Қазақтың ұлттық бас киімдері. Аны терісінен тігіліп, салын уаытында киілетін бас киім тыма
 Скачать 98.61 Kb.
|
|
Ежелгі қазақ даласын мекендеген тайпалар, Қазақстанның Ресейдің құрамына қосылуы, ұлт-азаттық көтерілістер, кеңес үкіметінің орнауы секілді сан түрлі тарихи оқиғалар ұлттық киімімізде көрініс тапты. Енді мақаламыздың тақырыбы ұлттық бас киімдерге келсек олар ұлттық киімдеріміздің маңызды бөлігі. Ұлттық бас киімдерімізден қазақ халқының эстетикалық ерекше талғампаздылығын байқаймыз. Ұлттық бас киімдерде жас мен рулардың өмір сүру ерекшеліктері көрініс тапқан. Әсіресе бас киімдерде жиі географиялық белгілер жиі кездеседі.Қазақстанның Ресейге қосылуы ұлттық құндылықтарымыз бен салт-дәстүрлеріміздің өзгеруіне әкелді. Десе де ұлы дала елінің ұрпақтары қолдарынан келгенше мәдени және рухани байлықтарын сақтау қалуға тырысты. Алдымен ерлердің бас киім ерекшеліктеріне тоқталсақ. Елдердің бас киімдері туралы тарихи дерек ХІХ-ХХ ғасырларда кездеседі. Ходжаева Р.Р және Захарова И.В есімді орыс ғалымдары қазақ даласын аралап, ер адамдардың бас киім түрлерін 5-ке бөледі: Аңның терісінен тігіліп, салқын уақытында киілетін бас киім – тымақ; Су өтпес үшін тымақтың сыртынан киілетін бас киім – күләпара; Терімен қапталған, жылы бас киім – бөрік; Киізден тігілетін бас киім – қалпақ; Дөңгелек, жеңіл, матадан тігілетін бас киім – тақия; Тымақ. Тымақ биік төбелі, желкені жауып тұратын, малдың немесе аңның терісінен тігілетін қыстық бас киім (1-сурет).  1-сурет. Тымақ. Бұл бас киім боран, аяз секілді суық және салқыннан қорғайтын болғаны үшін мол пішіледі. Тымақтың сырты дүрия, шағи, барқыт, пүліш секілді маталармен тысталады. Кейін жалпақ екі бау тағылады. Тымақтың негізгі екі бөлігі бар. Біріншісі милық, екіншісі құрысқақ. Құлақ пен етегінің төбемен байланысқан тұсын милық деп атайды. Етегін төбеге қайыру үшін тымақтың артқы жағына арша немесе тобылғы секілді берік ағаштан тиек жасайды. Бұны құрысқақ дейді. Абай Құнанбайұлының «Ескілік киімі» атты өлеңінде тымақты келесідей суреттейді: Күләпара бастырған, пұшпақ тымақ, Ішкі бауын өткізген тесік құлақ, Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап, Артын белге қыстырған, бар құрысқақ. ХІХ ғасырдың ортасында орыс ғалымы В.Л. Плотников қазақ ұлттық бас киімідері бөрік пен тымақтың 15 түрлі атауын және үлгісін жазған. 15 түрлі үлгінің барлығы дерлік қолданыста болмаса да, кей түрлері ел арасында әлі де қолданыста. Мысалы: жаба салма тымақ, қайырма тымақ, дөңгелек төбел тымақ, шошақ төбе тымақ, жекей тымақ және т.б. Құлақшын. Суыр, түлкі, бұлғын, қарсақ, жанат, құндыз сияқты аңдартың немесе қозы, лақ, құлын, бұзау секілді үй жануарларының терілерінен тігілетін ерлер бас киімі (2-сурет).  