган ваути буйича хисобга олишни характерлайди. Бунда пул тушумлар ёки туловларнинг амалга ошиш ваутига ахамият берилмайди. Сотишга соликларнинг хисоб- китоби хам бевосита уларнинг тушум сифатида тан олиш ваути буйича хисобга олинади.

    - Махсулот сотишдан ялпи фойда. Бу курсаткич молиявий натижалар тугрисидаги хисоботнинг 030-сатрида курсатилган. Махсулот сотишдан олинган ялпи молиявий натижа фойда ёки зарар куйидаги богланишлар асосида аникланади. Яъни махсулот (иш ва хизмат) ларни сотишдан олинган соф тушумдан шу махсулот (иш ва хизмат)ларнинг ишлаб чикариш таннархини чегириш асосида аникланади.

    Корхона фойдасининг асосий уисмини бевосита махсулот (иш ва хизмат) лардан олинган фойда ташкил этади.

    - Асосий ишлаб чикариш фаолиятнинг молиявий натижаси. (Фойда ёки зарар).-110 – сатр. Асосий ишлаб чикариш фаолиятининг молиявий натижаси куйидаги богланишларда аникланади. Яъни, Махсулот (иш ва хизмат) ларни сотишдан олинган фойда суммасидан давр харажатлари таркибига кирувчи сотиш харажатлари, маъмурий харажатлар, ва бошка умумхужалик харажатларини чегириш хамда, асосий фаолиятнинг бошка жараёнларидан олинган даромад ва харажатларни тартибли фарклаш асосида аникланади.

    - Молиявий фаолиятдан олинган фойда (зарар).

    Молиявий фаолиятдан олинган фойда ва зарарлар каторига молиявий натижалар тугрисидаги хисоботда куйидаги умумлашган курсаткичлар киритилган.

    -Шуъба ва ассосиацияланган корхоналардан олинган дивидендлар-120-сатр, Бошка олинган дивидендлар-125-сатр, Шуъба ва ассосиацияланган корхоналар берилган ва олинган карзлар буйича фоизлар-130-сатр, Бошка туланган ва олинган фоизлар-135-сатр, Валюта курсининг узгаришидан фарклар-140-сатр, Молиявий фаолиятдан бошка даромадлар ва харажатлар-145-сатр, Асосий ишлаб чикариш фаолиятининг молиявий натижасига молиявий фаолиятдан олинган натижани уушиш асосида умумхужалик фаолиятидан молиявий натижа (фойда, зарар) аникланади.-150-сатрлар.

    - Умумхужалик фаолиятидан молиявий натижа. Умумхужалик фаолиятидан олинган молиявий натижа солик туловига кадар фойда суммасидан ёки хисоб фойдаси суммасидан фавкулодда фойда ва зарарлар суммасига фарк уилади. Умумхужалик фаолиятидан олинган фойда суммаси молиявий натижанинг шаклланиш катори эмас балки уни жамловчи катор сифатида таркибланади.

    - Фавкулодда фойда (зарар)-160-сатр. Фавкулодда фойда (зарар) – корхона томонидан одатий хол хисобланган ва уч йиллик ораликда бундай фаолият билан шугулланмаган холатлардан оладиган даромад ва йукотишлар фавкулодда фойда ва зарарлар каторига киритилади. Фавкулодда фойда ва зарарлар молиявий натижалар шаклланишининг учинчи таркиби сифатида каралади.

    Кутилмаган сув тошуини, ёнЁинлар, табиий офатлар таъсиридаги йукотишлар хам ушбу каторга киритилади. Улар буйича фойда ва зарарларнинг бошка шаклланиш каторларида соликланиш буйича хеч кандай фаркланиш йук. Агар фойда олинадиган булса у буйича хам 26 фоиз даражасида солик туланади, зарар олинадиган булса Умумхужалик фаолиятидан олинадиган фойда суммаси зарар суммасига камайтирилади.

    Лекин амалий кузатишлар натижаси шуни курсатадики уларнинг шаклланиш эхтимоли нихоятда киска ёки кам. Булган таудирда хам факат зарар шаклида булмоуда.

    - Солик туловига кадар фойда (зарар). Солик туловига кадар фойда (зарар) суммаси умумхужалик фаолиятидан фойда (зарар) суммасига фавкулодда фойда (зарар) суммасини уушиш асосида аникланади.

