тарих слив. тарих мәтін база. Алайда парсылар зеннен тіп, массагеттерді тобына жауыздыкпен шабуыл
 Скачать 1.43 Mb.
|
|
Мәтінде сипатталған ескерткіш орналасқан аймак:Оңтүстік Қазақстан XI-XII ғасырларға жататын сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші:Айша-бибі Кұдық үстіне орналасқан құрылыс: Сардоба VIII ғасырда Қарлұқ, Қимақ қағанаттары дәуірінде кен тараған, киіз үйге ұксас діни кұрылыс жүйесі: Дың ескерткіштері Дың және Сардоба ғимараттарының ұксастығы: кұрылысы киіз үйге ұқсас Дың ескерткішінің сардобадан айырмашылығы: Қаза тапқан адам басына салынды «Қазақстанда керуен жолдарының бойында және көші-қон бағыттарында жолаушылар мен малшылардың су тапшылығын көрмеуі үшін қазылған құдықтардың үстіне салынған күмбезді ескерткіштер сакталған. Мұндай кұрылысты парсыша «сардоба» деп атайды. Ол кұдык үстіне салынған құрылыс дегенді білдіреді… VI-IX ғасырларда салынған екі сардоба белгілі 1. Бір күмбезді және көп күмбезді Мырзарабат сардобасы. 2. Якка сардоба ғимараты. Якка сардоба ғимаратының күмбездері бір-біріне жалғастырылып жасалған. Екі сардобаның кұрылыс жүйесі және күмбездері киіз үйдің жобасына ұқсас. Ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет кұрылысының бір түрі - құрылыс жүйесі киіз үйге ұқсас Дын ескерткіштері. Оның қабырғасы берік тастан қаланған.» Мәтін бойынша Сардобалардын Дың ескертіштерінен айырмашылығы:Құдық басындағы құрылыс Қазақстанда түркі дәуірінде мүсін өнері ерекше дамыған. Көне түрі жазуында тас мүсіндерді «блбл», орхон жазуында «болдық» деп жазған. Соңғы кезде «кемпіртас» немесе «тас-келіншектер» деп те аталып жүр. Шындығына келгенде, бұл тас мүсіндердің тарихи маңызы зор. Мұндай балбал тастар Орталық Қазақстанда, Жетісуда өте көп кездеседі. Ол каза болған қолбасшы, атақты адамның басына қойылған. Ал Орхон жазуындағы «балбық» тасы- сол қолбасшыны жерлеу құрметіне қатынасқандардың қойған белгісі. Ол туралы «Күлтегін» жазуының авторы Йолығ-тегін әкесі Білге қағанға ескерткіш орнатқанда былай деп ҡазған: «Әкем Қағанға балбық тіктім». Мәтінде синатталған тас мүсіндердің қойылу себебі :Атақты адамның басыня тұрғызылған Х-XII ғасырларда Қарахан мемлекеті кезінде өркендей бастаған сәулет өнерінің тамаша туындысы: Айша бибі кесенесі Бабаджа-қатын мен Айша-бибі кесенелері жақын орналасқан кала: Тараз «Архитектуралық құрылыстын бір композициялық бөлігі-қолданбалы өнер. Қала мен дала тұрғындарының арасынан шыққан шеберлер өздерінің көркем шығармаларында өнердің түрін жақсы қолданған. Бұл өнерден бірден көзге түсетіні: балшықтан жасалған терракота, көркем керамика, ұсақ пластика. Керамикалар мен оюлардың алуан түрлі сюжеттерінде діни-магиялық сипаттағы нышандары жиі кездеседі. Өрнек-суреттерді архитектуралық гимараттардың ішкі-сыртқы керегелерін, керамикаларды, қабырғаны қалағанда бірге қалап шықса, ал ұсақ пластикаларды, терракоталарды қажетті жерлерінежапсырып, әшекейлепотырған. Терракоталардаадамныңбетәлпеті, шашы және киімі бейнеленеді. Олар көбінесе түркілер мен соғдылардікі». Мәтін бойынша кабырғаларын әрлеуде терракота кірпіштері қолданылған архитектуралық құрылысты анықтаңыз:Айша-бибі XIV-XV ғасырларға жататын сәулет өнерінің тамаша үлгісін көрсеткен кесене: Қожа Ахмет Йасаун, Тектұрмас, Арыстан баб, Дәуітбек кесенесі