4. 0ишлаб чиариш
 Скачать 1.41 Mb.
|
|
1-маъруза. Ахборот-коммуникация технологияларини ривожланиш истиқболлари. "4.0-ишлаб чиқариш" (Industry-4.0) концепцияси. Корхона ресурсларини лойиҳалаштириш (ERP) тизимлари Режа: 1.1. "4.0-ишлаб чиқариш" (Industry-4.0) концепцияси ва эволюцияси. 1.2. Корхона ресурсларини режалаштириш (ERP). Мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш (CRM). Бизнес самарадорлигини бошқариш (BPM) Таянч иборалар: Industry-4.0, IioT, ишлаб чиқариш эволюцияси 1.0-4.0, смарт маҳсулотлар, ақлли рақамли технологиялар, IoT тизими, Enterprise Resource Planning System, ERP, мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш, CRM-тизими, стратегик CRM,операцион CRM, аналитик CRM, аралаш (қўшма) CRM, Business Performance Management (BPM.) 1.1. "4.0-ишлаб чиқариш" (Industry-4.0) концепцияси ва эволюцияси Industry 4.0 ёки ақлли ишлаб чиқариш (IioT) – информацион инқилобнинг янги босқичини назарда тутади, у асосан ўзаро алоқаларни таъминлаш, автоматлаштириш, машиналар ва реал вақтда маълумотларга ишлов беришга йўналтирилган. Industry 4.0 ишлаб чиқаришга мўлжалланган бўлиб, таъминот занжири йўналтирилган компаниялар учун янада яхлит ва такомиллаштирилган экотизимни яратиш учун жисмоний ишлаб чиқариш ва ақлли рақамли технологиялар, компьютерни ўрганиш ва катта маълумотлар билан ишлайди. Бугунги кунда ишлаётган ҳар бир компания ва ташкилот турли хил бўлсада, уларнинг барчаси умумий муаммога дуч келади. Булар турли жараёнларга, ҳамкорларга, маҳсулотларга ва инсонлар орқали реал вақт режимида уланиш ва маълумотларга киришни таъминлайди.  1.1-расм. Industry 4.0 Бугунги кундаги ахборотлашган жамиятда тўрт хил Industry инқилоби мавжуд. Биринчи саноат инқилоби Мазкур инқилоб 1700-йилларнинг охирларида - 1800-йилларнинг бошларида рўй берди. Бу вақт мобайнидаги ишлаб чиқариш инсонлар томонидан сув ва буғ моторларидан оқилона фойдаланиш ёки уй ҳайвонлари ёрдами билан амалга оширилган. Бу эса йилдан йилга оптималлашиб техник қурилмаларга юклатилган. Иккинчи саноат инқилоби ХХ асрнинг бошида дунё пўлатни жорий этиш ва фабрикаларда электр энергиясидан фойдаланиш билан иккинчи саноат инқилобига кирди. Электр энергиясини ишлаб чиқарувчилар Industryнинг самарадорлигини оширишга имкон берди ва завод машиналарини янада мобиллироқ қилиш имконини берди. Ушбу босқичда, маҳсулдорликни ошириш учун оммавий ишлаб чиқариш концепциялари жорий этилди, масалан, конвейер лентаси. Учинчи саноат инқилоби 1950 йиллар охиридан бошлаб, учинчи саноат инқилоби аста-секин пайдо бўлди, чунки ишлаб чиқарувчилар ўзларининг фабрикаларида кўпроқ электрон ва охир-оқибат компьютер ускуналаридан фойдалана бошладилар. Ушбу давр мобайнида ишлаб чиқарувчилар аналог ва механик технологияларга камроқ эътибор қаратадиган ва рақамли технологиялар ва автоматлаштириш дастурлари ҳақида кўпроқ маълумотга эга бўлган ўзгаришни бошладилар. Тўртинчи саноат инқилоби ёки Industry 4.0. Сўнгги бир неча ўн йилликлар ичида, Industry 4.0 деб номланувчи тўртинчи Industry инқилоби пайдо бўлди. Industry 4.0 сўнгги ўн йилликлар давомида рақамли технологиялар ва Internet of Things (IoT) орқали ўзаро боғланиш, реал вақтда маълумотларга кириш ва кибер-физикани жорий этиш йўли билан бутунлай янги даражага қаратди. Industry 4.0 ишлаб чиқаришга нисбатан тўлиқ, ўзаро боғлиқ ва яхлит ёндашувни таклиф этади. Жисмоний рақамли алоқа билан боғлайди ва бўлимлар, ҳамкорлар, етказиб берувчилар, маҳсулот ва инсонлар билан ўзаро алоқаларни яхшилашга имкон беради. Industry 4.0 бизнес эгаларига ўзларининг ишларининг ҳар бир жиҳатини яхшироқ назорат қилиш ва тушуниш имконини беради ва самарадорликни ошириш, жараёнларни яхшилаш ва ўсишини ошириш учун уларни тезкор маълумотлардан фойдаланишига имкон беради.  1.2-расм. Industry 4.0 хусусиятлари. IIoT ёки Industry 4.0 билан боғлиқ юзлаб концепциялар ва атамалар мавжуд: Корхона Ресурсларини режалаштириш (ERP) - ташкилотда ахборотни бошқариш учун ишлатилиши мумкин бўлган бизнес жараёнларини бошқариш воситалари; IoT (Internet of Things) - нарсаларнинг Интернети, сенсор ёки машиналар ва Интернет каби жисмоний объектлар ўртасидаги алоқалар билан боғлиқ; IIoT - ишлаб чиқаришга алоқадор бўлган нарсалар учун саноатлашган Интернетни англатади, бу инсонлар, маълумотлар ва машиналар ўртасидаги алоқаларни назарда тутади; Катта маълумот - катта маълумот тузилиши, сақланиши, ташкил этилиши, тенденциялар, уюшмаларнинг имкониятларини аниқлаш учун тузилган маълумотларнинг катта мажмуини билдиради; Сунъий ақл - компьютернинг топшириқларни бажариш қобилиятига ва тарихий равишда инсон онгининг маълум даражасига эга бўлган қарорларни қабул қилишга қаратилган тушунчадир; М2М - машинадан машинага ўтади ва симсиз ёки симли тармоқлар орқали иккита алоҳида машина ўртасидаги алоқани англатади; Рақамлаштириш - ахборотнинг турли хил турларини рақамли форматга йиғиш ва конвертация қилиш жараёнига тегишлидир. Ақлли фабрика - ақлли завод, Industry 4.0 технологиялар, ечимлар ва ёндашувларни ишлаб чиқишга маблағ талаб қилади; Машинали ўқитиш - компьютерларнинг сунъий ақл билан яхшилаши кераклигини англатади; Булутли ҳисоблаш - Cloud Computing - ахборотни сақлаш, бошқариш ва қайта ишлаш учун Интернетда жойлашган ўзаро боғлиқ бўлган узоқ серверлардан фойдаланиш амалиётига ишора қилади; Маълумотларни қайта ишлаш режими - реал вақтда, ҳақиқий вақтда маълумотларни қайта ишлаш, автоматлаштирилган маълумотларни узатиш учун компьютер тизимлари ва машиналарининг имкониятларини англатади ва натижалар реал вақт тизимига етказиш имконини беради; Экосистема - ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан экотизим, барча фаолиятларнинг потенциал уланишини англатади - инвентаризация ва режалаштириш, молиявий ҳисобот, мижоз муносабатлари, таъминот занжири бошқаруви ва ишлаб чиқариш кўрсаткичларини ўз ичига олади;. Жисмоний тизимлар (SPS) - шунингдек, баъзан кибер ишлаб чиқариш деб аталадиган кибер-физикавий тизимлар ишлаб чиқариш жараёнининг барча жиҳатларида реал вақтда маълумотларни тўплаш, таҳлил қилиш ва ошкораликни таъминлайдиган технология Industry 4.0 ни қўллаб-қувватловчи саноат муҳитини назарда тутади.  