Арыстан баб кесенесі.doc орта ғасыр мәдениеті. Арыстан баб кесенесі
 Скачать 267 Kb.
|
|
Бабаджа қатын- Қазақстандағы Х-ХІ ғасырлардан сақталған сәулет өнері ескерткіші.Тараз қаласынан 18 км қашықтықтағы Айша бибі кесенесінің маңында орналасқан. 1897 жылы В.А.Каллаур,1938 жылы Бернштам,1953 ж.Т.Қ. Бәсенов зерттеген. Текше пішінді тік бұрышты, қызыл кірпіштен тұрғызылған ескерткіштің аумағы 6,8х6,8м,биіктігі5м-ден астам; қабырғаларына қаланған кірпіштердің көлемі 24х24х5см. Қас бетімен2 қапталы бір-біріне ұқсас, мәнерлеп қаланған кірпіштен күн тәрізді өрнектер жасалған. Жоғарғы жағы аркалы,ішкі кірер есік шығыс жақ қабырғасында.Қабырғалардан сегізқырлы барабанға ауысатын тромб белдеу жасалған. Оның үстінен ішкі еңсенің 16 қырлы күмбезі басталады.Ал сыртқы күмбезі биіктігі 86см қырлы призманың үстіне орнатылған. Мұндай қобылы күмбездер Қазақстандағы Көккесене, Жұбан ана сияқты көне ескерткіштерден кездеседі.Бірін-біріне қаптай салған қос күмбез ескерткіштің ұзақ сақталуына себепші болған. Күмбез тұғыры аршамен құрсауланып,тақталардан су ағарлар жасалуы сол кездегі құрылыс өнерінің өте жоғары дәрежеде болғанын көрсетеді. Ғимаратта шағын көлемдегі архитектуралық детальдар ұтымды әрі үйлесімді пайдаланылған. Бабаджа қатын кесенесі сыртқы пішімінің жинақылығымен,құрылысының беріктігімен ерекшеленеді. Сәулет өнерінің тағы бір ерекше туындысы-Қарахан кесенесі. Бұл ескерткіш те Тараз қаласының маңында орналасқан.Сырты кірпіштен қаланып әшекейленген. Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Шах-Махмуд Бұғра Қарахан қабірінің басына орнатылған.Күмбезі ғана құлаған кесененің төрт қабырғасы мен кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы ХІХ ғасырдың 90жылдарына шейін сақталған. 1905жыл оның құлаған бөлігі түгелдей бұзып алынып, орнына 1906ж. жаңа кесене салынған. Жаңа құрылысты сол кездегі Ташкент ишаны Сайд Бакханов қаржыландырған. Кейінгі салынған кесене алғашқысына ұқсамайды. Қас беті Айша бибі кесенесіне ұқсас болғанымен, кірпіштерінің өрнектеліп қалануы жағынан Бұқарадағы орта ғасырлық Исмаил күмбезіне еліктеушілік байқалады. Қарахан кесенесі төрт бұрышты, ортаңғы кең бөлмеден және үш кіші бөліктен тұрады.Орталық бөлменің төбесі киіз үйге ұқсатылып жабылған. Артқы жағында екі мұнарасы бар. Кесененің қас беті оңтүстікке қараған, ал оның ішіндегі қабір оңтүстіктен солтүстікке қаратылып қойылған. Кірер есігі аркалы қуыспен безендірілген. Қабырғаларының ішкі жағы кесененің бұрынғы өз кірпіштерімен қаланып, сыртқы жағын қалауға жаңа кірпіш пайдаланылған. 4-тарау.Қазақ халқының дәстүрлі заңдары «Қасым ханның қасқа жолы» «Қасым ханның қасқа жолы»-Қасым хандық құрған кезде (1511-1521) ел басқару ісінде қолданырған әдет-ғұрыптық заң ережелерінің жиынтығы. Оның негізінде орта ғасырларда Қыпшақ,Шағатай ұлыстары қолданған «ярғу» заңы (қазақша «жарғы»-хақиқат» деген ұғымды білдіреді) алынған. Тіпті шариғат қағидасын мығым ұстанған отырықшы аудандар да Қасым ханның қол астына өткен соң, әдет-ғұрыпқа сүйенген қазылық биліктерге жүгіне бастады. Қасым хан өз заңында Құран талаптарына қайшы келмейтін қазақи ғұрып ерекшеліктерін сақтады. Мысалы, жеті атаға дейін үйленбеу, әмеңгерлік, құдалық жол-жоралар, қазылық билік, т.