курс лекция по автомобилям. лекция+№14. 14 Дріс ксіпкерлік ЫТАы жауапкершілік
 Скачать 21.86 Kb.
|
|
№ 14 ДӘРІС КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚТАҒЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК Құқықтық жауаптылықтын ұғымы, белгілері, мақсаттары Құқықтық жауаптылықтын түрлері Құқықтық жауаптылықтын негіздері. Құқықбұзушылықтын құрамы. 1 Құқық ұғымы мен белгілері Біріншіден заң ғылымында «құқық”ресми түрде танылған жәке және заңды түлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, адам өмір сүруге, еңбек етуге, кәсіпкерлікпен шығылдануға құқығы бар. Заңды түлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда «құқық» түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады. Субъективтік (тұлғалар) құқық- тұлғалардын мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мұмкіндіктері.Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен қейін азамат оқұ орнының ішқі тәртібіне бағынуға, оқұ бағдарламасың орындауға міндетті. Екіншіден «құқық” дегеніміз нормативтіқ құқықтық ақтілерде белгіленген нормаларың жиынтығы. Бұл объективтіқ мағынадағы құқық себебі олардың жасалуы жәке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтық мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Үшіншіден, «құқық” термині оқу пәннін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, қылмыстық құқық, енбеқ құқығы. Құқықтын жалпы әлеуметтіқ мәнің мойындай отырып оған мынандай анықтама беруге болады. Құқық (объективтіқ тұргыдан қарағанда) – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қүшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, занда және басқа да ресми қүжаттарда анықталган құқықтық норма, ережелердің жиынтығы. Жалпы алғанда құқық дегеніміз – мемлекет белгілеп мақулдаған жалпыға міндетті мінез-құліқ ережелерінін (нормалардың) жиынтығы. Құқықтың өзіндік ерекшелігі онын нормаларын сақтау мемлекеттің мәжбүр ету күшімен қамтамасыз етілетіндігінде. Құқық дегеніміз - адамдардың жүріс-тұрыстарын реттеу мақсатында мемлекет тарапынан қабылданып, орындалуын мемлекеттің өзі қадағалап отыратын барлық заңдар мен өзге де нормативтік актілердің жиынтығы. Құқықтың өмір сүруін, жасалуы мен өзгеріске ұшырауын тануға бағытталған мемлекет еркінің көрінісін құқықтың қайнар-көздері деп түсінеміз. Құқықтың мәні Конституцияда және басқа да заңдарда бекітіліп, тиянақталған онын түпқазық бастауларында, негізгі қағидаларында ашылады. Оларға жататындар: саяси биліқтың халықтың атынан жүзеге асуы, меңшіқтың дамуы, қорғалуы және олардың субъектілерінің теңдігі; демократизм, интернационализм, гуманизм. Құқықтың белгілері: 1 нормативтіқ сипаты; 2 жүйелігі; 3 формальды анықтылық; 4 мемлекеттің қушіне сүйенуі; 5 адамдардың еркін білдіруі Құқықтың өзіне тән мынандай белгілері бар: 1. Кұкық мемлекет тарапынан норма ретінде бекітіледі және өзгертіледі. 2. Құкық қоғамдық катынастарға түскен барлық субъектілерге қатысты тең қолданылады. 3. Құқық формальды - айқын болып сипатталады, яғни мемлекет тарапынан мойындалып, нормативтік-құқықтық кесім, сот прецеденті және бекітілген әдет-ғұрып формалары арқылы қоғамдық катынастарды реттейді. 4. Құқық бүкіл халықтың, ұлттардың, партиялардың, әлеуметтік топтардың және жеке адамдардың еріктерін білдіреді. 5. Құқық өзінің ішкі құрылымымен, жеке салалар мен институттарға бөліну арқылы бір-бірімен үйлесімді сипаттағы жүйені құрайды. 6. Құқық мемлекеттің күшімен камтамасыз етіледі. Мемлекет басқару,билік жүргізу барысында құқықтық қатынастарға түскен субъектілер құқық нормалары бекіткен мінез-құлықтарды өз еріктерімен орындамаған жағдайда, күш қолдану арқылы оларды мәжбүрлей алады. 7. Құқық жүйесі дегеніміз - нақты бір мемлекетте қалыптасқан құқықтық актілердің реттеу объектісіне байланысты топтастырылып, құқық саласынан, институтынан және нормасынан құралған жүйе. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық құқық - мұліқтіқ және мұліқтіқ емес қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқық саласы - сипатына қарай ұқсас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормаларының үлкен тобы. Құқық салалары конституциялық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, отбасы құқығы, қаржылық құқық, еңбек құқығы және т.б. болып бөлінеді. Құқық институты - нақты бір құқық саласы құрамында біртекті қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құқық нормаларының тобы. Құқық институты сайлау институты, меншік институты, мұрагерік институты және т.б. болып бөлінеді. 2.2 Құқық фунциялары (қызметттері) 1 статистикалық - реттеуші 2 бағалау қызметі 3 динамикалық – реттеуші 4 қоргауші қызметі 2.3 Құқықтық нормалардың ұғымы және тұрлері (құрылымы) Құқықтық норма дегеніміз мемлекет таныған камтамасыз еткен қоғамдық қатынастарға араласып тұсушілердің құқықтары мен міндеттерің туындататың олардың әрекеттерің үлгі эталон өлшем есібінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже. Құқық нормалары – мемлекеттіқ және қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар, барлық азаматтар орындауға міндетті мемлекет белгілеген және бекіткен мінез-құліқ ережелері Құқықтық норма – заңға сәйкес келетің мінез, жүріс-тұрістың айырымдылық белгісін білдіреді. Оның қзі заңмен қөзднлген істің шешімің табуға мұмкіндіқ береді. Әрбір құқықтық норманың үш элементі болады: гипотеза (жорамалы); диспозиция (мазмұны, өзегі); санкция. Гипотеза (жорамалы) – құқықтық норманы қолдау немесе қолданбау үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екеннің қөрсететің құқықтық норманың болшегі. Мысалы, егер адам іс-әрекет жасаса ғана заң бұзышы жауапка тартылады. Диспозиция – құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқы қандай болуы керек екеннің құқықтың норманың болшегі. Диспозиция-құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Санкция – құқықтық норманың қорытынды бөлігі, диспозициядағы әрекетті жасағаны үшің немесе әрекетсіздігі ұшін жауапкершілік өлшеміне ие. Бұл мінез-құліқ ережесін сақтамаудан немесе құқық нормасы белгілеген шектен шығып кетуден болатын салдар. Құқық нормасы дегеніміз - қоғамдық қатынас қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін нақтылайтын, мемлекет тарапынан танылып, қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережелері. Құқық нормасы құрамы бойынша үш элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза норманың жүзеге асырылуы үшін қажет жағдайларды көрсетеді. Диспозиция мемлекет қамтамасыз ететін құқықтар мен міндеттерді, яғни қажетті жүріс-тұрыстың мазмұнын көрсетеді. Санкция диспозицияда көзделген жүріс-тұрыс ережелерін сақтамаған немесе бұзған жағдайда көзделетін жазалау шараларын қамтиды. 2.4 Құқық бастаулары (негіздері) Заң ғылымында «құқық негіздері» дегеніміз – қоғамдық қатынастарды реттейтін ресми түрде бекітілген жалпыға бірдей міндетті мемлекет қамтамасыз ететін қоғамның ерік-жигері. Әдетте құқық негіздері 4 тұрге бөлінеді: 1. құқықтық әдеттер; 2. сот прецеденті (ұлгілер), 3. құқықтық келісім-шарттар; 4. нормативтык - құқықтық актілер (НҚА). Құқықтық әдеттер – қоғам өмірінен шыққан адамдардын қарым- қатынасын реттейтін ресми тұрде беітілген әдет-ғұрыптар («Жеты жарғы», «Қасым ханның қасқа жолы»,). Құқық прецеденті (ұлгілер) – жоғары мемлекет (сот) органдары қабылдаған нақты шешім. Осы шешім тқменгі мемлекет органдарына ұқсас істерді шешкенде негіз болады (АҚШ, Англия, Үндістан, Австралия). Құқықтық келісім-шарттар – екі, немесе көп жақтытың өз еркінімен жасалған, ресми түрде бекітілген келісім (халықаралық келісім - шарттар). Нормативтык-құқықтық актілер (НҚА) – мемлекеттіқ органдар ресми тұрде қабылдаған, жалпы ережелерден тұратын, қоғамдық қатынастарды реттейтын, жалпыға бірдей міндетті құжат, акт. ( ҚР Конституциясы). Құқықтың қайнар-көзі ретінде құқықтық әдет-ғұрыпты, құқықтық прецедентті, келісім-шартты, заңдар мен заңға сәйкес актілерді танимыз. Құқықтық әдет-ғұрып - тұрақты қайталануына байланысты тарихи қалыптасып, мемлекет тарапынан міндетті деп танылған жүріс-тұрыс ережелері. Құқықтық прецедент - болашақта туындауы мүмкін ұқсас дауларға негіз болып табылуы үшін оған мемлекет тарапынан міндеттілік сипат берілетін нақты бір іс бойынша қабылданған шешім. Келісім-шарт дегеніміз - мемлекет тарапынан қолдауға ие болатын, екі немесе одан да көп қоғамдық қатынас қатысушыларының нақты мәселеге қатысты өзіндік ерік білдіруін нақтылайтын акт. Заң - қоғам өмірін реттеуге байланысты мемлекеттің еркін білдіретін, арнайы белгіленген тәртіп негізінде қабылданатын жоғарғы заңдық күшке ие нормативтік құқықтық акт. Заңға сәйкес акт - заңға сәйкес және заң негізінде сол заңның орындалуы үшін немесе заңның мәнін айқындау, түсіндіру үшін қабылданған құқықтық актілердің бір түрі. Құқықбұзушылықтың ұғымы, белгілері, түрлері Тұлғаның әрекеттері тек заңға сәйкес бола бермейді, ол кей кездері заңға қайшы іс-әрекеттерді де жасауы мүмкін, мұны біз құқық бұзушылық деп түсінеміз. Құқық бұзушылық дегеніміз - тұлғаның қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне нұқсан келтіретін құқыққа қайшы, қоғамға қауіпті және кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай теріс қылық және қылмыс болып екіге бөлінеді. Теріс қылық - қоғамға келтіретін зияны қылмысқа қарағанда аз, бірақ, қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында орын алып, белгілі бір кері салдар тудыратын құқыққа қайшы әрекет. Теріс қылықтың азаматтық, тәртіптік және әкімшілік сияқты түрлерін атап өтуге болады. Сонымен қатар, процессуалдық теріс қылықтар туралы айта кетуге болады. Процессуалдық теріс қылыққа мысалы, тергеушінің кәмелетке толмағандармен тергеу амалдарын жүргізу тәртібін бұзуын, куәнің сотқа келмей қалуын, дәлелдемелер жинау тәртібін бұзуды және т.б. жатқыза аламыз. Құқық бұзушылық – мемлекеттіқ немесе қоғамдық тәртіпқе, меншіққе, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына зиян қелтіретің құқық субъектілерінің құқыққа қайшы қінәлі әрекеттерің (әрекетсіздігің) айтады. Құқық бұзушылық – құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті, қінәлі және заңмен жазаланатын әрекет немесе әрекетсіздіқ. Құқық бұзушылық белгілері: 1. қоғамға қауіпті әрекет; 2. құқыққа қарсы әрекет; 3. кәнәліліқ; 4. жазалаушылық Құқық бұзушылық түрлері: 1. тәртіптіқ заң бұзушылық; 2. әкімшіліқ заң бұзушылық; 3. азаматтық заң бұзушылық; 4. қылмыстық заң бұзушылық (қылмыс) Құқықтық бұзушіліқтің мазмұны төрт бөлімнен тұрады: 1 Құқықты бұзудың объектісі – құқық арқылы реттелетін қорғалатын қоғамдық қатынастарың түрлері; 2 Құқықты бұзудың субъектісі – жеке немесе заңды тұлғалар; 3 Құқықты бұзудың объективтік жағы – теріс қылық жәнеоның зияны; 4 Құқықты бұзудың субъективтік жағы – теріс қылық жасаған субъектінің (қасақана немесе абайсыздықтан) анықталуы Тәртіптік теріс қылықтарға мекемелермен, кәсіпорындармен, басқа да заңды тұлғалармен еңбектік құқықтық қатынастарға түсуші субъектілердің еңбек кодексінің немесе ішкі тәртіп ережелерінің нормаларын орындамауын немесе бұзуын жатқызамыз. Азаматтық теріс қылықтарға жеке немесе заңды тұлғалардың жасалған келісім-шарт негізінен туындайтын міндеттемелерді орындамауын және адам өміріне, денсаулығына және мүлкіне зиян келтірумен байланысты әрекеттерді немесе әрекетсіздіктерді жатқызамыз. Әкімшілік теріс қылық деп әкімшілік, қаржылық, салық, жер құқығы нормаларында көзделген, мемлекеттік