тарих слив. тарих мәтін база. Алайда парсылар зеннен тіп, массагеттерді тобына жауыздыкпен шабуыл
 Скачать 1.43 Mb.
|
|
1 Сұрақ «Ертеде біздің жерімізде еркіндік сүйгіш сақтар өмір сүрген. Шамамен екі жарым мың жыл бұрын құдіретті парсы патшасы Кир оларды бағындырудыойлайды. Оның әскерінің тегеурініне ешкім төтеп бере алмайтын. Кирдің жеңімпаздығы туралы дақпырт әлемді шарлап кеткен. Алайда сақтарды бағындырамын деген ойы іске аспай, керісінше, бүкіл әлемге масқарасы шығады. Оқиға былай болған екен.Кир жақсы қаруланған әскерін сақ- массагеттерді бағындыруға аттандырады. Сақ-массагеттердің падишасы ер жүрек Томирис еді. Кир оған елшісін жіберіп «Маған тұрмысқа шықсын» деген ұсыныс жасайды. Падиша Кирдің ойы өзінде емес, патшалықты иелену екенін түсініп, оң қабақ танытпайды. Ол Кир әскерінің өзеннің арғы бетінде шекарада тұрғанын білгендіктен, елші жіберіп, кері қайтуын ұсынады. Алайда парсылар өзеннен өтіп, массагеттердің тобына жауыздыкпен шабуыл жасайды.Олар Томиристің ұлы Спаргаписті тұтқынға алады. Падиша тағы да Кирден жерінен кетіп, Спаргаписті азат етуді талап етеді. Бірақ Кир шабуылын жалғастыра береді. Осы кезде бұғаудан құтылған Спаргапис өзіне қол жұмсайды. Ызаға булыққан Томирис Кир әскерін толық талқандайды. Осы шайқаста парсы патшасы Кир өліп, оның 200 мың жауынгері жер жастанады. Падиша Томирис «Іздегенің қан еді, ал іш, ендеше!» деп оның басын қан толтырылған меске батырады.Парсылар сақтардың еркіндік үшін өз өмірін қиюға әзір екенін түсініп, басқыншылық жорықтарын тоқтатады».    1.Тұмар басқарған тайпа: сақ 2.Мәтін бойынша шайқасқа қатысқан елдерді анықтаңыз:сақ-парсы 3.Б.з.б. 530 жылы Сақтарға жорық жасаған: Кир 4.№2 суреттегі тұлғаны анықтаңыз: Кир 5.№3 суреттегі тұлғаны анықтаңыз: А.Македонский 6.Оқиғаларды ретімен қойыңыз: I. А.Македонский жорығы 2.Марафон шайқасы 3.Кирдің жорығы Жауабы: 3,1,2  2 Сұрақ 1.Картада көрсетілген тиграхауда, парадарайа, хаумаварга сақтары кездеседі: парсы деректерінде 2. Персофоль сарайында бейнеленген сақтар: тиграхауда 3.Картада берілген тайпалардың орналасқан аймақтарын сәйкестендіріңіз: I.Аримаспы, 2. Исседон, 3.Аргиппей A) Орталық Қазақстан; В)Шығыс Қазақстан: С) Солтүстік Қазақстан Жауабы:1-В; 2-А,3-С 4. Тиграхауда сақтарының орналасқан жерін анықтаңыз: I.Оңтүстік Қазақстан; II.Солтүстік Қазақстан; III.Алтай; IV.Солтүстік Қырғызстан; V.Орал маңы Жауабы: I, II, IV 5.Дұрыс емес дәйекті анықтаңыз: I. Шығыс Қазақстанды аримаспылар мекендеген II. Батыс Қазақстанды савроматтар мекендеген Ш.Персофольдегі суретте сақтар бейнеленген IV. Тиграхауда сақтар Батыс Қазақстанды мекендеген V. Аргиппейлер Оңтүстік Қазақстанды мекендеген Жауабы: IV, V  1.Күн құдайы бейнеленген жүзік табылды:Есік қорғанынан 2.1,2,3 суреттер бейнеленген кезең:Ежелгі заман 3.Ең басты құдай:Күн құдайы 4. №2 және 3 суреттердегі бейнелер табылған өңір: Тамғалы   4 Сұрақ 1.Пазырық қорғандары орналасқан аймақ:Алтай 2.Персепольдегі бедерлі суретте сақ елшілері Дарий патшаға сыйлық ретінде жіберілген бейне:теріден табан орнатылған киіз етік сыйға тартқан 2.