б. Ол халықтың көкейінен шыққан әрі ежелден келе жатқан билік дәстүрді, әдет-ғұрыптық «жарғыны»жаңғыртып,күшейтті. Бұл заңға енген ережелер: 1)мүлік заңы(жер дауы,мал-мүлік дауы);2)қылмыс заңы(кісі өлтіру,талау,шапқыншылық жасау,ұрлық қылу); 3)әскери заң(аламан міндеті,қосын жасақтау,қарақазан,ердің құны,тұлпар ат); 4)елшілік жоралары; 5) жұртшылық заңы(ас,той,мереке,думан үстіндегі ережелер, ат жарыс,бәйге ережелері) . Бұл жарғылар халық арасында «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталып кетті. «Қасым ханның қасқа жолының» қағидалары өзгерусіз ХVІІ ғасырға жетіп, Есім хандық құрған тұста («Есім ханның ескі жолы» деген атқа ие болды. Тәуке ханның тұсында (1680-1708), жоңғар шапқыншылығына байланысты саяси жағдайдың аса шиеленіскен кезеңінде, бес тараудан тұратын ежелгі ережелерге тағы да екі тарау қосылып, «Жеті жарғы» деп аталған.Олар: жесір дауы және құн дауы еді. Бұл кезеңде шапқыншылық, кісі өлтіру көп болғандықтан құн дауын өз алдына шығарып, қылмыс заңына айналдырған. ХV-ХVІІІ ғасырларда қолданылған ежелгі жарғының үзінділері халық аузында мәтел сөздер қалпында сақталған. Мысалы, «Қара қылды қақ жарған»; «Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіру», «Тура биде туған жоқ,туғанды биде иман жоқ» Әли Насруллах өзінің «Зубадат әл-Асар» атты кітабында: «Қасым хан Дешті Қыпшақтың падишасы болды.Ол ұлы істер жасау үшін туған адам» еді. Үндістанда Ұлы моғолдар империясының негізін салған Бабыр «Бабырнама» кітабында: «Қазақ халқының бұрынғы-соңғы хан,сұлтандарының ішінде Қасым хандай құдіретті әмірші болған емес.Оның үш жүз әскері бар еді» деп жазған. Қасым хан туралы Мұхтар Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» атты еңбегінде: «Қасым хан тұсында Хан Ордасы бірде Жетісуда, Қаратал өңірінде, бірде Шу бойында , енді бірде арқада, Ұлытау етегінде, кейде батыста, Жайық жағасында болды.Бұл да халқының жиын ортасында жүрген Қасымның өзіндік саясатының бір көрінісі деп білуіміз керек.Жұртшылық хан билігінің күшін сезініп қана қоймайды, ұлыстың құдірет-қуатын да анық пайымдайды, ешкімнің де шетте,қараусыз қалмайтындығын ұғады,елдің тұтастығын таниды»,-деп жазды.Ел басқаруда да Қасым хан көп жаңалықтар енгізген. «Қасым ханның қасқа жолы»-атты заң ережелері Қазақ Ордасының мемлекеттігін айқындайтын ерекше құжат болды. «Қасым ханның қасқа жолы» ел басқару ісінде ежелгі әдет-ғұрып үрдісіне сүйенген. Ал Жошы ханның екінші баласының түқымы Орыс ханның бесінші атасы кейінге қалдырып кеткен әдет-ғұрып жол-жоралғыларына өз дәуіріне сай кейбір өзгерістер енгізгені әдебиеттен мәлім. «Қасым ханның қасқа жолы» өзінің мазмұны бойынша ежелгі әскери-демократия арнасына тіреледі.