басқаруға, меншікке, азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне байланысты қатынастарды бұзуды айтамыз. Қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымдары Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10 бабына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстар және қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не адамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) танылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiгiнде көзделген, формальды түрде, қандай да бiр іс-әрекеттiң белгiлерi бар, бірақ маңызы жағынан болмашы болғандықтан, қоғамға қауiп төндірмейтін әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды. Құқықбұзушылық үшін заңды жауапкершілікке тартуға негіз болатын міндетті белгілердің тобын құқық бұзушылықтың заңды құрамы деп атайды. Құқық бұзушылықтың заңды құрамын объект, объективтік жақ және субъект, субъективтік жақ құрайды. Құқық бұзушылықтың объектісі нақты құқық бұзушылықтың неге бағытталғанын көрсетеді. Мемлекет, қоғам мен жеке тұлға үшін құнды игіліктер объект ретінде танылады. Құқықбұзушылықтың объективтік жағын оның сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілердің жиынтығы құрайды. Оларға: әрекет немесе әрекетсіздік, зиянды салдар мен әрекеттің (әрекетсіздік) арасындағы себепті байланыс, құқық бұзушылық жасалған орын, уақыт, құралдар және т.б. жатады. Құқықбұзушылықтың субъектісі - құқыққа қайшы әрекетті немесе әрекетсіздікті жасаған құқық және әрекет қабілеттілігі бар жеке тұлға немесе заңды тұлға. Тұлғаның құқық қабілеттілігі - оның нақты құқықтық қатынасқа түскенде құқықтар мен міндеттерге ие бола алу қабілеті. Құқық қабілеттілігі адамда туылған кезде пайда болады. Тұлғаның әрекет қабілеттілігі - тұлғаның белсенді әрекет арқылы өзіне тиесілі құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыруы. Әрекет қабілеттілігі адамда он сегіз жастан бастап пайда болады. Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы - бұл тұлғаның өз әрекетіне және оның салдарына деген субъективтік қатынасын сипаттайтын белгілердің жиынтығы. Субъективтік жақтың негізін кінә, мақсат, себеп құрайды. Кінә дегеніміз - тұлғаның өзі жасаған құқыққа қайшы әрекет немесе әрекетсіздікке психологиялық қатынасы. Кінәнің екі түрі болады: қасақаналық және абайсыздық. Қасақаналық дегеніміз - тұлғаның өз әрекет немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті және зиянды екенін біліп, оның тудыратын зиянды салдарынының мәнін түсіне отырып, оның туындауын тілеп әрекет жасауы немесе оның туындауына саналы түрде жол беруі. Қасақаналық тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Абайсыздық деп тұлғаның зиянды салдардың туындауын тілемесе де өз ісіне немқұрайлылықпен қарауының немесе менменсінудің негізінде қылмыс жасауын айтамыз. Абайсыздықтың екі нысаны болады: немқұрайлылық және менмендік. Құқық бұзушылық жасаған тұлғаларға заңнамамен көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілі бір іс жүргізушілік тәртіпте қолдану заңды жауапкершілік деп аталады. Заңды жауапкершілік қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, тәртіптік, материалдық болып бөлінеді. Тұлғаны жасаған қылмысы үшін тек мемлекет қана жауапкершілікке тарта алады. Құқықтық қатынастар дегеніміз - құқық нормалары негізінде пайда болатын, өзара байланысты құқықтар мен міндеттерге ие болатын қоғамдық қатынас субъектілері арасында туындайтын айрықша қатынастар. Құқықтық қатынастардың құрамын құқықтық қатынас субъектісі, құқықтық қатынас мазмұны және құқықтық қатынас объектісі құрайды. Жеке тұлғалар (азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар), заңды тұлғалар (коммерциялық немесе коммерциялық емес), мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлігі және мемлекеттің өзі де құқықтық қатынас субъектісі бола алады. |