1.3-расм. Industry 4.0 технологиялари. Ишлаб чиқаришда Industry 4.0 нинг маъносини чуқурроқ тушунишга ёрдам берадиган учта усул мавжуд: 1. Таъминот занжири бошқарувини оптималлаштириш. Industry 4.0 технологиялари корхоналарни таъминот занжири бўйлаб маълумотларни яхшироқ тушунишга, бошқаришга ва кўришга имкон беради. Таъминот занжири бошқариш қобилиятидан фойдаланиб, компаниялар маҳсулот ва хизматларни бозорга тезроқ, арзонроқ ва камроқ самарали рақобатчиларга нисбатан яхшироқ эга бўлиш учун етказиб беришлари мумкин 2. Таҳлил қилиш. Industry 4.0 технологиялари ишлаб чиқарувчиларга юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни қачон юзага келишини олдиндан тахмин қилиш имконини беради. Ишлаб чиқариш корхонасида IoT тизимлари бўлмаса, профилактика парвариши мунтазам ёки вақтга асосланган бўлади. Бошқача айтганда, бу қўл меҳнатидир. IoT тизимидан фойдаланган ҳолда, профилактика техникаси жуда кўп автоматлаштирилган ва оптималлаштирилган. Тизимлар муаммолар пайдо бўлганда ёки механизмларни аниқлаб олишлари керак ва улар сизни жиддий муаммоларга дуч келмасидан олдин мумкин бўлган муаммоларни ҳал қилиш имкониятини бериши мумкин. Predistive analytics компанияга нафақат "нима бўлди?", "нима учун бундай бўлди?" каби реактив саволларни беришга имкон бермайди. 3. Активларни кузатиш ва оптималлаштириш. Industry 4.0 технологиялари ишлаб чиқарувчиларнинг таъминот занжири ҳар бир босқичида активлар билан янада самарали бўлишига ёрдам беради, бу эса уларни янада яхшироқ таъминлаш имконини беради, сифат ва оптималлаш имкониятларини логистика билан боғлиқ. Фабрикада IoT дан фойдаланиш орқали ходимлар бутун дунё бўйлаб ўз активларини яхшироқ кўришади. Активларни бошқариш, топшириш, таснифлаш ва созлаш каби стандарт активларни бошқариш вазифалари содда ва реал вақтда бошқарилиши мумкин. Industry 4.0 маҳсулотининг даври ва таъминот занжири, сотиш, инвентаризация, режалаштириш, сифат, дизайн ва мижозларга хизмат кўрсатиш тизимини ўз ичига олади. Уларнинг ҳар бири маълумот беради, ишлаб чиқариш ва бизнес жараёнлар бўйича тегишли қарашларни янгилайди ва жуда бой ва ўз вақтида таҳлилчилардир. Industry 4.0 дан фойдаланишнинг айрим афзалликлари қараб чиқамиз: 1) Amazon каби компаниялар логистика ва таъминот занжири бошқарувини такомиллаштиришда давом этар экан, биз ишимизни яхшилашимиз ва оптималлаштиришга ёрдам берадиган технологиялар ва ечимларни инвестициялашимиз керак. Муваффақиятли бўлиш учун мижозларга Амазон каби компаниядан олишлари мумкин бўлган хизмат даражасини (ёки яхшироқ) таъминлаш имконини берадиган тизимлар ва жараёнларга эга бўлишимиз керак. 2) Замонавий, инновацион технологияларга инвестиция киритадиган компаниялар 4.0 янги ходимларни жалб қилиш ва сақлаш учун энг яхши имкониятга эга. 3) Саноатнинг 4.0 ечимига инвестиция киритадиган компаниялар самарадорликни ошириш, бўлимлараро ҳамкорликни кучайтириш, башоратли ва таҳлилларни амалга ошириш, шунингдек, операторлар, ва менежерларга, реал вақтда маълумотларни ва маълумотлардан янада самарали фойдаланиш имконини беради. 4) Жиддий муаммоларга дуч келмасдан олдин муаммоларни ҳал қилишга имкон беради. Интернет билан боғланган машиналар ва автоматлаштириш таъминот занжирини бошқаришда ва сақлаб туриш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишда фаолроқ бўлишга ёрдам беради. 5) Харажатларни камайтириш, даромадни ошириш. Industry 4.0 ишлаб чиқариш жараёнлари ва таъминот занжирининг барча жиҳатларини бошқариш ва оптималлаштиришга ёрдам беради. Бу иш юзасидан аниқроқ ва тезкор қарорлар қабул қилишга тўғри келадиган маълумотларни реал вақтда олиш имконини беради, натижада ишнинг самарадорлиги ва рентабеллиги ошади. 1.2. Корхона ресурсларини режалаштириш (ERP). Мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш (CRM). Бизнес самарадорлигини бошқариш (BPM) Enterprise Resource Planning System (ERP) — Корхона ресурсларини режалаштириш тизими —корхонанинг ички ва ташқи ресурсларини (етарли физик активлар, молиявий, материал-техник ва инсон ресурслари) бошқариш учун интеграллашган тизим. ERP тизимининг мақсади корхона ичидаги барча хўжалик бўлинмалар (бизнес-функциялар) орасида ахборот оқимига таъсир этиш ва бошқа корхоналарни қўллаб-қувватлаш хисобланади. Қоидага кўра марказлашган маълумотлар базасида қурилган ERP тизими корхонанинг стандартлаштирилган ягона ахборот маконини шакллантиради. ERP тизими асосида барча корпоратив бизнес маълумотларни ўз ичига олувчи ва корхонанинг исталган зарур ходимлар сонининг уларга мос равишда берилган хуқуқлари билан бир вақтда мурожатини таъминловчи маълумотларнинг ягона омборини яратиш принципи ётади.  1.4-расм. ERP тизимининг хусусиятлари. ERP-тизими қуйидаги функциялар тўпламини ўз ичига олади: • ишлаб чиқарилувчи буюмларнинг таркибини хамда уларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган жараёнлар ва материал ресурсларни аниқловчи конструкторлик ва технологик спецификацияларни олиб бориш; • ишлаб чиқариш ва савдо режаларини шакллантириш; • махсулот ишлаб чиқариш режасини бажариш учун етказиб бериш муддати ва хажмини, материаллар ва эхтиёт қисмларга эхтиёжни режалаштириш; • захира ва сотиб олишни бошқариш: шартномаларни юритиш, сотиб олишни марказлаштирилган амалга ошириш, цех ва омборхона захираларини оптималлаштириш ва қайд этишни таъминлаш; • ишлаб чиқариш қувватини йириклаштирилган режалаштиришдан, то алохида станоклар ва ускуналарни ишлатилишигача режалаштириш; • молиявий ва бошқарув қайдлари, молиявий режани тузиш ва уни бажарилиши назоратини амалга оширишни киритган холда молияни тезкор бошқариш; • лойихаларни, уларни амалга ошириш учун зарур бўлган ресурслар ва босқичларни режалаштиришни ўз ичига олган холда, бошқариш.  