    Солик туловига кадар фойда суммаси ахборот истеъмолчилари этиборидаги ва кузатувидаги катор хисобланади. У бевосита асосий фаолиятнинг молиявий натижасидан, молиявий фаолиятнинг молиявий натижасидан хамда фавкулодда фойда ва зарарлар жамланган суммасидан иборот булади.

    - Соф фойда (зарар)-200-сатр. Соф фойда корхона ихтиёрида уоладиган фойда суммасини ифодалайди. Ушбу катор солик туловига кадар булган фойда суммасидан фойда (даромаддан) туланган соликлар ва бошка соликли туловларни чегириш асосида аникланади.

    Соф фойда корхонанинг эркин тасарруф шартидаги ва фойдаланишидаги фойда суммасидир. Лекин соф фойда суммаси хам турли туловлар ва ажратмалар базаси сифатида олиниши мумкин экан. Масалан корхона соф фойдасидан олинадиган ижтимоий инфраструктурани рифвожлантиришга ажратмалар, футбол федерациясига ажратмалар ва бошка туловлар ва ажратмаларни шулар каторига киритиш мумкин.

    Сотилган махсулотнинг ишлаб чикариш таннархи курсаткичи молиявий натижалар тугрисидаги хисоботнинг – 060 сатрида жойлашаган. Бу каторда сотилган факат сотилган махсулотнингина ишлаб чикариш таннархи акс этади. Махсулотнинг ишлаб чикариш таннархи эса унинг учун кетган барча харажатларнинг кийматини узида ифодалайди. Махсулотнинг ишлаб чикариш таннархи хам хисобга олиш усулида ушбу каторга уринланади.

    Молиявий натижалар тугрисидаги хисоботнинг 080-090-100 – сатрларида махсулотларни ишлаб чикариш билан боглик булмаган харажатлар уз ифодасини топади.

    Давр харажатлари каторига сотиш харажатлари, маъмурий харажатлар ва операцион харажатлар киради. Молиявий фаолият буйича харажатлар каторига фоизлар буйича харажатлар, банк хизмат хауи харажатлари, валюта курсининг тушиб кетишидан йукотишлар ва бошка сарфлар киради. Фавкулодда харажатлар каторига кутилмаган холатлар таъсирида юзага келадиган харажатлар киритилади.

    Молиявий натижалар тугрисидаги хисобот йил буйича хар бир чоракка жамланган хисобда тузилади. Уни топшириш органларига солик идоралари, банк ташкилотлари, юуори ташкилотлар киритилади. £лчов киймати минг сум хисобида хисобга олинади. Шунингдек ушбу хисобот шаклига справка, маълумотнома шаклида бюджетга туловлари хисоби хам киритилган. Унда корхона томонидан республика ва махаллий бюджетга тулайдиган соликлар тулови буйича хисобга олинган ва тулангани тугрисидаги маълумотлар курсатилади.

    Молиявий натижаларнинг шаклланиш каторларига куйидагилар киритилади.

    - Асосий фаолиятдан молиявий натижа

    - Молиявий фаолиятдан натижа

    - Фавкулодда кутилмаган холатлардан натижа

    Молиявий натижаларнинг бу таркиб туркумланишини халкаро хисоб андозаларига нисбатан берилган дейиш мумкин. Бунда асосий фаолият молиявий натижалар каторига корхонанинг махсулот сотишдан оладиган натижаси, асосий воситаларни сотишдан оладиган натижаси ва бошка активларни сотишдан оладиган молиявий натижаси акс этади. Давр харажатлари улардан чегирилувчи катор сифатида олинади.

    Молиявий фаолиятдан олинган даромад ва харажатлар каторига корхонанинг молия бозоридаги фаоллигидан оладиган даромадлари ва мулкий муносатлардаги иштирокидан олинадиган даромадлар, эркин алмаштириладиган валюта ресурсларини бошкаришдан оладиган даромадлари, корхонанинг молиявий фаолиятидан келиб чикадиган турли харажатлар киритилади. Уларнинг корхона хисоб фойдасидаги салмоги сунгги йилларда тобора ошиб бормоуда.