ХҮ ғасырдың соңында,ХҮІ ғасырдың басында Бұхардың ишан қазылары қазақ өлкесіне діни үгіт таратып: «Ежелгі Жарғы заңын естен шығарыңдар, ол көкке табынатын дінсіздіктің ісі, оның орнына шариғат қағидасын алып, соған ауысыңдар, ант баргенде: «Көк соқсын» деп айтпаңдар, «Құран ұрсын!» деп, «Құранды бастарыңа көтеріңдер»,-деп үгіттейді. Бірақ халық бұқарасы оған селқос қарап, көп заман бойы шариғат қағидасына ойыса қоймайды. Уақыттың көбін мал бағумен өткізген халық бұқарасына шариғаттық қағида-заңдары өте қиын болып көрінген. Оның үстіне, өз ата-баба қағидалары адамгершіліктің биік мұраттарына кереғар емес еді. Бұл тарихи оқиғаларды жақсы білген Қасым хан саяси жағдайының шиеленіскен кезінде халық бұқарасына, билер тобының көптен бері қалыптасқан дәуіріне қарсы тұрмай,оларды қолдап, қуаттап, шариғат заңдарын бүтіндей алмай, халықтың тілегіне жақын, діліне сіңген әрі ерте заманнан оларға түсінікті «Жарғы» заңын қайтадан күшейтеді. Билердің кеңесіне, көппен ақылдасып, «Жарғы» ережелеріне мәнді өзгерістер енгізеді. Халық бұқарасы Қасым ханның ежелден қалыптасқан билер заңы-жарғыны жаңадан көтергенін ұнатып, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атап кеткен екен. «Есім ханның ескі жолы» Есім хан,"Еңсегей бойлы ер Есім"-қазақтың ұлы хандарының бірі. Шығай ханның баласы.Туған ағасы Тәуекел ханнан кейін ел билігін қолға алған Есім хан Қазақ Одасын 1598-1628 жылдары басқарды.Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласында тұрып, билік жүргізді.Сұлтан кезінде-ақ ағасы Тәуекел ханмен бірге Түркістаннан Самарханға дейінгі жерді Қазақ хандығының құрамына қосты.20мың әскерімен өзі Самарханда қалып,Тәуекел хан Бұхараға аттанды, бірақ жеңіске жете алмады. 1598 жылы Тәуекел хан қайтыс болған соң, хан тағына отырды. 1599 жылы Есім хан Бұхар хандығымен шарт жасасып, Ташкент қаласы мен оның айналасын Қазақ хандығына қосып алады. Осы кезден бастап Ташкент екі ғасыр бойы Қазақ хандығы билігінде болды. ХVІІ ғасырдың басында Ташкент билеушісі Тұрсын мен Есім хан арасында билік үшін күрес шиеленісе түсті. Тұрсыннан жеңілген Есім хан Шығыс Түркістан билеушісі Абд әр-Рахим ханның қызы Падшаһ аруға үйленеді. Шығыс Түркістан хандығына арқа сүйеген Есім хан 1627 жылы Тұрсынды өлтіріп,Қазақ хандығының билігін қайтадан қолына алып,бір орталыққа бағынған ірі мемлекет құрады. Есім хан ойрат қалмақтарымен күресте ерлік пен батылдықтың өнегесін көрсетіп, "Еңсегей бойлы ер Есім" атанады. Қалмақтарға қарсы күресте Есім хан Батыс Қазақстан жеріндегі ноғайлармен арадағы қарым-қатынасты күшейтті.Қазақ-қырғыз ынтымағын орнатуға күш салды.Есім хан билік еткен тұста Қазақ хандығының әскери қуаты күшейіп, 300-400 мыңға дейін атты әскер шығара алды. Ел билеудегі жол-жобалар мен әдет-ғұрыптар туралы ережелер жинағы «Есім ханның ескі жолы» қазақ елінде ХХ ғасырға дейін сақталып, қызмет етті. Есім хан Түркістанда жерленген, қабірінің басына кесене орнатылған. . «Есім ханның ескі жолы»-дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңдарының жиынтығы. Оның негізі Қасым ханның тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» деген атпен 1511-1523 жылдары қабылданған. Есім хан ғасыр бойы сұрыпталып, орныққан осынау жол-жоралғы, әдет-ғұрып жосындарын өз заманының әскери-саяси және әлеуметтік қажеттіліктеріне орай жетілдіріп жүйеледі. Кейіннен қазақ қоғамында бұл заңдар жиынтығы «Есім ханның ескі жолы» деген атпен қалды.