1.5-расм. ERP тизимлар. ERP тизимининг MRPII (manufacturing resource planning – ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш) тизимидан асосий фарқлари: • ишлаб чиқариш типларининг, ҳамда ташкилотлар ва корхоналар фаолияти турларининг кўп сонлилиги; • фаолиятнинг турли йўналишлари бўйича ресурсларни режалаштириш; • корпоратив структуралар орқали гурухли автоном ишловчи корхоналарни бошқариш имконияти; • бошқарув ва молиявий режалаштириш қуйи тизимларига эътиборнинг кўпроқлиги; • транснационал корпорацияларни бошқарув функцияларининг мавжудлиги; • корхонанинг ахборотли инфраструктурасини яратишга, эгилувчанликка, ишончлилигига, турли дастурий платформалар билан мослашишига эътиборнинг кўпроқ қаратилганлиги; • корхонада қўлланиладиган иловалар ва бошқа тизимлар билан интеграцияси; • дастурий воситалари билан интеграцияси ёки тизимда мавжудлиги; • ривожланган созлаш воситалари ва аппарат дастурий воситаларини конфигурациялашнинг мавжудлиги. ERP II тизими – бу интернет технологиялари тақдим этадиган ахборот каналлари ёрдамида мижозлар ва контрагентлар билан корхонанинг торроқ ўзаро таъсир этиш имкониятини берувчи ERP тизими методологияси. ERP тизимини тадбиқ этиш сабаблари: • Молиявий ахборотни интеграциялаш • Буюртмалар хақида ахборотни интеграциялаш • Ишлаб чиқариш жараёнини стандартлаштириш ва тезлаштириш • Омборхона захираларини камайтириш • Персонал бўйича ахборотни стандартлаштириш Мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш (CRM) «Мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш (Customer Relationship Management - CRM)» тушунчаси 1990 йил бошларидан қўлланила бошлаган. Шундан буён CRM га таъриф бериш учун кўп уринишлар бўлган. 1. CRM дастурий таъминот ва оддий Internet имкониятлари методологияси учун ахборот саноати тушунчаси. Бу эса корхонага мижозлар билан ўзаро муносабатни ташкиллаштирилган йўл билан бошқаришга ёрдам беради. 2. CRM бу компания билан унинг мижозларини ўзаро муносабатлари пакетларини, шу жумладан сотув ва хизмат кўрсатиш жараёнларини боқаришдир. CRM иловалари компания мижозларини тушуниш ва ўзаро муносабатлари яхшиланишини таъминлайди. 3. CRM бу ташкилотларда бошланғич сотувни режалаштириш хамда кейинги сотувни активациялаш учун қўлланиладиган интеграциялашган ахборот тизимидир. CRM потенциал ва реал мижозлар билан ишлашни барча аспектларини, яъни call центрларни (қўнғироқлар), сотувни олдинлаш (форсирование), маркетинг, техник қўллаб-қувватлаш ва жойларда хизмат кўрсатишни қамраб олади. 4. CRM бу мижозларни аниқлаш, жалб этиш ва ушлаб қолиш бўйича интеграциялашган ёндошув. Ташкилотларга бир қанча каналлар, бўлимлар, бизнес мутахассисликлари ва геграфияси бўйича мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш ва координациялаш имконини беради. CRM ташкилотларга хар бир мижоз билан ўзаро муносабатларни қадрлашни максималлаштиришга ёрдам беради ва юқори корпоратив самарадорликка олиб келади. 5. CRM бу фойдани, даромадни ва мижозларни қониқтирувчи бизнес стратегия. У мижозлар сегменти атрофида ташкил этилади. Мижозлар эхтиёжлари бўйича ўзгаришларни стимуллаштиради, бу эса мижозни қониқтиради ва харакат марказига уни жалб этади. CRM-тизими (Customer Relationship Management - Мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш) – корпоратив ахборот тизими бўлиб, бизнесни юритиш учун замонавий инструментдир. У нафақат сотиш жараёни ва мижозлар билан ўзаро муносабатларни автоматлаштириш имконини беради балки, уларни ишини шундай ташкил этадики, корхона максимал натижа олишини таъминлайди.  1.6-расм. CRM тизими хусусиятлари. IT компаниялар, қоидага кўра, маркетинг, сотиш ва бизнеснинг хизматлар функцияларини автоматлаштирилган дастурий иловаларни тавсифлаш учун CRM терминини қўллайдилар. CRM-тизими охирга вақтларда «CRM-тизими» термини остида CRM концепциясини амалга оширишга йўналтирилган дастурий таъминот (ДТ) тушунилади. Бироқ CRM — дастурий махсулот хам эмас ва технология хам эмас. CRM — бардош (устойчивый) бизнесни қуришга йўналтирилган концепция ва ядроси «мижозга-йўналтирилган» ёндошувни ташкил этувчи бизнес стратегиядир. CRMнинг 4 та тури мавжуд: • Стратегик • Операцион • Аналитик • Аралаш Стратегик CRM бу – ядроси мижозга йўналтирилган бизнес стратегия бўлиб, унинг мақсади даромад келтирувчи мижозларни ушлаб қолишдан иборат. Операцион CRM - буюртмачи жараёнларини, яъни сотиш, маркетинг ва мижозга хизмат кўрсатишни автоматлаштиришга қаратилган. Аналитик CRM стратегик ва тактик мақсадлар учун мижозлар хақида маълумотларни интеллектуал йиғишга қаратилган. Аралаш (қўшма) CRM - компания, шериклар ва истеъмолчилар танловини оптималлаштириш мақсадида технологияларни ташкиллаштирилган чегараларда қўллайди. CRM-тизимлар имкониятлари: • Мижозлар хақида актуал ахборотга мурожат этиш; • Мижозларга тезкор хизмат кўрсатиш ва битимлар тузиш; • Мижозлар билан ўзаро муносабатлар схемасини шакллантириш, хужжат айланишини авторизациялаш; • Зарур бўлган барча хисобот маълумотларини ва аналитик ахборотларни тезкор олиш; • Менеджерларни операцион харажатларини камайтириш; • Менеджерлар ишини назорат қилиш; • Ходимлар ва бўлимлар орасида келишилган ўзаро муносабатлар; Асосий принциплар: • Мижозлар билан ўзаро муносабатлар хақида йиғиладиган маълумотларнинг ягона ахборот омборининг мавжудлиги. • Ўзаро муносабатларнинг кўп каналларининг қўлланилиши: сотиш нуқталарида хизмат кўрсатиш, телефон қўнғироқлари, электрон почта, тадбирлар, учрашувлар, веб-сайтларда регистрация формалари, реклама хаволалари, чатлар, ижтимоий тармоқлар. • Мижозлар хақида йиғилган ахборот тахлили ва қарор қабул қилиш учун маълумотларни тайёрлаш. Масалан: мижозларнинг компания учун ахамиятлилиги асосида уларнинг сегментацияси, у ёки бу пром-акцияларга потенциал жавоблар (отклик), компаниянинг у ёки бу махсулотларга эхтиёжлар прогнози CRM-тизимларининг қўлланилиш сохалари: • Хизмат кўрсатиш; • Ишлаб чиқариш; • Кўтара ва чакана савдо; • Суғурта ва молия; • Телекоммуникация ва транспорт; • Қурилиш. Мижозлар билан муносабатларни бошкариш учун CRM тизимини танлашнинг асосий критериялари: • Бизнес максадларига ва