Отырар каласынан 3 км жерде орналаскан кесене: Арыстан баб кесенесі Арыстан баб кесенесі орналасқан жері: Онтүстік Қазақстан облысы Мәнмәтін сұрақтар «…Әрбір орда бірнеше болыстарға (аймақтарға) бөлінді, ал болыс өз кезегінде негұрлым ұсақ бөлімшелерге-ұлыстарға, яғни буындарға бөлінді. Олардың бәрінде өз атақтылары, текті «ақсүйек» әулеті бар. Қатардағы ақсүйектерден ерекше текті әулеттер және ақырында қырғызша сұлтан деп аталатын кінәздер бөлініп шыққан. Осы ақсүйектердің алғашқы екі табынан ұлыс старшындары сайланады; аймақтар басшыларының бәрі кінәздерден шыққандар. Қыстақтарға және болмашы тұрақтарға келетін болсақ, мұндайларға староста етіп «қара сүйектерді», яғни қара халық болып табылатын кырғыздарды да сайлауға болады. Бұл-жалпы среже бойынша бір әулеттен тараған туыс ұрпақтарды, аталастарды немесе неғұрлым алыс туыстарды жинақтайтын шағын қоныстар. Мұндай үлкендерді қырғыздар ақсақал дейді, бұл сақалының ақтығын айтқаны. Болыстарды немесе аймақтарды айтпағанның өзінде, ұлыстардың басшыларын да халық сайламайды, ақсүйектер ғана сайлайды, бұл орайда сайлаудың өзін ханның бекітуі керек. Бұл қызметтерге жалпы среже бойынша әкелерінің орнына ұлдары отырады, бірақ басшыға халықтан қандай болса да түсім алу көзделмеген және оның олардан азды-көпті ерекше құны жок. Басшы дегенімізаймақтағы ең бай, ең құрметті адам… Міне, сондықтан да жергілікті басшылардың қолындағы биліктің барынша формальды да болмашы екендігіне қарамастан, олардың ықпалы зор болды және сондықтан да олар хандардын қолындағы күшті баскару құралына айналды, ол солар арқылы көп іс тындырды…». 1.Қазақ қоғамында елдің ішкі, сыртқы саясатын жүргізді:хан 2.Қазақ қоғамындағы ақсүйектер тобына жатады:Шыңғыс тұқымдары,қожалар 3.Қазақ қоғамының басқару жүйесінде әрбір орда бөлінді:болыстарға 4.Дәстүрлі қазақ қоғамында бөлінген әлеуметтік топ:ақсүйек, қарасүйек 5.Қазақ қоғамындағы үстем тап өкілдері мен олардың басқарған қызметін сәйкестендіріңіз: 1.хан; 2.сұлтан; 3.ақсақал А)орда; В) ата-аймақ; C) ұлыс. Жауабы I-А;2-С;3-B I.Қазақ қоғамында ұлысты басқарушы:сұлтан 2.XV - XVI ғғ. тайпалар одағы негізінде қалыптасты:жүз 3.Қазақ қоғамында әрбір отбасында болуы керек: шежіре «…Рулар мен тайпалардың басшылары-билер ерекше құқықтарды иеленді. «Би» сөзі-түркілік «бек» сөзінің нұсқасы, моңғолдык нойон мен араб- парсылық әмірге сәйкес келеді. Билердің ықпалы орасан болды және кейде хан ықпалынан да асып кетуі мүмкін еді. Ол басқаратын рудың көптігіне, жолының үлкендігіне, сондай-ақ бидің өз беделіне байланысты болды. Билерге кол астындағы рулар ауқымында сот, әкімшілік және әскери билік тиісті болды. Билер әдеттік құқықтың білгірлері болды және сотты соған сәйкес жүргізді (сондықтан әдеттік құқық бойынша жүргізілетін сотты билер соты деп атайды). Билердің үлкен саяси салмағы болды: сұлтандармен бірге құрылтайларға қатысты және мемлекеттік мәселелер бойынша өз пікірлерін білдірді. Неғұрлым ықпалды билер ханның жанындағы билер кеңесіне кірді», 1.Қазақ қоғамында сот, әкімшілік және әскери билікті аткарды:билер 2.Билерден құралған хандық кеңесті және билік кеңестің рөлін арттырды:Тәуке 3.Тәуке хан тұсында Түркістан қаласында билер кеңесі өтті:Битөбеде 4.Тәуке хан тұсында Сайрам қаласында билер кеңесі өтті:Мартөбеде 5.