Дау шешіп, төрелік айту құзіретін иеленген би-қазылардың оны білуі міндетті саналған. Ел аузында «Есім ханның ескі жолы» деген аңыз сақталған.Қасым ханның заң ережелерін Есім хан ұтымды пайдалана білді. Қазақ шежірелерінде Есім ханның қызметіне ерекше жоғары баға беріледі.Әйгілі Бұқар жырау Абылай ханға ренжіген кездерінде «Сенен бұрын жеті ханды жебедім, кешегі еңсегей бойлы ер Есімді де білемін...» деген.Бұл сөзден байқалатыны Есім ханға деген үлкен құрметтің болғандығы. Ұрыс ханның қызыл туы осы Есімнің қолында қалған деп жазады. Жалпы қазақ шежірелерінде, Есім ханның билік құрған кезінде жаңа жүйеге түскен заң ережелері болғандығы туралы айтылады. Есім хан көбіне ойраттардың шабуылына тойтарыс беру үшін жорықтарда жүрді. Сол себепті де,ол «Қасым салған қасқа жолға» көп өзгеріс енгізбесе керек. Бізге жеткен деректер бойынша, Есім хан ердің құнына 100 жылқы және алты жақсы (6 түйе) кесім белгілеген. Ол бай-кедей, жас-кәрі, қараша-сұлтан демей,еркектің бәріне қолданылған. Одан басқа да үстеме: өнер құны, сүйек құны бар. Егер өлген адам батыр не ақын, жырау немесе би болса, сол өнері үшін үстеме құн алынған. Сол секілді өлген адамның сүйегі туысқандарының қолына тимей,ит пен құсқа жем болса, сүйегі үшін құн төлеген. Ал әйел құны алынатын қалың малы мөлшерінде белгіленген. Тәуке ханның «Жеті жарғысы» Тәуке , Мұхаммед Батырхан (туған жылы белгісіз-1715 жылы қайтыс болған(-қазақ ханы. Жәңгір ханның ұлы.Үш жүзге билігі жүрген Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан нығайған,бір орталыққа бағынған мемлекет болды. Ордасы-Түркістан қаласы еді. Халық зердесінде Тәуке заманы Қазақ хандығының ең бір өркендеген, «алтын ғасыры» саналады. Тәуке хан Қазақ Ордасында 1680-1715 жылға дейін билік құрды. Ол 1690жыл шамасында «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» сияқты әдет өлшемдерін жаңғыртып, «Жеті жарғы» аталатын жаңа заң жүйесін енгізді. Тәуке хандықты билеуде негізінен әр жүздің билеріне арқа сүцеді. Ұлы жүзде-Төле биге, Орта жүзде-Қазыбек биге, Кіші жүзде-Әйтеке биге, Қарақалпақтарда-Сасық биге , Қырғыздарда-Қоқым биге басқару тұтқасын берген. Тәуке хан тұсында сыртқы жағдай бірсыпыра тұрақтанып,нығая түсті. Тәуке Бұхар хандығымен сауданы дамыту мақсатында елшілік алмасып тұрды. Осыған қарамастан Сырдария бойындағы қалалар үшін Бұхар хандығымен Қазақ хандығы арасында қақтығыстар болып тұрды. Тәуке көрші жатқан Ресей елімен дипломатиялық қатынас орнатты. 1686-1693 жылдары арасында Тәуке Ресейге бес елшілік жіберген. Ресей патшасына арнаған хатында достық қарым-қатынасты сақтац отырып, бейбіт көрші болуға шақырды. Соғыс тәсілдерін тиімді пайдаланған Тәуке батыр атағына ие болды. Дегенмен,Тәуке хан тұсында қазақтар от қаруды бұрын меңгеріп үлгерген ойраттардан бірнеше рет жеңіліс тапты. «Жеті жарғы»-ХVІІғасырдың аяғы мен ХVІІІ ғ-дың басында Тәуке хан тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының жинағы. Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қарастырып, хандық билікті нығайтуға күш салды. Қазақ қоғамының дамуы қуатты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарын, «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның қасқа жолын» одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинады. Олардың ішінде атақты Төле, Қазыбек, Әйтеке билер болды. Шамамен, Түркістан төңірегіндегі Күлтөбенің басында «Тәуке ханның Жеті жарғысы» деген атауға ие болған заңдар жиынтығы қабылданды. Жеті жарғыға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Дәстүрлі қазақ қоғамында «Жеті жарғыдан» кейін арнайы атаулы заң жүйесі жасалмағандықтан оның көптеген жол-жобалары мен қағидалары ХХ ғасырдың басына дейін қолданылып келді. «Жеті жарғыға» енген қағидалар қазақ өміріне тән қоғамдық қатынастардың негізгі салаларын қамтиды. Жер дауы, жесір дауы, мал дауы, құн дауы, мүлік дауы, хандық пен билік, куәлік ету менант беру рәсімдері, т.б мәселелерді қамтыған. «Жеті жарғының» жазба мәтінінің болуы ықтимал. «Жеті жарғы» ережелері ауызша жатталып, елден елге, ұрпақтан ұрпаққа таратуға ыңғайланып қазақтың ұлттық шешендік өнеріне сай, негізінен, афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Тәуке хан заңдарының неліктен»Жеті Жарғы»деп аталу себебіне тоқталсақ, «Жеті Жарғы» деп не себепті аталғанын түсіндіру осы күнге түпкілікті шешілмей келеді.Әрбір зерттеуші «Жеті Жарғы»деген сөзге бір-біріне ұқсамайтын мағына береді.Заң әдебиеттерінде «Жеті Жарғыны» Жеті бидің туындысы,жеті бидің қатысуымен қабылданған қазақ заңы деп тұжырымдайды. Л.А.Словохотов та: «Күлтөбеде Тәуке хан жеті биді жинады»,- деп көрсетеді. Бірқатар ғалымдар осы пікірді қолдайды.Кейде «Жеті Жарғыны»-Жеті Жорғаға» балайды.»Тәуке ханның жеті биі болған, төрт аяғынтең басқан жорға секілді, жетеуі де тілге шешен, жүйрік екен, сондықтан да халық Тәуке ханның жеті жорғасы атап кеткен»,-дейді. Тарихта, соның ішінде, көшпелі Орта Азия хандықтарының тарихында күрделі өзгерістерді енгізіп, заңды реформалауға қатысқан адам санымен алынған болса, олардың есімдері әлі халық жадында сақталған болар еді, бірақ адам санымен атау тіпті кездеспейтін жайт. Бірқатар деректерге қарағанда, Тәуке хан қырық рудан қырық би жинап, кеңесіп отырған.Әлбетте 7 би емес, «Жеті Жарғыны» жүйелеуге көптеген билердің қатысқаны даусыз.Олардың ішінде беделді де ең басты үш бидің(Ұлы жүзден-Төле би,Орта жүзден- Қазыбек би және Кіші жұзден-Әйтеке би) аты ғана халықтың жадында сақталған. Кейбір зерттеушілер «Жеті Жарғы» сөзін 7 киелі саныменбайланыстырады. Ал, шындыққа жақыны-жеті жарлық, жеті мәселе, жеті шешім, жеті дау деген ұғымды білдіреді. Оларға: Жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал-мүлік дауы, ұрлық-қарлық, айып-жаза, алым-салық, т.б. кірген. 5-тарау.