Дұрыс дәйекті анықтаңыз: I.Сақ әйелдері киімі үш қызыл жолақпен тоқылған ұзын әрі кең жүн белдемшеден тұрды 2.Пазырық әйелдері шаштарын алып тастап, киізден жасалған, екі қабаттап шаш тігілген бас киім киді 3.Сақ әйелдері жеңі ұзын, белден төмен түсетін кең жейде мен балақ жағы Тарлау шалбар киді 4.Сақтар аяқтарына теріден табан орнатылған киіз етік киді 5.Жерорта теңізі мен Алдыңғы Азия халықтары ең алғаш рет шалбар киюді білді Жауабы: 1,2,4  5 Сұрақ 1.№1 және 2 суреттерге ортақ байланысты анықтаңыз :Ерте темір дәуірі 2.№2 суреттегі обаны анықтаңыз: мұртты обалар 3.Исседондардың қоныстанған аймағы:Орталық Қазақстан, Сарыарқа 4.№2 суреттегі обаның ерекшелігі:бағдаршам Сарматтар Сарматтар мекендеген аймақ: Батыс Қазақстан, Еділ мен Жайық аралығы Орталық Азиядағы сақтар мен Қара теңіз маңындағы скифтерді өзара байланыстырған тайпалар одағы:Сарматтар Б.з.б. III ғасырда сарматтарды Ұлы Даланың батыс бөлігінен ығыстырған тайпалар:Савроматтар'>Дах-массагеттер Әйелдердің қоғамдағы рөлі жоғары болған тайпалар: Сармат Сарматтардың б.з.б. VIII ғ.атауы: Савроматтар Аргиппейлердің Орал тауының ар жағындағы көршілері: Савроматтар Б.з.б. II ғасырда Қара теңіздің солтүстігіне дейінгі жерлерді жаулап алған ежелгі тайпа:Савроматтар Б.з.б. Паасыпн «Еділ тұсында империя шегаралары Еділден Францияға дейін жетіп, ғұн әскерлері Ламаншты бақылауға алды. 415 жылы Риммен бейбіт келісімшарт бұзылды. Батыс Рим империясы толассыз соғыстардан қашқан қаптаған босқындардың жан сақтайтын баспанасына айналды. Еділ Римнің өзіне бағынуын талап етті… Рим патшайымымен бірқатар келісімдерге қол жеткеніне қарамастан, олардың жауабын күтпеген Еділ соғысты бастап кетті. Бұрынғы әскери қуатының қалдықтарын жинап, әртүрлі халықтардан тұратын шегаралас тайпаларды біріктірген римдіктер ғұндарға 200 мыңдық әскермен қарсы шықты. Еділ ғұндар мен одақтастарынан 100 мың жауынгер жасақтады. Қазіргі Орлсан қаласының түбінде өткен атақты Каталаун шайқасы бір тәуліктен астам уақытқа созылды, екі жақта ауыр шығынға ұшырады. Ұрыста кімнің жеңіп, кімнің ұтылғанын ешкім де түсінбейтін еді. Келесі күні түнде жеңілгенін мойындаған римдіктер одақтастарымен бірге кейін шегінді. Еділ олардың соңына түскен жоқ. Ол тура Римге бет түземек болды… Еділдің кейінгі жоспарынан бейхабар Рим халқы зәрелері ұшып, ең ауыр жағдайларды күтті». Мәтінде сипатталған ғұн жорықтарының нәтижесін анықтаңыз: Халықтардың ұлы қоныс аударына әсер етті. Мәнмәтін сұрақтар 1.Картада берілген Қазақстан аумағындағы ерте темір мемлекетін анықтаңыз:1,2,3,4 2. Билеушілері жауынгерлердің жалпы жиналысында сайланған әскери демократия үстемдік еткен мемлекет:сақтар 3.Картадағы №4 деп беріленген мемлекеттің билеушісі: Шаньюй 4.№4 деп беріленген мемлекеттің Талас өзенінің шығыс жағына келіп қоныстанып,ығыстырған елі:Қаңлы 5.