компаниянинг стратегиясига тизимнинг функционал имкониятлари мослиги; • Бошка корпоратив ахборот тизимлари билан интеграцияси; • Компания эхтиёжларига йуналтириб CRM тизимига кушимча функцияларни қўшиш имконияти; • CRMнинг техник талабларга мослиги; • CRM тизимига эгалик қилиш учун умумлашган нархи (лицензиялар, тадбиқ қилиш, қўллаб қувватлаш нархи) • Сизнинг худудингизда тадбиқ қилиш ва қўллаб-қувватлаш бўйича хизмат кўрсатиш имкониятларининг қулайлиги CRM тизими ўзи мустақил равишда дастурий махсулот бўлиши мумкин ёки ERP тизими таркибига модуль сифатида кириши мумкин (масалан, CRM тизими ERP тизими модули Microsoft Dynamics AX). Бизнесни бошқариш нуқтаи назаридан CRM тадбиқидан кутиладиган самарадорлик шунда аён бўладики, қарор қабул қилиш жараёнини автоматлаштириш хисобига пастроқ даражага ўтказилади ва унификациялаштирилади. Бунинг хисобидан сўровларга реакция тезлиги ошади, воситаларнинг айланма (оборот) тезлиги ошади. Бизнес самарадорлигини бошқариш (BPM) Business Performance Management (BPM) (бизнес самарадорлигини бошқариш) — эгалик қилувчиларни, менеджерларни, персоналларни ва ташқи контрагентларни умумий интеграциялашган бошқарув мухити чегараларида бирлаштириш йўли билан барча даражада ўз фаолиятининг самарадорлигини бошқариш ва компаниянинг ўз холатини бахолашни яхшилаш қобилиятига йўналтирилган, бошқарув қарорларини қабул қилишнинг жараёнга йўналтирилган, яхлит ёндошув. BPM – тизими иштирокчилар орасида ишлар оқимини тақсимлайди, шу орқали бизнес жараёнларни бошқаришни таъминлайди. Ўз-ўзидан бизнес жараёнларни автоматлаштириш, тизимни тадбиқ қилишнинг устувор мақсади деб қаралмайди ва хисоб-китоблар бу ерда BPM тизими тадбиқидан сўнг компаниянинг бизнес-жараёнларни бошқаришда инструмент пайдо бўлиши учун қилинади.  1.7-расм. BPM тизимлари хусусиятлари. BPM асосида узлуксиз циклни бошқариш ғояси ётади. У ўз ичига қуйидагиларни олади: • ривожланиш мақсадларни аниқлаш; • бу мақсадларга эрииш учун чекловларни аниқлаш факторларини моделлаштириш; • қўйилган мақсадга эришиш учун олиб борувчи харакатларни режалаштириш; • самарадорликнинг асосий кўрсаткичлари холати ва уларнинг режадан оғишини кузатиш имконини берувчи доимий мониторинг; • самарадорликнинг табиатини яхшироқ хис этиш имконини берувчи эришилган натижалар тахлили; • бошқарувчиларга келгуси қарорларни қабул қилиш учун ёрдам берувчи хисоботларни тузиш. Аналитика воситалари ва архитектураси BPM- тизими таркибида учта қаватни ажратиб кўрсатилади. • Маълумотларни бошқариш ва маълумотлар омбори қавати. Булар ташкилотнинг қайд этиш тизимларидан интеграциялашган инструментлар ёрдамида ахборот билан тўлдирилади; • ВРМ- иловалар қавати. Бошқарув ва хисоботларни тайёрлашнинг интеграциялашган қўллаб- қувватлаш учун амалий модуллардан ташкил топган; • Хисоботлар ва тахлил қавати. Тайёр ВРМ-инструментал ечим (BI) ва амалий (ВРМ) компонентлардан ташкил топган. • BI-инструментлар маълумотлар омборини яратиш ва тўлдириш, тахлил ва хисоботларни чоп этиш учун қўлланилади. • ВРМ-иловалар — бошқарув функцияларини ва хисобот кўрсаткичлаларини қўллаб-қувватлаш учун қўлланилади. Исталган BPM - тизими модулли ташкил этишини назарда тутади ва ўз ичига қуйидагиларни олади: • жараёнларни кўриш, тавсифлаш, тахлил қилиш учун мўлжалланган график функциялари. • ВРМ жараёнларининг назоратларини амалга ошириш топшириқларини бажарувчи сервер. • жараённи бажариш давомида ўзгартириш функцияларини бажарувчи тезкор ишлаш воситалари. • мониторинг ва бошқарув инструментлари ВРМ-тизими икки поғонали бизнес аналитикага эга: • Биринчи поғонада бизнес-фаоллиги мониторинги- Business Activity Monitoring (ВАМ) инструментарийси мавжуд. Бунда реал вақтда жараён натижавийлиги асосий кўрсаткичларининг тахлили орқали бизнес жараёнларини бошқариш содир бўлади. • Иккинчи поғонада автоматлаштирилган бизнес-жараёнларни BI (Busines Intelligent) тахлили содир бўлади. Бизнес- жараён тахлили, уни доимо мукаммаллаштириш учун амалга оширилади. ВРМ тизимларини тадбиқининг афзалликлари: • Маълумотларни кўриш ва тахлил қилиш учун турли иловалар ва маълумотлар омборидан битта тизимда ахборотларни консолидациялаш. • Молиялаштириш, режалаштириш, моделлаштириш ва тахлилнинг самарали функционаллари учун молиявий иловалар. • Барча мутахассисларнинг режалаштириш ва башорат қилишдаги уринишларини ягона баошқарув тизимига бирлаштириш. • Қўшма корхоналар ва филиаллардан зарур бўлган маълумотларни йиғиш вақтини қисқартириш. • Кўп сонли турли кўрсаткичлардан фойдаланиш хисобидан компания фаолияти хақида тўлқ тасаввурга эга бўлиш. Булутли ҳисоблашлар (Cloud computing) (2 соат) Режа: 2.1. Булутли ҳисоблашлар (Cloud computing): асосий тушунчалар; 2.2. Булутли сақлаш моделлари; 2.3. Булутли технологияларнинг хусусиятлари; 2.4. Булутли технологияларнинг афзалликлари ва камчиликлари. Таянч иборалар: булутли ҳисоблашлар, булутли технологиялар, булутли хизматлар, гибрид булут, шаҳсий булут, Iaas, PaaS, SaaS. 2.1. Булутли ҳисоблашлар (Cloud computing): асосий тушунчалар. Булутли ҳисоблаш бир неча йиллардан бери АТ дунёсининг этакчи йўналишларидан бири бўлиб келмоқда. Булутли ҳисоблашнинг моҳияти фойдаланувчиларга Интернет орқали хизматларга, ҳисоблаш ресурслари ва иловаларига (шу жумладан операцион тизимлар ва инфратузилма) масофадан киришни таъминлашдан иборат. Маълумотларни булутли сақлаш - он-лайн сақлаш модели, унда маълумотлар тармоқ бўйлаб тарқатилган кўплаб серверларда сақланади. Маълумотлар "булут" да сақланади ва қайта ишланади, бу мижоз нуқтаи назаридан битта йирик виртуал сервердир. Жисмоний жиҳатдан, бундай серверлар бир-биридан масофадан, ҳар хил қитъалар жойлашган жойга қадар жойлашган бўлиши мумкин. Маълум бўлишича, булутли сақлаш динамик равишда кенгайиб борадиган ахборот тизими. Булутли сақлашни ташкил қилишнинг бир неча йўли мавжуд. Хусусий "булут" - бу битта ташкилот фойдаланиши учун мўлжалланган инфратузилма, шу жумладан бир нечта истеъмолчилар (масалан, битта ташкилотнинг бўлинмалари), эҳтимол ушбу