    Фавкулодда кутилмаган холатлардан даромадлар ва харажатлар каторига корхонанинг асосий ва молиявий фаолиятидан ташкари, тасодифий холатлар буйича оладиган даромад ва харажатлари киритилади. Уларнинг таркибига киритиладиган аниу курсаткичлар янги Низомда ифода этилмаган. Факат уларнинг фаркланишига таъриф берилган холос. Бу тариф эса юуорида баён этилган эди. Яъни корхона учун яуин уч йиллик оралиуда одатий хол ёки фаолият тури хисобланмаган холатлар оладиган даромадлари ёки йукотишлар ушбу каторга киритилади. Шунингдек тасоддифий холатлар хам. Молиявий натижаларнинг шаклланиш буйича тахлилни куйидаги маълумотлари асосида бериш мумкин (48-жадвалга қаранг).
    48-жадвал

    Молиявий натижаларнинг шаклланиши буйича тахлили




    Молиявий натижа

    утган йил

    хисобот йили

    Фарки

    1

    Асосий фаолиятдан фойда

    12546

    14523

    2067

    2.

    Молиявий фаолиятдан натижа

    2534

    1425

    -1109

    3.

    Фавкулодда холатлардан натижа

    -789

    -154

    -635




    Жами хисоб фойдаси

    14291

    15794

    1503



    Хулоса: 48-жадвал маълумотидан шуни хулоса қилиш мумкинки корхона солик туловига кадар булган фойда суммаси ёки жами фойда суммаси утган йилга нисбатан 1503 минг сумга усган. Жумладан, асосий фаолиятдан олинган фойда суммасининг утган йилга нисбатан усиши 2067 минг сумга, молиявий фаолиятдан олинган фойда суммаси 1109 минг сумга камайган. Фавкулодда кутилмаган холатлардан олинган зарар суммаси эса утган йилга нисбатан 635 минг сумга кам булган.


    3. Махсулот (иш, хизматларни) сотишдан олинган молиявий натижалар тахлили



    Молиявий натижаларнинг асосий уисми махсулот иш ва хизматларни сотишдан олинганлиги сабабли тахлилда асосий эътибор ушбу каторнинг режага ва утган йилларга нисбатан узгариши ва омиллар таъсирига каратилади.

    Махсулот иш ва хизматларни сотишдан олинган молиявий натижа махсулот иш ва хизматларни сотишдан олинган соф тушумдан шу махсулот иш ва хизматларнинг ишлаб чикариш таннархини чегириш асосида аникланади. Савдо ташкилотларида молиявий натижаларни аниклашда товарларни сотишдан олинган соф тушумдан шу махсулотларни сотиб олиш кийматини чегириш асосидап аникланади. Тахлилда сотишнинг учта катори характерланади.

    - махсулот иш ва хизматларни сотишдан молиявий натижа.

    - асосий воситаларни хисобдан чикариш ва сотишдан натижа.

    - бошка активларни сотишдан олинган натижа.

    Уларни бухгалтерия хисобида алохида хисоб объекти ёки даромадларнинг юзага чиуиш шакли ёки урни сифатида таркибланиши белгиланган. Бунда асосий воситаларнинг хисобдан чикарилиши ва сотилиши, бошка активларни сотишдан олинган натижалар асосий ишлаб чикаришнинг бошка жараёнлари сифатида каралади. Уларни молиявий натижалар тугрисидаги хисоботда операцион даромадлар ва харажатлар катори курсатилиши тартибланган.

    Махсулот иш ва хизматларни сотишдан олинган фойда ёки зарар узгаришида омилли тахлилга алохида ахамият берилади. Махсулот сотишдан олинган фойда узгаришига куйидаги омиллар таъсир этиши мумкин.

    - корхонанинг узига боглик омиллар ёки ички омиллар;

    - корхонанинг узига боглик булмаган ёки ташуи омиллар.

    Корхонанинг узига боглик булган омилларга махсулотларнинг ишлаб чикариш таннархи, хажми, ассортимент ва структура омиллари киритилади. Унинг узига боглик булмаган ёки ташуи омилларга давлатнинг солик сиёсатининг узгариши, бахо омили ва бошка омиллар киради. Умумий жихатдан олганда факат корхонанинг узига тегишли ва тегишли булмаган таъсир омилларини тартиблаш кийин. Уларни факат нисбий жихатдан караш мумкин.

    Махсулот ишлаб чикариш хажмининг критик даражаси хам одатда ушбу катор буйича урганилади. Махсулот ишлаб чикаришнинг критик хажм даражаси деганда корхонанинг фойда ёки зарар олмасдан махсулот иш ва хизматлар хажмини белгилаш даражаси олинади. Критик хажм даражасида махсулот иш ва хизматларни сотишдан олинган тушум факат шу махсулот иш ва хизматларга кетган узгарувчан ва доимий узгармас харажатларни уоплашга етиши кузатилади.

    Критик хажм даражаси амалий кулловимизга эндигина кириб келаётган курсаткич хисобланади. Ушбу курсаткични аниклаш асосида корхонанинг махсулот ишлаб чикариш режаси ёки фойда режасини олдиндан чамалаш, белгилашда асосий курсаткич сифатида фойдаланашимиз мумкин.

    Тахлилда критик хажм даражаси ва уни аниклашнинг усулубий богланишлари белгиланади. Шунингдек унинг узгаришини омилли тахлил этиш оркали ечимлар берилади. Критик хажм даражасини куйидаги формула шаклида ифода этиш мумкин. Бунда бевосита махсулотнинг киймат ифодасидан ёки сотиш бахосидан келиб чиуилади. Махсулотнинг киймат ифодасини эса куйидагича белгилаш мумкин.

    Махсулот киймати  узгарувчан харажат  узгармас харажатлар  фойда.
    Бундан критик хажм даражасига юуорида берилган таърифдан келиб чиукан холда куйидаги богланишни бериш мумкин.

    Критик хажм даражасида махсулот хажми  узгарувчан харажатлар  узгармас харажатлар  0

    Бу бевосита кийматни иутисодий категория сифатида белгилашдаги ифодалашнинг узидан иборатдир. Яъни,

    Махсулот хажми  Доимий капитал  узгарувчи капитал  Фойда

    Критик хажм даражасида махсулот ишлаб чикаришнинг узгаришига таъсир этувчи омиллар каторига куйидагиларни киритиш мумкин. Махсулот бирлигига тугри келадиган узгарувчан харажатларнинг узгариш:

    - махсулот бирлигининг бахоси

    - махсулотлар микдорузгаришлари

    - узгармас харажталар узгариши ва х.к.

    Махсулот ишлаб чикаришнинг критик хажм даражасини куйидагича аниклаш мумкин (49-жадвалга қаранг).

    49-жадвал

    Махсулот ишлаб чикариш критик хажм даражасининг тахлили

    Курсаткичлар

    Суммаси

    Махсулот бирлигининг бахоси

    500

    Жами узгармас харажатлар

    100000

    Махсулот бирлигига тугри келадиган узгарувчан харажатлар

    300







    АНИКЛАШ КЕРАК

    Критик хажм даражасини

    -киймат ифодаси-?

    -микдорифодаси -?

    Жами узгармас харажатлар

    Критик хажм даражаси  ---------------------- Бир бирликка узгарувчан харажат

    бир бирлик бахоси
    Юқоридаги белгилашлардан критик хажм даражасини аниклаш мумкин.
    100000

    Критик хажм  ---------------------  250000 сум

    300

    -------

    500

    Критик хажм даражасининг киймат ифодасини унинг бирлик бахосига булиш асосида критик хажм даражасида махсулот миудорини аниклаш мумкин.

    250000

    Критик хажм ---------  500 дона

    500
    Унинг узгаришини бевосита юқоридаги формула асосида узаро богланишларда аниклаш мумкин.

    50-жадвал

    Махсулот сотишдан олинган фойда унинг узгаришини омилли тахлили

    _№

    Курсаткичлар

    утган йил

    хисобот йили утган йил танннархида

    хисобот йили

    1

    Махсулот сотишдан олинган соф тушум

    145216

    196540

    215987

    2

    Сотилган махсулотнинг ишлаб чикариш таннархи

    110364

    152340

    170629

    3

    Махсулот сотишдан олинган фойда

    34852

    44200

    45358


    Фойда узгариши  45358 – 34364  10506

    Фойда ва унинг узгаришига таъсир этувчи омиллар

    Махсулот хажмининг узгариши

    196540 :145216 х 100  135,3

    135,3 х 34852 :100  47154 – 34852  12302 минг сум.