2-сурет. Құлақшын Құлақшынның төбесі екі түрлі әдіспен пішіледі: 1-әдіс. Төбесі үшкіл, ал етек жағы төрт бұрышты болады; 2-әдіс. Етегі қусырылып тігіледі де, дөңгелек төбе қондырылады; Теріге сай өлшеп пішілгеннен кейін құлақшынның астына жүн немесе мақта салып тігіледі. Ал сыртын болса терімен тыстап, арнайы қалыпқа кигізіп кигізіп, бірнеше уақыт керіп қояды. Қалпақ. Қалпақ биік төбелі, қалың матадан немесе киізден тігіледі. Қалпақты таулы аймақтарда таңғы және кешкі уақыттарда, көктем және күз мезгілдерінде киеді. Етегі кең, төбесі биік. Бұл бас киім суды, салқынды және күннің сәулесін өткізбейді. Күздік қозының немесе ақ қойдың жүнінен төбесі үшін ешкінің түбітін пайдаланып тігеді. Қалпақ та екі бөліктен тұрады. Қалпақтың төбесі және етегі. Етегін кейде қайырма деп те атайды. Малақай. Малақай аңның терісінен ішіне жүн немесе мақта салып, пішіліп, тігіледі. Малақайды салт-дәстүріміз бойынша ер адамдар киген. Бірақ бүгінде малақайды ер адамдар да, әйел адамдар да киеді. Малақай 3 бөлітен тұрады. Маңдайшасы, төбесі, екі құлақшыны. Бөрік. Қазақ халқының ежелден қалыптасқан бағалы аңның терісінен тігідлетін бас киім (3-сурет).  3-сурет. Бөрік. Бөрікті ерлер де, қыздар да киеді. Ата-бабаларымыз бас киімсіз жүрмеген, көбіне бөрік киген. Терінің түріне байланысты түрлі бөріктің түрлі атаулары бар. Мысалы түлкі бөрік, кәмшат бөрік, құндыз бөрік. Төбесі төрт немесе алты сай етіп өлшеніп пішіледі. Төбесінің түйсетін тұсы үш бұрыш, ал етек жағы тік төрт бұрыш. Пішілген бөрікке жұқа матадан бидай шүберек сыриды. Кейін сайларын ішінен де, сыртынан да тігеді. Сыртын қымбат матамен қайтадан тігеді. Қыздардың бөрігін асыл тастармен безендіреді немесе үкі тағады. Тақия. Тақия барқыт, шұға, сәтен сияқты маталардан түрлі әдіспен (сыру, кестелеу) тігілетін бас киім (4-сурет). Қалың немесе жұмсақ маталардан арасына мақта немесе жүн салып жасайтын өзге де түрлері бар. Ерлер тақияны үлкен бас киімнің астынан міндетті түрде киген. Тақияның етегі төрт сай болып келеді. Шошақты немесе кестелі тақиялар Оңтүстік Қазақстанға тән. Ал төбесі жалпақ биік тақиялар Батыс Қазақстанға кеңінен тараған. Тақияның түрлері өте көп. Мысалы: сырма, үкілі, зерлі, оқалы және т.б. 1850 жылдары тақиялардың етек жиегі 5-7 см.ге кеңейген. Сайлардың кеңейгеніне байланысты төбесі конус тәрізді өзгерген. Төбесі жатыңқы, доғал тақиялар да қолданыста болған. Тақияның қатты болуы үшін төбесі мен етек тігісін жиілеткен. Тақияларды сәндеу үшін кетелеп тіккен. Мата қиындыларын қолданған. Ерлер үшін тақияның кестелісі де, кестесізі де болған. Орта немесе одан жоғары жастағы ер адамдардың тақиясы кестеленіп, әшекейленбеген. Ал енді әйелдердің бас киім ерекшеліктеріне тоқталсақ. Әйел бас киiмдерiнiң бәрiмізге мәлiм ортақ бірнеше түрлерi бар. Мысалы: кимешек, жаулық, сәукеле, тақия, қарқара, шәлi, бүркенiш, бергек, қасаба, шылауыш. Қыздардың тақиясы қызыл, күлгін, жасыл, тағы басқа бір түсті шұға, барқыт, мауыты сияқты өңдi маталардан қабатталып тігіледі. Тақия төбесі, әлбетте, төрт сай немесе дөңгелек келеді. «Таңдай», «ирек», «қабырға» тігістермен сырылып, жібек, алтын, күміс, зер жіптермен кестеленiп, моншақ асыл