ташкилотнинг мижозлари ва пудратчилари. Хусусий "булут" га ташкилотнинг ўзи, шунингдек, учинчи томон (ёки уларнинг баъзи бир бирикмаси) эгалик қилиши, бошқариши ва бошқарилиши мумкин ва у жисмонан ҳам эгасининг юрисдикциясидан ташқарида мавжуд бўлиши мумкин. Умумий "булут" бу кенг омма томонидан бепул фойдаланиш учун мўлжалланган инфратузилма. Умумий "булут" тижорат, илмий ва давлат ташкилотлари томонидан бошқарилиши, бошқарилиши ва бошқарилиши мумкин. Ушбу "булут" иқтисодий нуқтаи назардан фойдаланиш учун энг мақбулдир. Гибрид "булут" бу ноёб объект бўлиб қоладиган, аммо стандартлаштирилган ёки хусусий маълумотлар ва амалий технологиялар билан ўзаро боғлиқ бўлган икки ёки ундан кўп турли хил булутли инфратузилмаларнинг (хусусий, давлат ёки жамоат) комбинацияси. Умумий "булут" бу умумий вазифаларни (масалан, ваколатхоналар, хавфсизлик талаблари, сиёсат ва турли талабларга мувофиқлик) зиммасига юкланган ташкилотларнинг маълум бир истеъмолчилари ҳамжамияти фойдаланиши учун мўлжалланган инфратузилма тури. Умумий "булут" кооператив (биргаликда) эгалик қилиш, бошқариш ва бошқариш бир ёки бир нечта жамоат ташкилотлари ёки учинчи томон (ёки уларнинг ҳар қандай бирикмаси) бўлиши мумкин ва у эгасининг юрисдикцияси ичида ҳам, ташқарисида ҳам мавжуд бўлиши мумкин.     1.1.-расм. Булутли технологиялар Булутли ҳисоблашнинг учта шакли мавжуд: Давлат булутлар, хусусий булутлар ва гибрид булутлар. Давлат булутларга мисоллар - Amazon Elastic COMPUTE Cloud (EC2), IBMнинг Blue Cloud, Sun Cloud, Google App engine ва Windows Azure ҳизматлар ташкилотини ўз ичига олади. Фойдаланувчилар учун, кенг миқёсдаги энг яхши иқтисодий фойда беради булутлар турлари, созлаш учун иловаарат, дастур ва тармоқли кенглиги харажатларини провайдер билан қопланган булутлар ҳисобланади. Бу ҳақи-бошига-фойдаланиш модель экан ва этказилган фақат харажатлар ишлатилади қувватига асосланган. Баъзи чеклашлар борки, жамоат булутларни ҳар бирини ташкил этиш учун энг мувофиқ бўлиши мумкин бўлганларигина олинади. Модел хосил қилиш, конфигурацияни, хавфсизлик ва CLA ўзига хос хусусиятини чеклайди мумкин камроқдан-идеал йўқлиги қоидаларга бўйсунади. Хусусий булутлар мослашувчан бўлиб, автоматлаштириш ва мониторинглаштириш имкониятини беради. Хусусий булутлар кўламини одатда иқтисодиёт жиҳатдан қиммат бўлиши мумкин. Бу кичик ва ўрта бизнес учун қўлланилади. 2.2. Булутли сақлаш моделлари Булутли хизматларнинг деярли барчасига киришни булут хизмати орқали олиш мумкин. Бозор томонидан таклиф қилинган булутли тизимлар хизматга йўналтирилган: уларнинг асосий вазифаси фойдаланувчига сифатли хизмат кўрсатишдир. Булутли ҳисоблаш билан боғлиқ бўлган барча нарсалар одатда ааS сўзи “as a Service” деб аталади. Бу "хизмат сифатида", яъни "хизмат сифатида" деган маънони англатади. Хизматларни тақдим этишнинг бир нечта моделлари мавжуд: Iaas - Information-as-a-Service ("маълумот хизмат сифатида") - мижозларга турли хил IТ-ресурсларни тақдим этиш. Одатда, Iaas модели виртуал сервер, сақлаш, тармоқ инфратузилмасини тақдим қилишни ўз ичига олади. Iaas фойдаланувчига хизматни созлаш учун кенг имконият беради, аммо шу билан бирга, хизмат кўрсатишни қийинлаштиради. PaaS - Process-as-a-Service ("жараён хизмат сифатида ") - дастурий таъминот платформасига киришни таъминлайди. Фойдаланувчилар ушбу платформа асосида ўзларининг амалий дастурларини яратишлари ва жойлаштириши мумкин, улар пастки даражадаги ресурсларни бошқариш (операцион тизим, маълумотларни сақлаш ва бошқалар) га кириш ҳуқуқига эга. Ҳар бир аниқ платформанинг сезиларли фарқлар туфайли, битта PaaS эчимидан бошқасига кўчириш имконсиздир. Бу ҳақиқат баъзи провайдерларни универсал PaaS интерфейсини ишлаб чиқиш ҳақида ўйлашга мажбур қилади. SaaS - Storage-as-a-Service ("сақлаш хизмат сифатида") - дастурий таъминотни таъминлайди. Ушбу моделда фойдаланувчилар фақат тармоқ орқали керакли дастурларнинг ишлашига кириш ҳуқуқига эга бўладилар. SaaS модели аллақачон ҳужжатларни таҳрирлаш ва тақдимот қилиш, лойиҳаларни бошқариш учун аризаларни топшириш учун ишлатилади  1.2-расм. Булутли хизматларнинг турлари.  1.3-расм. Булутли технологиялар моделларининг ички тузилиши. Бугунги кунга келиб, бошқа хизматлар пайдо бўлди. "Маълумот хизмат сифатида" (Desktop as a Service, DaaS) - DaaS хизматини тақдим этишда мижозлар ишлашга тўлиқ тайёр бўлган стандарт иш станциясини олади (топшириқни топширади), уни ҳар бир фойдаланувчи ўз вазифалари учун қўшимча равишда созлаши мумкин. Шундай қилиб, фойдаланувчи алоҳида дастурга эмас, балки тўлақонли ишлаш учун зарур бўлган дастурий комплексга кириш ҳуқуқига эга бўлади. Ишга келганда, у шунчаки ўз маълумотларини киритади (логин / парол ёки аутентификация қилишнинг бошқа воситалари) ва унинг компютеридан эмас, балки учинчи томон серверидан ҳам фойдаланиш мумкин. "Иш жой хизмат сифатида" (Workspace as a Service, сокр. WaaS),) модели шунга ўхшаш, аммо DaaS -дан фарқли ўлароқ, фойдаланувчи фақат дастурга кириш ҳуқуқига эга, шу билан бирга барча ҳисоб-китоблар тўғридан-тўғри унинг машинасида амалга оширилади. «Ускуна хизмат сифатида» (Hardware as a Service, HaaS) модели ҳам маълум, аммо IaaS моделининг пастки тури бўлиши мумкин. "Ҳамма нарси хизмат сифатида" (Everything as a service, сокр. EaaS) - юқорида келтирилган барча эчимларнинг элементларини ўз ичига олган ва ҳозирги пайтда тушунча бўлган модел. Санаб ўтилган тоифаларнинг ҳар бири (хизмат кўрсатиш моделлари) мустақил равишда ёки хизмат ҳаволаларининг бошқа вариантлари билан биргаликда жалб қилиниши мумкин. 