Картада берілген№3 мемлекеттің құрылған аумағы:Жетісу,Тарбағатай 603 жылы Батыс және Шығыс Түрік қағанаты «554 жылы жужандарды толық талқандағаннан кейін, көктем түсіп, жер беті көктесімен Естеми бірыңғай салт аттылардан тұратын әскерімен Каспий теңізінің жағалауларына жетті. Кейін Әбілқасым Фирдоуси ақын «Шаһнамеде» - «Патшалар кітабында» жазғанындай Естеми иеліктері Қытайдан Әмударияға дейінгі кең-байтақ жерлерді алып жатты, Бұдан біз түркілердің айналдырған біржарым жылдың ішінде бүкіл Орталық Қазақстан, Жетісу мен Хорезм хандығы жерлерін өздеріне бағындырғанын көреміз. 561 жылы Естеми Орта Азияға орын тепкен эфталиттерге (ақ ғұндарға) қарсы соғыс бастады». Мәтінде сипатталған оқиға болған мерзім: VI ғасыр «Теле ру-тайпаларымен Бумын қағанның қол астына біріккен түркілер сол кезде өздері тәуелді болып отырған жужандарға қарсы шықты. Түркілер 552 жылы Бумын қағанның басшылығымен жужандарды тас-талқан етіп жеңеді. Бұл соғысқа түркілердің жужандардың қол астынан шығу жолындағы талаптары себеп болған еді. Олардың арасында аса куатты ашина тайпалары да бар еді. Жужандарды соғысқа арандатпақ болған түркілер өз көсемдеріне жужандар қағаны Анахуаньнің қызын әйелдікке беруін сұрады. Бұл өтініш Анахуаньнің намысына тиді. Жужандар әскерлеріне кажетті темір балқытып беріп, алым-салықтарын үзбей төлеп келген түркілердің бұрын мұндай пиғыл ойларына да келмейтін. Бірақ түркілердің жолы болып, жеңіске жетті. Тұтқнылдан шабуыл жасаған Бумын қаған дұшпандарын тас-талқан етті. Анахуань өзін-өзі өлтірді, ал жуандар тағының мұрагері көрші елге қашып кетті. Халық арасында «Иль хан» («Ел қаған» танған Бумын қаған) да сол жылы дүние салды».Мәтінде сипатталған түркілердің тарих сахнасына шығуының негізгі себебін анықтаңыз:Металлды кеңінен қолданысқа енгізді Х ғасырдың ортасында саяси билігін жоғалтқан мемлекет:Қарлұқ қағанаты Қарлұқ қағанатының орнына құрылған мемлекет:Қарахан Қарлұқ қағанаты өмір сүрген ғасырлар: VIII-X ғғ. Аралығы Мәнмәтін сұрақ VІІІ-ХІ ғасырлар кезіндегі Қазақстан  1. Картадан 756-940 жж. өмір сүрген мемлекетті анықтаңыз:қарлұк 2. 746 жылы қарлұқтар бағындырған мемлекет:түргеш 3. Атлах шайқасы өткен қаланың маңы:Тараз 4. Атлах шайқасында қарлұқтар арабтармен одақтасып талқандады:қытайды. 5. Картадан түргеш пен қарлұқтардың орталығы болған қаланы анықтаныз: Суяб Мәнмәтін сұрақ «Ұлы Дала» деп Дунайдан Алтайға, одан Манъчжурияға (Қытайдың солтүстік-шығысындағы облыс) дейінгі жерді алып жатқан Еуразияның орталығындағы кең пумакты атаймыз. Бұл белдеудің ұзындығы алты мың шақырымға созылса, ені мың шақырымды кұрайды. Ұлы Дала-географиялық емес, тарихи-мәдени ұғым. Бұл аймақтың географиялық атауы-Еуразия даласы. Ұлы Даланың ландшафтылары біртекті емес, ол далалық, тоғайлы, жартылай шөлейтті және құмды болып келеді. Даланың солтүстігі орманды алқаптармен, соның ішінде тайгамен шектеседі. Ұлы Даланың онтүстігі өзен- көлдер, теңіздер (Қара, Азов, Каспий теңіздері) мен биік тауларға (Кавказ, Тянь-Шань) барып тіреледі.Орта ғасырлардағы Ұлы Даланың (Дунайдан Алтайға дейінгі аралық) атауы мұсылман жазба деректерінде Дешті Қыпшақ аталады. Қазақстан тарихы ғылымында Х-XVII ғасырлардағы Қара теңізбен Каспий аралығын «Батыс Дешті Қыпшақ», ал қазақ даласын «Шығыс Дешті Қыпшақ» деп атау қалыптасқан.