тастармен безендiрiледi. Түрлі-түсті моншақ-маржан, алтын, күміс теңгелер және асыл тастармен безендіріледі. Үкінің үлпілдек қауырсынын әсемдік үшін тақияның төбесіне қадайды. Үкілі қадалған тақия қазақ қыздарының ерекше ұнатып киетін бас киімі болған. Қыздардың киетiн тақиялары жiбек, зер жiптермен тігіледі. Қасаба. Қасаба – тұрпаты дөңгелек, желкесіне қарай ойыңқылау келген, дөңгелек тақияға ұқсас етiп пiшiледi. Артқы жағына немесе желкесiне қарай бiрте-бiрте ойыңқы түскен құламасы болады, ұшы әйелдiң арқасына қарай төгiлiп жатады (5-сурет). Айдыны зерлi жiптермен кестеленiп, қиылысқан жерiн алтын жолақпен жауып, зерлi әшекеймен безендiредi. Құламасына шашақтар тағылады. Шашақтың көп тағылуын «ұрпағы көбейсiн» деген игi тiлекпен түсiндiруге болады. Қасабаның маңдай тұсына түрлi асыл тастармен тiзiлген дөңгелек табақшалармен бекiтiлген қыстырма iлiнген. Ал самай тұсына ұзынырақ күмiс қоңыраушалармен ұшталған 5-6 тiзбек салпыншақ қыстырған. Көне түркі (қыпшақ) бас киімнің негізгі элементтерін бойына сіңірген қасаба атауы «алтын зерлі» деген мағына береді дейді этнограф Ө.Жәнібеков. Қасаба көбіне төре, сұлтандардың қыздары киетін бас киім саналған. Қарқара. Қазақта сирек те болса кездесетін бас киімінің ерекше түрі – «қарқара». Ш.Уәлиханов еңбегінде: «Қыздардың басында төбесіне құс қауырсыны қадалған сұлтан киетін бас киім болыпты» дейді. Қарқара кигенде әйелдер жаулықтың бір ұшын желке тұсына келтіре сәл шығарып қояды да, қалған бөлігін кимешектің сыртынан айналдырады, шашын көрсетпей жауып тұрарлықтай етіп орайды. Жаулықтың ұзындығына байланысты қарқараның биіктігі де әртүрлі болады. Кимешек. Кимешек – қастерлі, ел арасынан үзілмей келе жатқан әйел адамның бас киімі (6-сурет). Кимешек ақ бұлдан тігіліп, жиегін астарлайды. Кимешектің иекті айнала маңдайды жауып тұратын екі жағын «шықшыт» дейді. Кимешекті жас ерекшелігіне сәйкес әшекейлейді. Егде әйелдердің кимешегінің әшекейі аздау, ою-кестесі жеңіл болады, сары, ақ жіппен сырылады. Жас әйелдердікі қызыл, жасылмен әшекейленеді. Кимешектің алдын «жақ» деп атайды. Оны қол кестесімен кестелейді. Кимешек-шылауышты жас келіншектер, орта жастағы әйелдер, кемпірлер тартып киеді. «Кимешек кию, шылауыш тарту» деген сөздер арқылы бұл бас киім айқындалады. Кимешекті басқа сәйкестіріп пішіп тігеді. Кимешектің адамның арқасына түсер жері ұзыншақ келеді. Мұны «құйрықша» деп атайды. Адамның белінен төмен түсіп, шашты жауып тұратындықтан осылай аталғанға ұқсайды. Кимешек кеуде, иық, жонды жауып тұратын тұйық болады. Тек адамның бет-әлпеті шығып тұратын жері «ойық» болады. Ойықтың екі жағы, кеудеге келер тұсы кестеленіп әшекейленеді. Жылтыр жіптермен бастырылып, сырыла тігіледі. Ойықтың жиегін өңді жіппен «шалып» тігеді. Мұны «алқым шалу» деп атайды. Алқым шалудан кейінгі «жадағай» тігісті «су» деп атайды. Судан кейін «қиықшалап» тігеді. Қиықшадан кейін су «жүргізіп», «құман бау» деп аталатын әшекей тігіспен