«Би» сөзінің басқа халыктарда аталуын сәйкестендірініз: 1-Бек; 2-Әмір:3-Нойон, А) араб-парсы; В) моңғол: С) Түрік Жауабы 1-С;2-А;3-В Мәнмәтін сұрақтар «Қазақтардың рулық бірлестіктері олардың этнос ретінде қалыптасуы мен бірлесе өмір сүруіне мүмкіндік берді. Олардың саяси ұйымы рулардың шежірелік сатылары түрінде құрылды. Атауларынан көрініп тұрғандай, жүздердің өзі сатылардан тұрады. Беделді (жолы үлкен, аға) рулар кизақ мемлекетінің жетекшілері ретінде әрекет етті. Әскери қауіп төнгенде, жүздер бір ханнын басшылығымен ұйымдасып, ортақ әскер шығарды. Бейбіт уақытта олар берлық мәселені жүздің ішінде, қажеттігіне қарай жалпы жиналыс-құрылтай шақыра отырып шешуге тырысты. Үш жүздің-Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің әркайсысы өз аумағында мекендеді. Үш жүздің қазақтары өздерінің туыстығын, сондай-ақ казақтың этникалық аумағы мен тілінің біртұтастығын ұғынды. Бұл шежіремен бекітілді, оған сәйкес қазақтар Алаш болып бірігеді. Ал ағайынды Акарыс, Бекарыс пен Жанарыс Ұлы, Орта және Кіші жүздердің түпкі аталары саналады. Қазақтар арасында «тегі бір екендігі» туралы түсінік сақталған». 1.Ұлы Жүздің құрамына кірген рулар:дулат, ошақты, қаңлы 1.Экзогамияны сақтау талап етілді: жеті атаға дейін 2.Қазақ жүздерінің пайда болуы туралы айтылған аңыз: Алашахан 2.Қазақ жүздері туралы дерек айтылды: XVIII ғасырдың басына дейін 3.Қазақтардың этникалық-аумақтақтық бірлестіктері бөлінді: Жүздерге 3.Бүкіл казақ халқының бас қосқан кеңесі: құрылтай 4.Үш жүз аңызы бойынша қазақ халқының құрамына енген ру тайпалар ен- таңба салған жартас: Таңбалы Нұра 5. Мәтінде сипатталған жүздер мен олардың түпкі аталарын сәйкестендірініз 1.Ұлы жүз; 2.Орта жүз; 3,Кіші жүз A)Бекарыс; В) Ақарыс; С) Жанарыс, Жауабы 1-В;2-С;3-А  I.Карта бойынша Ұлы Жүз аумағын анықтаңыз:Жетісу шығысында Жонғар Алатауы, солтүстігінде Балқашқа дейін 2.Карта бойынша Орта Жүз аумағын анықтаныз: Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан 3.КартабойыншаҚазақ хандығының онтүстік астанасын анықтаныз:Сығанақ 4. Карта бойынша Қазақ хандығының солтүстік-батысындағы астанасын анықтаныз:Сарайшық 5. Қазақ жүздерін ұрандарымен сәйкестендіріңіз: I.Үлы Жүз; 2.Орта Жүз; 3.Кіші Жүз A)Алдияр; В)Бақтияр; С)Ақжал Жауабы I-В; 2-С; 3-A  1.Жүздің құрылымының ерекшелігі:ортақ тіл,діл шаруашылықтың болуы. 2. Картада №1 аймақ:Ұлы жүз 3. Кіші жүз қамтитын аймақ:Батыс Қазақстан 4.Мәтіндегі екінші фактордың мәні:Отан қорғау 5.Мәтін авторының көтерген мәселесі; Жүзге,руға бөлінбеу «Әбу Насыр Әл-Фараби Аристотельден кейiнгi екiншi ұстаз» атанған данышпан, ұлы ойшыл энциклопедист ғалым. Отырар каласында дүниеге келген. Әбу Насыр жастайынан зеректiгiмен, алғырлығымен көзге түскен. Ол алғашкы бiлiмдi қыпшақ тiлiнде Отырарда алған. Әл-Фарабидiң бiлiм мен ғылымға деген қызығушылығын Отырардың бай кітапханасы мен медресесі арттырса керек. Ғұлама білімін арттыру мақсатында көп жерлерді аралап, саяхаттар жасайды. Сол кездегi ғылыми орталык Багдат каласына келiп, атақты ғалым-гуламалармен танысады. Әл Фараби араб, парсы, латын, үндi (санскрит), грек және т.б тiлдерде еркiн сөйлеп, жаза білген. Әлем халыктарының көптеген тiлдерiн менгерген. Ежелгi грек тiлiнде жазылган енбектердi араб тiлiне аударған. 1.Әл-Фараби дүниеге келген қала:Отырар 2.