    2. Махсулотлар бахосининг узгариши

    215987-196540   19447

    3. Ишлаб чикариш таннархининг узгариши

    170629 – 152340  -18289

    Ассортимент ва структура узгариши хамда бошка омиллар

    12302 19447  (- 18289 )  13460 - 10506  - 2954 минг сум

    4. Давр харажатларининг тахлили



    Давр харажаталари таркибига махсулот ишлаб чикариш таннархига киритилмайдиган хужалик сарфлари киритилади (51-жадвалга қаранг). Уларни юзага чиуиш шакли ва урнига караб куйидагиларга ажратиш мумкин.

    -Сотиш харажатлари

    -Маъмурий харажатлар

    -Бошка умумхужалик харажатлари

    Сотиш харажатлари «Махсулот (иш бажариш, хизмат курсатиш) таннархига киритиладиган харажатлар, Махсулот (бажарилган иш, курсатилган хизматлар) ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларнинг шаклланиш тартиби тугрисидаги Низомга мувофик ягона тартиблашни ва тугридан -тугри корхона фаолият натижавийлиги богланиши тартибланган.

    Сотиш харажатлари махсулотларни харидор ва буюртмачиларга ортиб жунатиш ва сотиш билан боглик булган харажатларни уз ичига олади.

    Сотиш харажатларни иш хауи харажатлари, иш хауидан ажратмалар, материал харажатлари, асосий воситалар ва номатериал активлар амортизацияси, реклама харажатлари, иш ва хизматлар, бошка харажат моддалари буйича таркиблаш ва тахлил этиш мумкин.

    Сотиш харажатларининг уопланиши корхонанинг дастлаб хисоб фойдасидан амалга оширилади. Маъмурий харажатлар каторига корхона бошкаруви билан боглик булган харажатлар киритилади ва уларнинг корхона сарфлари таркибидаги салмоги сезиларли улушни ташкил этади. Бу бевосита рахбарлар ва бошкарув аппаратини хизмати харажатларидир.

    Бошка умумхужалик харажатлари каторига юуоридаги таркибга киритилмаган харажатлар ишлаб чикаришни такомиллаштириш, узлаштириш ва янги махсулотларни ишлаб чикаришни йулга куйиш билан боглик булган харажатлар киритилади.

    51-жадвал

    Давр харажатлари тахлили

    _№

    Курсаткичлар

    утган йил

    хисобот йили

    Фарки

    Сумма

    фоиз

    сумма

    фоиз

    сумма

    фоиз

    1.

    Сотиш харажатлари

    1541

    72,8

    1926

    72,4

    385

    -0,4

    2.

    Маъмурий харажатлар

    452

    21,4

    558

    21,0

    106

    -0,4

    3.

    Бошка умумхужалик харажатлари

    123

    5,8

    177

    6,6

    54

    0,8

    4.

    Жами давр харажатлари

    2116

    100

    2661

    100

    545

    х


    Хулоса: Корхона давр харажатлари утган йилнинг шу даврига нисбатан 545 минг сумга усган. Жумладан Сотиш харажталари буйича мутлау узгариш 385 минг сумни, маъмурий харажталарнинг узгариши 106 минг сумни ташкил этган.

    5. Асосий фаолият ва операцион жараёнларидан олинган даромад ва харажатлар тахлили



    Асосий фаолиятнинг бошка жараёнларидан даромад ва харажатлар тахлилида асосий ишлаб чикариш фаолиятининг махсулот иш ва хизматларни сотишдан ташкари фаолиятлардан олинган даромад ва йукотишлари тахлил этилди. Асосий фаолиятнинг бошка жараёнлардан олинган даромад ва харажатлар купинча операцион даромадлар ва харажатлар деб хам айтилади. Операцион харажатлар ва даромадлар каторига бошка сотишлардан олинган даромадлар ёки улар буйича йукотишлар киради.

    Масалан асосий воситаларни хисобдан чикариш ва сотишдан олинган даромадлар, бошка активларни сотишдан олинган даромадлар ва х.к.

    Операцион жараёнлардан олинган даромадлар корхонанинг асосий ишлаб чикариш фаолиятининг махсулот ишлаб чикариш ва сотишдан ташкари фаолиятидан олинадиган даромадлар киритилади Улар буйича харажатлар ва даромадлар катори алохида таркибланган холда умумий суммада молиявий натижалар тугрисидаги хисоботга туширилади. Операцион даромадлар ва харажатлар узининг соф киймати буйича хам молиявий натижалар тугрисидаги хисоботга туширилиши белгиланган. Бунда операцион жараёнлардан олинган даромадлар улар буйича харажатлар кийматига фаркланган холда хисоботга фойда ёки зарар каторига туширилади.