Ұлы Дала Еуразия мен оның халықтарының, оның ішінде қазақ халқының тарихында маңызды рөл атқарады. 1.Дунайдан Алтайға дейінгі аралық аталды:Дешті Қыпшақ 2.Қыпшақ даласы деп аталған жерлер араб деректерінде аталды:Дешті Қыпшақ Мәнмәтін сұрақтар  1.1 -суретпен картаны біріктіретін тұлға:Жошы 2.1 және 2 картаны салыстырып, Алтын Орданың құрылуының негізі болған: Жошы 3.Карта мен суреттің хронологиялық шенбері: XIII-XVғғ. 4.Алтын Ордаға қатысты дұрыс дәйекті анықтаңыз: І Билеушілер Шыңғыс хан ұрпақтарынан болды II.Жаулап алу соғыстарын жиі жүргізді ІІІ. Жеті жарғы заңымен өмір сүрді IV. Аумағы Есіл мен Ертіс ғана болды V. Ресей патшасына тәуелді болды Жауабы:І, II «1237-1242 жылдары Бату батыс қыпшақтарға, Бұлғар мен Руське қарсы екі жорық жасады. Жошы ұлысының аумағы Еділ бойын, Солтүстік Кавказды, оңтүстік орыс далаларын, Қара теңіз жағалауларын, Қырымды, Дунай өзеніне дейінгі Венгрия мен Трансильванияның бір бөлігін қамтыды. Жошы ұрпақтарының мемлекеті өз уақытында аса ірі мемлекеттердің бірі болды. Бұл Шығыс пен Батыстың арасында байланыстырушы рөл аткарды. Көптеген елдердің басшылары Алтын Ордамен дипломатиялық қатынастар Сарайға Мысырдан, Румнан, Мәуереннахрдан, Еуропа мемлекеттерінен шетелдік көпестер мен елшілер жол тартты. Алтын Орданың ірі қалалары Сарай, Бұлғар, Қажы-Тархан, Сарайшық, Үргеніш, Сығанақ қалалары болды. Бүкіл Еуразияның көпестері көшелері мен керуен-сарайлары кең, саудаға қолайлы аталған қалаларға көптеп келген». 1.Суретте бейнеленген халықтарды анықтаңыз:орыстар мен моңғолдар 2.Суретте көрсетілген басқақтардың атқарған кызметі: алым-салықты жинаушылар 3.Суретте бейнеленген кезеңнің мерзімі:Мәтін_бойынша_Жошы_ұлысының_құрылуының_тарихи_маңызынанықтаңыз:Азия_мен_Еуропаны_байланыстырды'>XIII-XV ғасырлар 4.Мәтін бойынша Жошы ұлысының құрылуының тарихи маңызын анықтаңыз:Азия мен Еуропаны байланыстырды 5.Мәтінде сипатталған Алтын Орда қалаларын олардың орналасқан жерімен сәйкестендіріңіз: 1.Сарай; 2. Сығанақ; 3. Сарайшық: 4.Үргеніш A) Әмудария бойы; В) Сырдария бойы; С) Еділ бойы; Д)Жайық бойы 1-С; 2-В; 3-Д; 4-А Сырдария жағасында дүниеге келіп жастық шағын Қаратау,Ұлытау атырабында өткізген би: Қазыбек би Қалмақ ханын шешендікпен жеңіп, қазақтың малын да, жанын да қайтарған би: Қазыбек би Қазақтың атақты биі, Жалантөс батырдың ұрпағы: Әйтеке би «Тәуке ханның сынай қойған сұрағына Төле би іркілмейді. «Әз Тәукем, хан ием, менің білгенім, ұяттың да кешірімдісі мен кешірілмейтіні, бәнделіктен жасалғанымен арсыз-намыссыздығынан,жетесіз-көргенсіздігінен, сүйексіздігінен, имансыздығынан, қаскүнемдігінен, жауыздығынан, айла- әрекетінен, елді ақымақ санауының, мәңгүрттігінен, бақкүндестігінен, колынан келмейтінге ұмтылуынан, екіжүзділігінен, «бақа басты» еркексымақтығынан, ой-өрісінің жетіспеушілігінен, құнсыздығынан жасайтын «өлімнен күшті ұят бар да», оған керісінше жасалатын ұяттың атасы бар, бабасы бар. Ел намысын, ер намысын, ата намысын, туған халқының намысын сату секілді «өлімнен күшті ұят» бар. Алғашқы тобындағыларды мен кешірімді деп есептеймін. Неге дегенде, «Ал-һам- дул-ли-ла-һи, мұсылман болғандықтан, шариғат заңына бас игендіктен, Мұхаммед ғалайссаламның айтып кеткен аяттарына сай өмір сүріп келе жатқандықтан, Құранда келтірілген «кінә, сауап, зауал, күпірлік секілді мұсылман баласына тән емес зиянды істерді бұл жалған дүниеде жасағандардың жауапкершілігі жөнінде де ойлануымыз керек».