2.3. Булутли технологияларнинг хусусиятлари Булут ресурсларини ташкилот ходимларининг ишларини ташкил қилинишига ўхшаш кўринишда тингловчиларнинг ўқиш жараёнини рационал ташкил қилиш имконига эга бўлиш мақсадида таълимда самарали фойдаланиш мумкин. Таълимда булут технологиясидан фойдаланишга мисол сифатида талабалар, профессор-ўқитувчилар ва бошқалар учун шахсий кабинетлар, электрон кундалик ва журналларни кўрсатиш мумкин. Булутли технология ахборот технологияларининг барча афзалликларидан фойдаланиб турли хил ижтимоий дастурий таъминотларга киришни ташкил қилиш имконини беради, улар мобил ўқишни ташкил қилиш учун платформа сифатида хизмат қилиши мумкин. Шу боис булутли технологиядан фойдаланиш ўқиш жараёнига сарфланадиган харажатларни камайтириш, ўқув материалларини шакллантириш, унга киришни таъминлаш, ўқув режаларини тезкор ўзгартириш ҳисобига ўқиш сифатини ошириш имконини беради.  1.4-расм. Булутли хизматларнинг турлари. Булут тизимларининг хусусиятларини учта муҳим синфга бўлиш мумкин: • Асосий; • технологик; • иқтисодий. Асосий хусусиятларни кўриб чиқинг. Эластиклик - бу хусусият ўлчаш қобилиятини англатади. Шуни таъкидлаш керакки, ишлатилган ресурслар сонининг динамик ўсишига қўшимча равишда ажратилган ҳисоблаш қувватини камайтириш имконияти ҳам талаб қилинади. Айнан мана шу хусусият булутли тизимларни классик ахборот тизимларига нисбатан бир қатор иқтисодий афзалликларни беради. Хатоларга бардошлик - хатоларга чидамлилигининг юқори даражасини таъминлаш ортиқча маблағларни талаб қилади. Булутли тизимларда виртуализация ёрдамида асосан ундан халос бўлиш мумкин. Белгиланган хизмат сифатини таъминлаш - бу нафақат хизматларнинг юқори даражада бўлишини таъминлаш, балки бошқа муҳим аҳамиятга эга бўлган хусусиятларни ҳам ўз ичига олади: фойдаланувчи ҳаракатларига жавоб бериш вақти, эълон қилинган ишларнинг бажарилиши ва ҳоказо. Кўрсатилаётган хизматларнинг сифати кафолатларисиз булутли тизимлардан фойдаланиш (айниқса ташқи провайдер томонидан таъминланадиган). ) бизнес учун ўта хавфли бўлиб қоладилар. Динамиклик - ИТ тизими ўзгарувчан бизнес эҳтиёжларига жавоб бера оладиган вақт, ҳозирги вақтда жуда муҳим параметрга айланмоқда. Агар тизим мижозларнинг талабларини ўзгартирган ҳолда тезда қайта тиклана олса, у бизнеснинг узлюксизлигини таъминлаш учун асос бўлади ва булутли инфратузилмалар учун сиз ортиқча сарфланган ресурслар билан тўлашга мажбур эмассиз. Технологик хусусиятларни ҳисобга олинг. Виртуализация - виртуализация тизимларидан фойдаланиш жисмоний ускуналардан мавҳум ҳолда булут тизимлари учун асосий талабларни бажаришга имкон беради. Шу билан бирга, тизимга техник хизмат кўрсатиш нафақат соддалаштирилган, балки инфратузилманинг барқарорлиги ҳам оширилган. Бундан ташқари, виртуализациядан фойдаланиш булут тизимлари учун эластик кенгайишни таъминлайди. Сақлашни бошқариш - булутли тизимлар тез-тез тарқатилганлиги сабабли, маълумотларга киришни самарали бошқариш вазифаси жуда кескин. Мувофиқликни таъминлашдан ташқари, кириш тезлигини ва сақланадиган маълумот ҳажмининг ошишини ҳам ҳисобга олиш керак. Хавфсизлик - булут тизимларининг хавфсизлигини таъминлаш бугунги кунда булут тизимларини ташкил қилиш ва улар билан ишлашда энг муҳим вазифа ҳисобланади. Ҳозирги вақтда маълумотлар хавфсизлигини таъминлаш учун тайёр эчим йўқ ва ҳар ким бу муаммони ўз йўлида ҳал қилади. Булутли дастурлар учун дастурий таъминот АПИ-лари - иловалар ва булутли тизимларнинг ўзаро таъсири учун стандартлаштирилган дастурий интерфейсларнинг мавжудлиги ишлаб чиқувчиларга булутли инфратузилманинг барча афзалликларидан фойдаланган ҳолда дастлаб булутли дастурларни яратишга имкон беради. Истеъмол қилинадиган ресурслар ва тақдим этилаётган хизматларнинг кўрсаткичлари бир қатор булутли инфратузилма функцияларини бошқариш ва автоматлаштиришни таъминлаш учун жуда муҳимдир. Иқтисодий хусусиятларни ҳисобга олинг. Эвропалик мутахассислар томонидан айтилган булутли тизимларни амалга оширишнинг иқтисодий жиҳатлари аллақачон яхши маълум бўлган: • фақат ишлатилган ресурслар учун тўлов; • мулк қийматининг пасайиши; Инвестицияларнинг юқори рентабеллиги; • капитал харажатларнинг бир қисмини операцион тизимга ўтказиш; Замонавий ИТ технологияларининг экологик жиҳатлари. 2.4. Булутли хизматларнинг афзалликлари ва камчиликлари Булутли сақлаш ва хизматларнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: • деярли ҳар қандай жойда ва қурилмада исталган ҳужжат устида ишлаш имконияти; • мутлақо исталган жойда жойлашган ва ҳар хил қурилмалардан фойдалана оладиган бир нечта фойдаланувчилар учун маълумотларга умумий киришни ва кейинчалик синхронлашни ташкил этиш; • маълумотлар учун чексиз бўш жой; • маълумотларни узатиш қулайлиги; • муҳим маълумотларнинг нусхаларини сақлаш; • булутли хизматлардан фойдаланувчилар, барча манбалари ишлатилмайдиган серверни ижарага олиш учун эмас, балки аслида фойдаланган жой учун ҳақ тўлайдилар; Фойдаланувчига маълумотларни сақлаш инфратузилмасини сотиб олиш, қўллаб-қувватлаш ва техник хизмат кўрсатиш билан шуғулланишнинг ҳожати йўқ, натижада ишлаб чиқариш умумий таннархини пасайтиради; • Маълумотларнинг захира нусхасини яратиш ва сақлашнинг барча процедуралари булут маркази провайдери томонидан амалга оширилади, бу эса мижозни ушбу жараёнга жалб қилмайди. Бироқ, ижобий шарҳлардан ташқари, булутни сақлаш тушунчаси ҳам танқид қилинади. Булутли сақлаш ва хизматларнинг камчиликлари қуйидагиларни ўз ичига олади: • булутли хизматдан фойдаланганда барча маълумотлар чет эл серверларида жойлашган ва унга кириш учинчи томон дастурлари орқали амалга оширилади, натижада фойдаланувчи сақлаш хизматини тақдим этадиган компанияга қарам бўлади; • ушбу технологиянинг кенг тарқалиши билан, фойдаланувчи қолдирган маълумотлар йиллар давомида сақланиб қолинса ёки унинг бирон бир қисмини ўзгартира олмаса, назорациз маълумотларни шакллантириш билан боғлиқ муаммолар юзага келиши мумкин; • булутли компютерлардан фойдаланадиган хизматлардан фойдаланувчилар сони сезиларли даражада ошиши сабабли, хатолар ва маълумотларнинг тарқалиши нархи ошмоқда; • ИТ инфратузилмаси хавфсизлигига булутли сақлаш воситалари таъсир кўрсатиши мумкин: - компания ходимлари махфий маълумотларни алмашишлари (ўғирлашлари) мумкин; Дата он-лайн маълумотларни сақлаш тизимлари зарарли дастурларни корпоратив тармоқларида тез тарқатиш усулларидан бири бўлиши мумкин; он-лайн маълумотлардан фойдаланиш, сиз махфий маълумотларни йўқотишингиз мумкин; • булутли хизматлардаги ҳисоблар бузилиши мумкин ва бунинг натижасида махфий маълумотларнинг йўқолиши ёки оқиши мумкин. • булутли тизимлардаги маълумотлар билан боғлиқ зиддиятли вазиятларда, қандай ҳуқуқий ҳужжатларга мурожаат қилиш кераклиги аниқ эмас. Булутли сақлашнинг камчиликларини баҳолаб, сиз уларни битта асосий муаммо сифатида умумлаштиришингиз мумкин, бу маълумотлар хавфсизлиги этарли эмас. Бундан ташқари, ушбу муаммо булутли шлюз орқали маълумотлар билан ишлашда ҳам, булутли сақлаш инфратузилмасининг хавфсизлигини ҳам ўз ичига олади. Катта маълумотлар (Big Data): асосий тушунчалар, тамойиллар ва тизимлар. Big Data Analytics (2 соат). Режа: 3.1. Катта маълумотлар: асосий тушунчалар. 