    Бошка сотишлар буйича республика солик кодексига мувофик алохида соликлар тулови кулланилади. Шунингдек махсулот иш ва хизматларни сотишга соликлар даромад ёки тушумларнинг бу катори буйича хам амал этади. Бошка сотишлардан соф тушум суммаси хам махсулот иш ва хизматларни сотишдан соф тушумни аниклашдаги каби услубий богланишга эга.

    Операцион жараёнлардан даромадлар каторига куйидагиларни киритиш мумкин (52- жадвалга қаранг).

    Корхонада ортиуча саналган ёки фойдаланишсиз турган асосий воситаларни сотишдан олинган натижа, уларни хисобдан чикаришдан олинган натижа, номоддий активларни хисобдан чикариш ва сотишдан олинган натижа, капитал куйилмалар буйича натижа, узок муддатли ишлатишга олинган, лизинг кулловидан даромадлар, кимматли когозларни сотишдан олинган даромадлар, кам бахоли тез эскирувчи буюмларни сотишдан олинган даромадлар, материал ва хом-ашёларни сотишдан олинган даромадлар, валюта маблагларини сотишдан олинган даромадлар, улар буйича сарфлар ва йукотишларни уз ичига олади.
    52-жадвал

    Операцион даромадлар ва харажатлар тахлили



    Курсаткичлар

    утган йил

    хисобот йили

    Фарки

    Фойда

    зарар

    Фойда

    Зарар

    Фойда

    зарар

    1

    Асосий воситаларни сотишдан олинган натижа

    123

    -

    234

    -

    111

    -




    2

    Кам бахоли тез эскирувчи буюмларни сотишдан олинган натижа




    21

    32

    -

    32

    21




    3

    Валюта маблагларини сотишдан олинган натижа

    154

    -

    78

    -

    -76

    -




    4

    Мулкни узок муддатли ижарага беришдан олинган натижа

    276

    -

    180

    -

    -96

    -




    5

    Материалларни сотишдан олинган натижа

    145

    -

    90

    -

    -55

    -




    6

    кимматли когозларни сотишдан олинган натижа

    34

    -

    65

    -

    31

    -




    7

    Номоддий активларни сотишдан олинган натижа

    -

    -

    34

    -

    34

    -







    Жамиси

    732

    21

    713

    -

    -19

    -21





    52-жадвал маълумотидан шуни айтиш мумкинки, корхонада операцион жараёнлардан олинган фойда суммаси утган йилнинг шу даврига нисбатан 19 минг сумга камайган. Жорий даврда операцион жараёнлардан олинган зарар суммаси булмаган. Корхона узида ортиуча булган асосий воситаларни сотишдан 111 минг сум даражасида фойда усишига эришган. уолган барча курсатчичлар буйича олдинги йилга нисбатан камайиш руй берган. Шунингдек кимматли когозлар ва номоддий активларни сотишдан олинган фойда суммаси хам олдинги йилга нисбатан бир кадар усишига эришилган.


    6. Молиявий фаолиятдан олинган даромад ва йукотишлар тахлили


    Молиявий фаолиятдан олинган натижа корхона фаолият натижавийлигининг алохида хисоб катори сифатида таркибланади ва тахлил этилади (53-жадвалга қаранг). Молиявий фаолиятдан олинган фойда ва зарарлар корхонанинг фонд бозори, молия бозоридаги фаолиятидан келадиган натижаларни уз ичига олади. Молиявий фаолиятдан олинадиган даромадлар катори махсулот иш ва хизматлар таннархига киритиладиган харажатлар, махсулот иш ва хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларнинг шаклланиш тартиби тугрисидаги Низомга мувофик таркибланади. Молиявий фаолиятдан олинган даромадларнинг корхоналарнинг жами хисоб фойдаси таркибидаги салмоги сунгги йилларда бир кадар усиб бормоуда. Молиявий фаолиятдан олинган даромадлар каторига куйидагиларни киритиш мумкин. Масалан, бошка корхоналар фоаолиятида хиссали катнашишдан олинган даромадлар, валюта маблагларининг курс узгаришидан олинган даромадлар, бошка корхоналарга, шуъба, ассосиацияланган корхоналарга берилган карзлар буйича олинган даромадалар, фоизлар буйича олинган ва туланган даромадлар, акцилар буйича олинган дивидендлар суммаси ва х.к.