Әл-Фарабидiн атакты философиялык туындысын атаңыз: «Кайырымды кала тұрғындарының көзқарастары» 3.Әл-Фараби білім алған қалалар:Отырар, Бағдат 4.Әл-Фарабидiң мемлекеттiк басқару жайлы пiкiрлерiн негiзге алған ағылшын ғалымы:Томас Мор 5.Әл-Фарабидiн Иран елiндегi Мешвед, Нишапур, Рей, Исфаһан қалаларына келу себебі:Білімін толықтыру XI ғасырды әлем ғалымдары атады: Әбу Райхан әл-Бируни ғасыры. Аспан денелерiнiң жерге тартылысын Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын айтып кеткен энциклопедист-ғалым Әбу Райхан әл-Бируни Алғаш рет жердін күнді айналатынын болжап, аспан денелерiнiн қозғалу зандылықтарын ашқан ғалым: Әбу Райхан әл-Бируни   1.Картадан Казак хандығына Онтүстiгінен шапқыншылық жасаған мемлекеттерді анықтаңыз:Бұхар, Қоқан 2. Картадан жоңғар хандығының орналасқан аймағын көрсететiн санды аныктаныз:4 3.Жоңғарлардың Қазақ хандығына басқыншылық жорықтарының себебі:Сауда, қолөнер орталыктарын басып алу 4.Картада белгiленген сандар бойынша Қазақ хандығына солтүстік-батыстан жорық жасаған елдердi көрсетiңiз: калмак, башқұрт 5.Дұрыс дәйектi аныктаныз: І.Ақтабан шұбырынды,алакөл сұлама аталған кезең (1723-1727жж) ІІ.1623 жылы{дұрысы 1723) Цеван Рабдан әскерімен Қазақ хандығына аттанды ІІІ. Балқаш көлінің онтүстік-батысында (дұрысы шығысы) Итішпес деген жерде шайқас болды ІV.Наурызбай, Малайсары, Бердiқожа сияқты батырлар жоңғарларға қарсы күресте манызды рол атқарды. Жауабы: I, IV I.Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама аталған кезең (1723-1727 жж.) ІІ.1623 жылы(дұрысы 1723) Цеван Рабдан әскерімен Қазақ хандығына аттанды ІІІ.Балқаш көлінің оңтүстік-батысында (дұрысы шығысы) Итішпес деген жерде шайқас болды IV.Наурызбай, Малайсары, Бердіқожа сияқты батырлар жоңғарларға қарсы күресте маңызды рөл атқарды. Жауабы: 1, IV Құнанбаев «Ол қырғыз балалары алғаш мектепке барып жатқан кезеңде өмір сүрді. Бұл «оқыған» қырғыздардың барлығы дерлік өз халқының тағдырына немкетті қарады, әрі көпшіліктің мақсаты «қымбат түйме таққаннан» аспады. Осы көпшілік алғашқы мүмкіндіктер туысымен-ақ шенеуніктерге айналып, қымбат түймемен қанағаттанды. Шенеуніктікке қол жеткізе алмаған екінші біреулері «үй ішілік адвокаттарға» айналды. Олар болыстарға хатшы болды немесе елге арыз жазуға көмектесті. Олардың іс-әрекеттері орыс әкімшіліктерінің өкілдерін, сайлаушылардың дауысын сатып алу, сайлау нәтижелерін бұрмалау т.б. болды. Сайлаушыларға өтс көп мөлшерде ақша бөлінді, ол ақша кейіннен зұлымдықпен халықтан қайтарып алынды. «Оқыған» қырғыздар бұл істе аса белсенді болды. Абай қырғыз зиялыларын осындай партияшылдықтары және шенқұмарлықтары үшін қатты сынады». Мәтінде сипатталған Абай сынға алған алғаш қазақ қоғамында әділетсіз өтетін жағдайды анықтаңыз:Сайлау барысы «Ақын көзі тірісінде бағаланған жоқ. Оның ең басты себебі ақын өзінің шығармаларын жариялауды ұнатқан жоқ. Оның өлеңдері басылып шыққан жоқ және ол қайтыс болғаннан кейін ғана халыққа тарады. Ол Пушкин мен Лермонтовтың еңбектерімен жақын таныс болды және олардың көп өлеңдерін қырғыз тіліне аударды. Оның өлеңдері халыққа деген сүйіспеншілікке толы, ол заманындағы қырғыз халқының шенеуніктерден көрген қорлығы оның өлеңдерінде жарқын бейнеленген».Мәтінде сипатталған тұлға:Абай Мәнмәтін сұрақ |