Қазақ халқының шығармашылық өнері Қазақтың ақын-жыраулары Қазақ халқының тарихи, мәдени, рухани дамып, қалыптасуына ХV-ХVІІІ ғасырларда айрықша үлес қосқан дала ұстаздары – ақын, жыршы-жырауларымыз: Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Әнет т. б. көптеген бабаларымыз болды. Қазақ даласы жыршы-жыраулары мен ақындарының дәстүрлі педагогикалық мәдениетіміздің дамуына қосқан үлестері олардың өздері өмір сүрген тарихи кезеңдегі ел ортасында орын алған кемшіліктерді қатал сынға алып қана қоймай, үнемі халықпен бірге болып, халықпен бірге қайғырып, бірге қуана білгендерін, халық арманын, мақсат, мұратын өз жырларына қосып, ел рухын көтеріп үнемі халық атынан сөйлегені деп білеміз. Олар өз шығармаларында еңбекші халыққа тән адалдық, патриотизм, гуманизм, еңбек сүйгіштік, мейірімділік, достыққа деген беріктілік, өз жауына деген батыл тойтарыс бере білу, батылдық секілді қасиеттерді жан-жақты жырлады. Түрлі тарихи кезеңдерде өмір сүрген дана ойшылдар, «ел басқарған би-шешендер, ақындар, жыршы-жыраулар ел ішінде ой түйіп, әділ төрелік айтумен бірге бүкіл халықтың болашақ ұрпағын тәрбиелеуде теңдесіз қызмет атқарумен қадірменді саналған» [16, 37 б.]. Қазақ сөз өнерінің иелері атанған ақын-шешендер мен жыршы-жыраулардың қалдырған әдеби мұрасы ата-бабалардан жеткен дәстүрлі тарихи қалыптасқан педагогикалық мәдениеттің айқын көрінісі, ол бүгінде жас ұрпақ үшін рухани қазына, әрі таптырмас тәрбие құралы. Көрнекті түрколог-ғалым В. В. Радлов қазақ тілінің тазалығы туралы айта келіп, «... қазақтар басқа тайпаларынан суырып салып айтуға ұста, шешендігімен ерекшеленеді», - деп халқымыздың сөзге шешен, қажетті жерінде сөз тауып айта білетін ой жүйріктігімен ерекшеленетін өнерін жоғары бағалаған болатын [14, 30 б.]. Осындай қазақ даласынан шыққан сөз зергелерінің шығармаларынан терең педагогикалық мәнді де, мағыналы ой-пікірлерді көптеп кездестіруге болады. Ұрпақ тәрбиесі жөнінде өнегелі сөз айтып, қазақ халық педагогикасының мазмұнын байытқан Асан қайғы, Шалкиіз, Доспанбет, Жиембет, Марғасқа, Бұқар, Қазтуған, Ақтамберді, Шал, Әнет т.б. поэзия тіліндегі толғаулары, қанатты сөздері танымдық маңызы мен қатар, тарихи, мәдени, рухани, эстетикалық, отаншылдық, патриоттық тәрбиелік мәнімен де аса құнды. Қазақ халқының тарихи дамуындағы алмағайып замандарда өмір сүрген аузы дуалы жыраулар мен шешен, билері елге басшылық етіп, ақыл-кеңесші болумен бірге, өз шығармаларында сол дәуірдегі халықтың ауыр тұрмыс жағдайын, ел мұңын, азаттық үшін болған қанды майдан көрінісін, ерлердің ерлігі мен қаһармандығын арқау етіп, тарих шындығын өз жырларына қосты. Олар өз шығармаларында халықты өнегелі сөздерімен, жыр толғауларымен ынтымағы жарасқан ел болуға, береке-бірлікке шақырып, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға ықпал етті. Қоғамдық өмір сахнасынан көкейкесті ойлар айтып, ел ұйытқысына айналды. Қазақ жырауларының көш басшысы ретінде есімі танымал Асан қайғы (ХІV ғасырдың соңы – ХV ғасырдың екінші жартысы) жырау халық ішінен шыққан кемеңгер дала философы, дана ой иесі, ақын, мемлекет қайраткері. Еділ бойында дүниеге келіп (болжам) Асан қайғы атанып кеткен Хасан Сәбитұлы өзінің іргелі ойларымен, даналық сөздерімен Қазақ хандығының іргесін нығайтып, қалыптастыруда қызмет еткен. Аңыздар бойынша Асан қайғы жырау Сарыарқада – Ұлытауда дүние салған. Ол ел-жұрт қамын жеп өткен дана, батагөй, кемеңгер кісі. Өзінің ұзақ жасында бір күлмей, халықтың қамын көп ойлап, уайым жеп өткендіктен, «Асын қайғы» атанған. Асан қайғының Қорқыт сияқты елге үлгі ретінде айтқан нақыл сөздері өте көп, ол фәлсафалық ойлар елге күшқуат берген - деп жазады танымал әдебиеттанушы ғалым Ә.