    Тахлилда уларнинг режага ва утган йилларга нисбатан узгаришларига мутлоу ва нисбий узгаришларига бахо берилади унинг узгаришига таъсир этувчи омиллар урганилади. Таъсир этувчи омиллар хар бир таркиб катор буйича алохида ва умумий асосда урганилади.

    Тахлил учун зарур булган маълумотлар молиявий натижалар тугрисидаги молиявий хисоботдан ва унинг каторлари буйича берилган изохлардан олинади. Молиявий натижалар тугрисидаги хисоботда молиявий фаолиятдан олинган даромадларнинг куйидаги:

    • шуъба ва ассосиацияланган корхоналардан олинган дивидендлар;

      • бошка олинган дивидендлар;

      • шуъба ва ассосиацияланган корхоналарга берилган ва олинган карзлар буйича фоизлар;

      • бошка олинган ва берилган карзлар буйича фоизлар;

    • валюта курсининг узгаришидан фарклар;

      • молиявий фаолиятдан олинган бошка даромадлар ва йукотишлар.

    53-жадвал

    Молиявий фаолиятдан олинган даромадлар ва йукотишлар тахлили




    Курсаткичлар

    утган йил

    хисобот йили

    Фарки

    фойда

    зарар

    Фойда

    Зарар

    фойда

    зарар

    1

    Шуъба ва ассосиацияланган корхоналардан олинган дивидендлар

    23

    -

    34

    -

    11

    -

    2

    Бошка олинган дивидендлар

    12

    -

    -

    -

    -12

    -

    3

    Шуъба ва ассосиацияланган корхоналарга берилган ва олинган карзлар буйича фоизлар.

    14

    -

    21

    -

    7

    -

    4

    Бошка олинган ва берилган карзлар буйича фоизлар.

    -

    43

    -

    65

    -

    22

    5

    Валюта курсининг узгаришидан фарклар.

    56

    -

    78

    -

    22

    -

    6

    Молиявий фаолиятдан олинган бошка даромадлар ва йукотишлар.

    22

    -

    47

    -

    25

    -




    ЖАМИ

    127

    43

    180

    65

    53

    22


    Хулоса уилиб шуни айтиш мумкинки, корхона молиявий фаолиятдан олинган фойда утган йилнинг шу даврига нисбатан 53 минг сумга усган. Зарар суммаси эса 22 минг сумга ортган.

    Молиявий фаолиятдан олинган соф натижа утган йил 84 минг сумни ташкил этган холда хисобот йили 115 минг сумни ташкил уилган.

    7. Фавкулодда фойда ва зарарлар, корхона хисоб фойдаси (солик туловига кадар фойда) хамда соф фойда ва унинг узгаришини омилли тахлили



    Фавкулодда фойда ва зарарлар молиявий натижавийликнинг учинчи таркиб катори хисобланади. Унинг каторига бевосита тасоддифий холатлардан куриладиган натижалар киритилади. Масалан Сув тошуини ёки ер кимирлаши, енгин оуибатида, буронлар оуибатида ёки бошка табиат ходисалари асосида руй берадиган йукотишлар киритилади. Фавкулодда фойда ёки даромадалар каторига киритиладиган ёки зарарлар каторига киритиладиган алохида моддалар махсулот иш ва хизматлар таннархига киритиладиган махсулот иш ва хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларнинг шаклланиши тартиби тугрисидаги Низомда аниу курсатилмаган.

    Уларнинг факат битта шарти умумий Низомда белгиланган, яъни яқин уч йиллик оралиуда корхона учун одатий хол хисобланмаган холатлардан олинадиган даромадлар ёки фойда суммаси корхона учун кутилмаган холатлардан олинган даромадлар сирасига киритилади.

    Кутилмаган ёки фавкулодда холатлардан олинган даромадлар ва улар буйича йукотишлар молиявий натижалар тугрисидаги хисоботнинг алохида таркиб катори сифатида белгиланган.

    Уларни корхонада режалаштириш амалга оширилмайди, яъни фавкулодда даромад ва харажатлар режалаштирилмайдиган каторга киритилади. Уларнинг хозирги пайтда корхоналар фаолият натижавийлигидаги салмоги сезиларли таъсирга эга эмас.