Мәтінде сипатталған ұрпақ тәрбиесінде баса назар аударатын қағидатты анықтаңыз: Ар-ұят «Біздің әрбір болыста би-сот сайлауын өткізудің пайдасыз екеніне көзіміз жетті. Кеңесті «Күлтөбе биігінде» ұстау үшін бізге бабаларымыздан қалған заңдар жинағын: «Қасым ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын», «Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жақсы білуге тура келеді. Бірақ оларда уақыт өте келе ескіреді. Оларды да өзгертуге тура келеді. Бірақ оны жүзеге асыратындар халықта аз, тіпті жоқ деуге болады. Қазақтарды жақсы білетіндердің айтуынша, «Би екеу болса, дау төртеу». Жоғарғы соттың болмауы және билердің жұп санды болуы дауды шешудің орнына қиындатып жібереді. Билердің санын көбейткенмен пайда бар ма? Одан да әр болыстан білімді және адал 36 адамнан сайлайық, олардың ол орнында отыратын уақытына шек қоймайық. Тек кімнің күмәнді істерге араласқаны белгілі болса, соны ауыстырайык». Мәтінде сипатталған билерді тарихи сахнаға шығарған XVIII ғасырда билік еткен хан:Тәуке хан Жібек жолының басты тармақтарының өзгеріп отыруының себебі: Халықаралық қақтығыстардың шнеленісуі «Ұлы Жібек жолы бойындағы керуендерге қарақшылар үнемі қауіп төндіріп тұрды. Сондықтан саудагерлер жолға аса дайындыкпен шығатын. Көпестер жеке қауіпсіздігі мен тауар сақталуын қамтамасыз ету үшін арнайы күзетшілерді жалдап отырды. Ұлы Даланың қыр-сырын білетін көшпелілердің ең мықты күзетшілер болғаны анық. Әр қаладан бір бағытка шыққан керуендер бірігіпте отырған. Ежелгі кезден бастап орта ғасырларда да керуендерді тонау ең ауыр қылмыстар қатарына жатты. Жолды коргау мақсатында ел билеушілері қарауылдарын қойып, қауіпсіздікті қамтамасыз етіп тұрды. Керуендер мемлекеттік қазынаға мол табыс әкелген».Мәтін бойынша сауда керуендерінің тоналуы нәтижесінде туындайтын мәселе:Мемлекет аралық қақтығыс «629 жылы буддалық монах Сюань-Цзян мен оның серіктері Жібек жолымен сапарға шығып, «Мөлдір Көк көлді» (Ыстықкөл) айналып өтіп Суяб қаласына келеді. Олар онда түркі қағанымен кездескен. Қаған мен оның манайындағыларды Сюань-Цзян былайша сипаттап жазады:«Бұл жатжерліктердің жылқылары әдемі. Қаған жасыл жібек шапан киген, шаштарын бұрым етіп өрген екі жүзден астам тархандар еріп жүрді. Түйелер мен жылкыларға мінгендердің санында есеп жоқ, көзбен шолу мүмкін емес». Қағанның құрмет көрсеткен қабылдауын сипаттай отырып, Сюань-Цзян түркі ақсүйектері жібек киімдерінің сән-салтанатын әлденеше рет атап өтеді. Сонымен бірге өзіне: «таңкурай түсті сәтеннен тігілген киімдердің тұтас жиынтығы мен жібектің елу кесегі» түрінде сыйлықтар берілгендегі туралы хабарлайды». Мәтінде сипатталған оқиғадан шығатын қорытынды ойды |