3.2. Учта «В» ва катта маълумотлар билан ишлашнинг учта принципи. 3.3. Big Data билан технологиялар ва тенденциялар. 3.4. Катта маълумотларни таҳлил қилиш усуллари ва усуллари. Асосий тушунчалар: Катта маълумотлар, Big Data, ҳажм, тезлик, хилма-хиллик, Big Data технологиялари. 3.1. Катта маълумотлар: асосий тушунчалар. Катта маълумотлар - бу турли мақсад ва вазифалар, ишлов бериш усуллари, турли хил ҳолатлар ва ёндашувлар учун тузилган ва тузилмаган маълумотларни қайта ишлаш. Тузилмайдиган маълумотлар - бу маълум тартибда ташкил этилмаган ёки дастлабки тузилишга эга бўлмаган маълумотлар. «Катта маълумотлар» атамаси Nature журнали Клиффорд Линч томонидан 2008 йилда дунёда маълумотларнинг ўсишига бағишланган махсус сонида киритилган. 2018 йил ўрталарига келиб Википедия Big Data атамасига қуйидаги таъриф берди: «Катта маълумотлар бу 2000-йилларнинг охирида пайдо бўлган ва маълумотлар базасини бошқаришнинг анъанавий тизимлари ва Business Intelligence эчимларига муқобил бўлган горизонтал миқёсда кенгайтириладиган дастурий воситалар томонидан самарали ишлов берилган улкан ҳажм ва сезиларли хилма-хилликка оид тузилган ва тузилмаган маълумотларнинг таърифидир.» Кўриб турганингиздек, ушбу таърифда «улкан», «аҳамиятли», «самарали» ва «алтернатив» каби ноаниқ атамалар мавжуд. Масалан, 4 Терабайт (ноутбук учун ташқи қаттиқ диск сиғими) катта маълумотми ёки йўқми? Википедия ушбу таърифга қуйидагиларни қўшади: «кенг маънода» катта маълумотлар «улкан маълумотлар тўпламини таҳлил қилиш учун технологик имкониятларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлган ижтимоий-иқтисодий ҳодиса сифатида айтилади, баъзи бир муаммоли соҳаларда бутун дунё миқёсидаги маълумотлар ва бундан келиб чиқадиган трансформацион оқибатлар. Энг содда таърифдан хам фойдаланиш мумкин: «Катта маълумотлар - бу учта операцияни бажариш учун мўлжалланган технологияларнинг бирикмаси: 1. «Оддий» сценарийларга қараганда катта ҳажмдаги маълумотларни қайта ишлаш 2. Жуда катта ҳажмда жуда тез келадиган маълумотлар билан ишлаш. Яъни, маълумотлар шунчаки кўп эмас, лекин доимий равишда тобора кўпайиб бормоқда 3. Таркибий ва юмшоқ тузилган маълумотлар билан параллел ва турли томонларда ишлаш имконига эга бўлиш. ” IBS таҳлилчиларига кўра «бутун дунё миқёсидаги маълумотлар ҳажмини» қуйидаги қийматлар билан баҳолади: 2003 йил - 5 экзабайт маълумотлар (1 ЭБ = 1 миллиард гигабайт) 2008 йил - 0,18 зеттабайт (1 СТ = 1024 экзабайт) 2015 йил - 6,5 зеттабайтдан кўпроқ 2020 - 40–44 зеттабайт (прогноз) 2025 йил - бу ҳажм яна 10 баравар кўпаяди. Мутахассисларнинг фикрига кўра, катта маълумотлар кунига 100 Гб дан ортиқ маълумотлар оқимини ўз ичига олади. Бугунги кунда ушбу оддий атамада фақат иккита сўз мавжуд - маълумотларни қайта ишлаш ва сақлаш. Бугунги дунёда Big Data - бу кенг кўламли маълумотларни таҳлил қилиш учун янги технологияларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлган ижтимоий-иқтисодий ҳодисадир.  3.1-расм. Маълумотларнинг катта ўсиши индекси 3.2.Уч“V”ва учта катта маълумотлар принциплари Катта маълумотларнинг аниқловчи хусусиятлари, уларнинг жисмоний ҳажмидан ташқари, ушбу маълумотларни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш вазифасининг мураккаблигини таъкидлайдиган бошқа хусусиятлардир. Мета Group компанияси 2001 йилда Мета Group компанияси томонидан ҳар уч жиҳат бўйича ҳам маълумотларни бошқаришнинг бир хил аҳамиятлилигини намойиш этиш учун VVV атрибутлари тўпламини (VVV - volume, velocity, variety) (ҳажм, тезлик, хилма-хиллик - жисмоний ҳажм, маълумотларнинг ўсиш суръати ва тезкор қайта ишлаш зарурати, турли хил маълумотларни бир вақтнинг ўзида қайта ишлаш қобилияти) ишлаб чиқди.  3.2-расм. Катта маълумот асослари Келажакда талқинлар тўртта V (veracity – ишончлилик кўшилган), бешта V (viability - ҳаётийлик ва value – қиймат кўшилган) ва еттита V (variability - ўзгарувчанлик ва visualization – визуализация кўшилган) билан изохланади. Юқоридаги таърифларга асосланиб, катта маълумотлар билан ишлашнинг асосий принциплари қуйидагилардан иборат: 1. Горизонтал масштаблаш. Бу катта маълумотларни қайта ишлашнинг асосий принципи. Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳар куни кўп маълумотлар бор. Шунга кўра, ушбу маълумотлар тақсимланадиган ҳисоблаш тугунлари сонини кўпайтириш керак лекин ишлаш самарасини бузмасдан амалга оширилиши керак. 2. Камчиликларга бардошлик (отказоустойчивость). Ушбу тамойил аввалгисидан келиб чиқади. Кластерда жуда кўп ҳисоблаш тугунлари бўлиши мумкин (баъзида ўн минглаб) ва уларнинг сони, мумкин, кўпаяди ва машинанинг ишдан чиқиши эҳтимоли ҳам ортади. Катта маълумотлар билан ишлаш усуллари бундай ҳолатларнинг эҳтимолини ҳисобга олиши ва профилактика чораларини кўриши керак. 3. Маълумотларнинг локаллиги. Маълумотлар жуда кўп сонли ҳисоблаш тугунлари бўйлаб тақсимланганлиги сабабли, улар битта серверда жойлашган бўлса ва бошқасида ишлов берилса, маълумотларни узатиш харажатлари асоссиз равишда ошиб кетиши мумкин. Шунинг учун, улар сақланадиган машинада маълумотларни қайта ишлашни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Ушбу принциплар анъанавий, марказлаштирилган ва яхши тузилган маълумотларни сақлаш учун вертикал моделлардан фарқ қилади. Шунга кўра, катта маълумотлар билан ишлаш учун янги ёндашувлар ва технологиялар ишлаб чиқилмоқда. 