    Корхона хисоб фойдаси ва унинг таркибига киритиладиган каторлар тугрисида юқорида кенгроқ тухталган эдик. Корхона хисоб фойдаси асосий ишлаб чикариш фаолиятидан олинадиган натижа, молиявий фаолиятдан натижа, фавкулодда фаолиятдан ёки холатлардан натижаси жамланган холда жорий давр буйича корхонанинг хисоб фойдаси аникланади. Корхона хисоб фойдаси давлатнинг ва ахборот фойдаланувчиларнинг эътибор шартидаги асосий катор хисобланади. Даромад ва харажатлар уларнинг юзага чиқиш вақти ва урни буйича юритилган холда якуний натижа ушбу қоида асосида тузилади (54-жадвалга қаранг).

    54-жадвал

    Солик туловига кадар фойда ва унинг омилли тахлили




    Курсаткичлар

    утган йил

    хисобот йили

    Фарки




    1

    Асосий ишлаб чикариш фаолиятидан

    4597

    3726

    -871

    2

    Умумхужалик фаолиятидан

    4611

    3738

    -873

    3

    Солик туловига кадар фойда

    4611

    3738

    -873


    Корхона хисоб фойдаси ёки солик туловига кадар булган фойда (зарар) суммасидан фойда даромаддан соликлар ва бошка фойдадан соликлар, туловлар ва ажратмаларни чегириш асосида корхонанинг жорий давр буйича соф фойда (зарар) суммаси аникланади. Республика солик уонунчилигига мувофик барча хужалик хисобидаги корхоналар даромад солиЁи туловчилари хисобланади ва уларнинг айрим гурухи буйича доимий ва вақтинчалик имтиёзлар белгиланган.

    Бошка соликли туловлар каторига Республика ва махаллий бюджетга тушадиган айрим турдаги соликлар киритилади. Уларнинг тури ва ундириш тартиби Давлат Солиқ қўмитаси томонидан белгиланади. Ягона солик туловига утган корхоналарда ушбу солик тури олинган даромаддан катъий ставкаларда хисобланади ва туланади.

    Хулоса; Корхона солик туловига кадар булган фойда суммаси утган йилга нисбатан 873 минг сумга камайган. Бу узгариш асосан асосий ишлаб чикариш фаолиятидан олинган фойда суммасининг 871 минг сумга камайиши натижасида руй берган
    55-жадвал

    Соф фойда ва унинг узгаришига таъсир этувчи омиллар тахлили




    Курсаткичлар

    утган йил

    хисобот йили

    Фарки

    1

    Махсулот сотишдан олинган ялпи фойда

    1254

    2541

    1287

    2

    Давр харажатлари

    -254

    -325

    -71

    3

    Асосий фаолиятнинг бошка жараёнларидан даромад ва йукотишлар

    215

    -123

    -338

    4

    Молиявий фаолиятдан фойда ва зарарлар

    89

    126

    37

    5

    Фавкулодда фойда ва зарарлар

    -

    -21

    -21

    6

    Соликлар

    -241

    -321

    -81

    7

    Соф фойда

    1063

    1877

    814


    Хулоса; Жадвал маълумотларидан шуни хулоса уилиш мумкинки корхона соф фойданинг утган йилга нисбатан узгариши 814 минг сумни ташкил этган.

    Унинг узгаришига хар битта курсаткичнинг таъсирини фарк каторига караб бахолаш мумкин. Масалан махсулот иш ва хизматларни сотишдан олинган ялпи фойда суммасининг утган йилга нисбатан 1287 минг сумга усиши соф фойда суммасининг шунча узгаришига олиб келган. Давр харажатлари, асосий фаолиятнинг бошка жараёнларидан олинган зарарлар суммасининг, фавкулодда зарарлар суммасининг, фойдадан соликлар суммасининг утган йилларга нисбатан усиши натижасида корхона соф фойдаси утган йилга нисбатан 511 минг сумга камайган.

    Барча омиллар таъсирида соф фойда суммаси утган йилга нисбатан 814 минг сумга усишига эришилган. Демак корхонада фойдани устириш юзасидан 511 минг сумлик ички резерв мавжуд дейиш мумкин. Агар корхона ушбу каторлар буйича узининг олдинги йил курсаткичларини саклаганда эди яна кушимча тарзда шунча фойда олиши мумкин эди.


    написать администратору сайта