тігеді. Құман баудан соң «күрең кесте» деп аталатын ою-өрнек салынып тігіледі. Күрең кестеден кейін «сағат бау» тігісі жүріледі. Сағат бау кей жерде «ағақ бау» деп те аталады. Кимешектің кеудедегі бөлігінің ұшына күміс теңгелер тағылады. Бұл кимешекке сән береді, әрі төмен қарай басып, жазып тұрғанға әсері болады. Кимешектің бір мәні әйел адамдардың шашын шаң-тозаңнан сақтап, додырап шықпауына септігін тигізеді. Бұл да діни наным-сенімнен туындап, мұсылман әйелдерінің шашын жасыруларына көмегі тиеді. Кестесіне қарай кимешек қызыл жақ, сары жақ, ақ жақ деп үшке бөлінеді. Ақ жақты қарт әжелер, қызыл жақты келіншектер, сары жақты жастар киеді. Кимешек кейде күміспен, тана, моншақтармен шеттіктеледі. Әр тайпа мен рудың кимешектерінің пішімінде, түрінде және сырт көрінісінде өзіне тән ерекшеліктері болған. Қазақта жас келіннің алғаш кимешегін кигізуге байланысты ғұрыптық әрекеттер өткізілетін. Күйеуге шыққан әйелдің бас киімі – кимешектің бөлшектері оның жасына орай біртіндеп өзгеріп отыратын. Некелескен кездегі бас киімнен кейін алғаш киілген кимешек ең сәнді болып есепетелді. Жас келінге алғашқы кимешегін кигізу әйелдің қонақы асын беруімен бірге өтетін. Оны келіннің енесі ұйымдастырып, күйеу ауылының қарт әйелдері шақырылған. Олардың бірі жас келінге кимешек кигізіп, енесінен сый алатын. Кимешектің қазақ рулары мен тайпаларының өзгеше болуына байланысты, әр түрлі үлгілері болады (7-сурет). Жаулық әр ру, елде түрлiше аталған: оңтүстiк, орта-лық, шығыс Қазақстанда оны көбiнесе (матаның көлемiне байланысты) шаршы, Жетiсу, Алтай өңiрлерiнде шылауыш, ал оңтүстiк Қазақстанда күндiк деп аталады. Рудың өзiне тән ерекшелiктерi болған: Маңғыстауда матаны қабат ұзын тіліктен тігілген бұрама жаулық кисе, Семейде үшбұрышты, шеттері тым созыңқы орамал тәрізді етіп үшбұрыш түрi болған. Арқа жерiнде жоғары және төмен деп аталатын қос жаулық тартқан. Шылауыштың шетiне қол кестемен қызыл, жасыл, сары, шолақ және жалғасқан қысқа оюларды салады. Маржан, түйреуішпен тағып, төбесіне шашақ төгіліп, кестеленген төбелдірік салады. Шаршы шыт – Шаршы шытты ертеректе ақ түсті (ақзу, ақторғын, атылас, шыншу т.б.) материалдардан жасап пайдаланатын болған. Мұндай шыттардың төртқұлағын кестелеп немесе қызыл, сары күлгін т.б. өңді шүберектерден үш бұрыш астырып, сырып әшекейлеп келді. Шаршы ақ шытты жіңішкелеп бүктеп жапсырылған екі бұрышын дәл ортасына келтіріп бүктеп қаттама арасына артық шығарып бүктейді де екі ұшын әркім өз басына сәйкес түйіп байлайды. Байлау оң жақ шекеге келеді де, ұшындағы үшбұрыш шүберек жапсырылған ұшы шығып тұрады. Орамал. Орамал кестеленіп қолдан тігіледі. Қыздар бұрын салт-дәстүріміз бойынша орамалды ұнатқан жігіттеріне сыйға тартқан. Қазақта «Орамал тон болмайды, жол болады» деген мәтел осыдан шыққан. Орамалдың басқа тартатын түрлі түрлері бар. Мысалы: шаршы және қиықша. Сәукеле. Сәукеле – қазақ қызының ұзатылған сәтінде киетін ұлттық бас