3.3. Big Data билан ишлаш технологиялар ва тенденциялар Дастлаб, СУБД NoSQL MapReduce алгоритмлари ва Hadoop лойиҳаси воситалари каби номаълум тузилган маълумотларга оммавий равишда параллел равишда ишлов бериш усуллари ва технологиялари киритилган. Кейинчалик, бошқа эчимлар катта маълумот технологияларига тааллуқли бўлиб, улар катта-катта маълумотлар массивларини, шунингдек баъзи бир ускуналарни қайта ишлаш қобилиятларида ўхшаш хусусиятларни тақдим этишди. MapReduce - Google томонидан тақдим этилган компютер кластерларида тақсимланган параллел ҳисоблаш модели. Ушбу моделга кўра дастур кластер тугунларида бажариладиган жуда кўп ўхшаш элементар вазифаларга бўлинади ва кейинчалик табиий равишда якуний натижага туширилади. • NoSQL (инглиз тилидан Not Only SQL) - ҳар хил номутаносиб маълумотлар базалари ва омборхоналар учун умумий атама бирон бир аниқ технология ёки маҳсулотни англатмайди. Анъанавий реляцион маълумотлар базалари жуда тез ва бир хил бўлган сўровлар учун жуда мос келади ва катта маълумотларга хос бўлган мураккаб ва мослашувчан қурилган сўровларда юк ўртача чегаралардан ошиб кетади ва маълумотлар базасидан фойдаланиш самарасиз бўлади. • Hadoop - бепул тарқатиладиган ёрдамчи воситалар тўплами, кутубхоналар ва юзлаб ва минглаб тугунлар кластерларида ишлайдиган тарқатилган дастурларни ишлаб чиқиш ва бошқариш. У катта маълумотларнинг асосий технологияларидан бири ҳисобланади. • Р - статистик маълумотларни ва графикаларни қайта ишлаш учун дастурлаш тили. У маълумотларни таҳлил қилиш учун кенг қўлланилади ва аслида статистик дастурлар учун стандарт бўлиб қолди. • Ускунa эчимлари. Teradata, EMC ва бошқа корпорациялар катта маълумотларни қайта ишлаш учун мўлжалланган аппарат ва дастурий таъминотни таклиф этади. Ушбу тизимлар серверлар ва оммавий параллел ишлов бериш учун бошқариш дастурларини ўз ичига олган ўрнатишга тайёр телекоммуникация шкафлари сифатида этказиб берилади. Бунга баъзан тасодифий кириш хотирасида аналитик ишлов бериш учун аппарат эчимлари, хусусан, SAP ва Oracle Analytics-дан Hana дастурий таъминоти ва дастурий таъминотлари киради, гарчи бундай қайта ишлаш дастлаб катта даражада параллел бўлмаса ҳам ва битта тугуннинг хотира ҳажми чекланган бир неча терабайт McKinsey консалтинг компанияси аксарият таҳлилчилар томонидан кўриб чиқилган NoSQL, MapReduce, Hadoop, Р технологияларига қўшимча равишда, катта маълумотларга ишлов бериш шароитида SQL қўллаб-қувватлайдиган Business Intelligence технологиялари ва маълумотлар базасини бошқариш тизимларини ҳам ўз ичига олади.  3.3-расм. Катта маълумотлар технологияси 3.4. Катта маълумотларни таҳлил қилиш усуллари. McKinsey, стратегик менежмент билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишга ихтисослашган халқаро консалтинг компанияси, катта маълумотларга нисбатан қўлланиладиган 11 усул ва таҳлил усулларини аниқлайди. Data Mining - маълумотлар бўйича қарор қабул қилиш учун зарур бўлган илгари номаълум, арзимас, амалий фойдали билимларни аниқлаш усуллари тўплами. Бундай усуллар, хусусан, уюшма қоидаларини ўрганиш, таснифлаш (таснифлаш), кластер таҳлили, регрессион таҳлил, оғишларни аниқлаш ва таҳлил қилиш ва бошқаларни ўз ичига олади. • Краудсорсинг - бу ишларни меҳнат муносабатларига кирмасдан амалга оширадиган кенг, номаълум одамлар гуруҳлари бўйича маълумотларни таснифлаш ва бойитиш. • Маълумотни бирлаштириш ва интеграциялаш (data fusion and integration) - турли хил манбалардан олинган турли хил маълумотларни чуқур таҳлил қилиш учун (масалан, рақамли сигналларга ишлов бериш, табиий тилга ишлов бериш, шу жумладан оҳанглар таҳлили ва бошқалар) турли хил манбалардан маълумотларни йиғиш имконини берадиган техникалар тўплами. • Машинали ўқитиш, шу жумладан ўқитувчисиз ва ўқитувчисиз ўқитиш - статистик таҳлил асосида яратилган моделлардан фойдаланиш ёки асосий моделлар асосида мураккаб прогнозларни олиш учун машинани ўрганиш. • Сунъий нейрон тармоқлар, тармоқ таҳлиллари, оптималлаштириш, шу жумладан генетик алгоритмлар (genetic algorithm - генетик алгоритм - табиатдаги табиий селекцияга ўхшаш механизмлардан фойдаланган ҳолда керакли параметрларни тасодифий танлаш, бирлаштириш ва ўзгартириш орқали оптималлаштириш ва моделлаштириш муаммоларини эчишда ишлатиладиган эвристик қидирув алгоритмлари) • Нақшни аниқлаш, • Башоратли таҳлил.. Симуляция (simulation) - бу жараёнларни ҳақиқатда бўлгандек тасвирлайдиган моделларни яратишга имкон берадиган усул. Симуляцияни экспериментал синовларнинг бир тури сифатида кўриб чиқиш мумкин. Фазовий таҳлил (spatial analysis) - маълумотлардан олинган топологик, геометрик ва географик маълумотлардан фойдаланадиган усуллар синфи. • Статистик таҳлил - вақтни таҳлил қилиш, А / Б тести (A/B testing, split testing - маркетинг тадқиқоти усули; уни ишлатишда элементларнинг назорат гуруҳи бир ёки бир нечта кўрсаткичлар ўзгартирилган синов гуруҳлари тўплами билан таққосланади. мақсадни яхшилайдиган қайси ўзгаришларни аниқланг) • Аналитик маълумотларни визуализация қилиш - натижаларни олиш учун ҳам, кейинги таҳлил учун манба маълумотлари сифатида фойдаланиш учун интерфаол хусусиятлар ва анимациялардан фойдаланган ҳолда чизмалар, диаграммалар кўринишидаги маълумотларни тақдим этиш. Катта маълумотларни таҳлил қилишнинг муҳим босқичи, бу таҳлилнинг энг муҳим натижаларини идрок қилиш учун энг қулай усулда тақдим этишга имкон беради. Виртуал реаллик (Virtual Real) ва унинг ўзига хос хусусиятлари (2 соат) Режа: 4.1. Виртуал реаллик (VR): асосий тушунчалар. 4.2. Виртуал реаллик турлари. 4.3. VR технологияси қандай ишлайди. 4.4. Қурилмалар ва компонентлар VR. Асосий тушунчалар: виртуал реаллик, виртуал реаллик тизимлари, тўлиқ эффекти билан VR, тўлиқсиз эффекти билан VR, қўшма инфратузилишга эга VR, Интернет технологияларига асосланган VR, виртуал реаллик шлеми, MotionParallax 3D дисплейлари, виртуал реаллик перчаткалари, виртуал реаллик костюми. |