киімі. (8-сурет). Сәукелені қазақ даласын мекендеген сақтардың бас киіміне ұқсатады. Сәукеленің биіктігі бір жарым, екі қарыс. Бұл бас киімді жұқа ақ киізден сырып тігеді. Сыртын қызыл шұға матамен тыстайды. Алтын немесе күміс әшекейлер көмкереді. Моншақтар тағады. Сәукеленің төбесіне үкі қадайды. Сәукеленің бірнеше бөліктері бар. Мысалы: тәжі, төбесі, құлақ бауы, артқы бауы. Төбесі қиықтанып келеді және төбесінде жартылай дөңгелек айдары болады. Сәукеленiң екi самайдан түсіп тұратын інжу-маржаннан жасаған жақтамасы бар. Жақтаманың мағынасы барған жеріне тастай батып, судай сіңсін, сол елдің ұрпағын көбейтіп, өсіп өтсін деген мақсатпен жасалады. Екі жақ самай тұсына бетке жеткізе шолпы тәріздендіріп бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтарды сәукеленің бетмоншағы деп атайды. Сәукеле бастан қисайып немесе түсіп кетпеу үшін тамақтан өткізетін бау тағылады. Екі құлақ тұсына омырауға жететін құлақша тоқылады. Сәукеленің арнайы күмістен жасалған маңдайшасы, екі жағында тізілген маржаннан салпыншағы пен жақтауы және белге дейін түсіп тұратын артқы құлағы болады. Сәукеленің төбесіне жібектен желек салынып, оған үкі (қарқара) қадалады. Ту сыртынан жерге жететіндей ақ желең немесе ақ жібек жаулығы тағылады. Жаңа түскен келінге беташар айтылып, үлкендер тілек-батасын берген соң сәукелесінің сыртынан жабылған жамылғысы - бүркемесі (ақ бүркеншігі) қамшымен сабымен түріліп, беті салтанатты түрде ашылған соң ол алынып, оны желекпен алмастыратындығы белгілі. Ақ бүркеншек алғаш түскен келінді тіл мен көз сұғынан сақтайды, әрі ақ болуы-адалдық, тазалықтың белгісі, ибалықтың нышаны санайды. Жаңадан қауымға мүше болған жанның өз қауымы мен жаңадан мүше болып келіп жатқан қауымның арасындағы өтпелі кезеңді белгілейтін сәтте қолданылатын зат. Қазақ халқының қолынан міне, осындай сан түрлі киім үлгілері жасалып шыққан. Әсіресе, ұлт өмірінде әйел затына арналған киімдердің ерекше рөлі болғаны анық. Себебі, әйел затына ерекше құрметпен қарау дәстүр-лі мәдениетіміздің ерекше көрінісі екені күмәнсіз. Халқымыз қыз баланың әсемдігін денесін жалаңаштау арқылы емес, мың құлпырған бояуы қанық, келісті де көрікті киімдері арқылы көрсетуді жөн көрген. Ұлы дала елінің ұлттық киім тарихи көшпенді өмір сүру салтымен тығыз байланысты. Ата-бабаларымыз сан ғасырлар сақтаған салт-дәстүрін, киім кию мәдениетін, ғажайып өркениетін бізге мұра ретінде қалдырды. Енді осы мұраның маңызын жоғалтпай, келесі ұрпаққа табыстау біздің басты мақсатымыз. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1. Арғынбаев Х. А. Қазақ халқының қол өнерi. - Алматы, 1987. 2. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре, Алматы. 1957. 3. Жәнiбеков Ө. Уақыт керуенi. -Алматы: Жазушы, 1992. 4. Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Қазақстан сәндік өнері. – Алматы, 2002. 5. Қазақ халқының ұлттық киімдері / Құрастырған Б. Хинаят., А. Сужикова. – Алматы, Алматыкітап, 2011. – 384 б. |