Марғұлан [16, 146 б.]. «Туған халқының күйкі тіршілігіне налыған Асан қайғы елі үшін қайғы-мұңсыз, малға құт, жауласу мен кектесу жоқ «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын» жерді тапқысы келеді... Жырау қартайған шағында Сарыарқада, Ұлытау өңірінде қайғы-қасірет шеккен көшпенді халқына бақыт тауып бере алмай, арманын орындай алмай дүние салды. Оның Жиделібайсын – Жерұйық туралы асыл-арманы – халық арманы, жақсы өмір сүруді аңсаған бүкіл қазақ жұртының арманы» [6, 133б.], Оның жыр-толғауларынан тәрбиелік мәні терең қанатты сөздерді, тағылымдық ой-пікірлерді көптеп кездестіруге болады. Асан қайғы өз толғаулары арқылы бірде: Арғымаққа міндім деп, Ғылымым жұрттан асты деп, Артқы топтан адаспа. Кеңессіз сөз бастама. Күнінде өзім болдым деп, Жеңемін деп біреуді Кең пейілге таласпа. Өтірік сөзбен қостама [16, 25 б.], - деп, жас ұрпаққа көптен қол үзбеу керектігін ескертіп, қатарымның алдымын деп асқақтық жасамау, асып-таспау, өз ортаңда қадіріңді арттыру үшін ибалы мінез көрсетіп, асылық сөз айтпау, әрдайым сабырлы, ұстамды болу жөнінде ақыл-кеңес берсе, енді бірде: Таза мінсіз асыл тас Су түбінде жатқан тас – Су түбінде жатады, Жел толқытса шығады, Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатқан сөз – Ой түбінде жатады. Шер толқытса шығады...[16, 133-134 б.]-деп, адамның жан-дүние тазалығы мен шынайылығы, сезім сұлулығы туралы бейнелі, терең философиялық ой айтады. Шығармаларында жақсылық пен жамандықтың ара жігін ашып көрсетуге талпынған жырау кейінгі ұрпағының өзара адал ниетті дос болып, тату-тәтті өмір сүргенін қалайды. Бұл орайда жырау өз ой-арманын жырға былай деп қосады: Еділ бол да Жайық бол, Ешкімменен ұрыспа, Жолдасыңа жау тисе, Жаныңды аяп тұрыспа. Ердің құны болса да, Алдыңа келіп қалған соң, Қол қусырып барған соң, Аса кеш те, қоя бер, Бұрынғыны қуыспа [16, 16 б.]. Асан қайғының адамдар арасындағы ізгі қарым-қатынасты, ынтымақ-бірлікті, этика нормаларын арқау еткен патриоттық сарындағы мұндай толғаулары елді бітім мен сыйластыққа үндейді. Асан қайғыдан басталатын жыраулық дәстүрді жалғастырушылардың бірі – Еділ бойын мекендеген түркілердің ру көсемі, әскербасы, батыр, жыраулық өнерде үлкен орны бар Қазтуған жырау. Қазтуған жырау Сүйінішұлы шамамен 1420 жылдары қазіргі Астрахан облысының Красный Яр қаласының маңында туған. Жырау толғауларының бүгінгі жас ұрпақ өміріндегі тағылымдық маңызы зор. Қазтуған жырларында айшықты әсем тілмен өрнектелген, халықтық тәрбие қағидаларымен үндесіп жатқан жастарға тәлім-тәрбие берерлік ойлар аз емес. Жыраудың өмірі туралы нақты деректер сақталмаса да, оның шығармаларынан бізге «Бұдырайған екі шекелі», «Алаң да алаң, алаң жұрт», «Белгілі биік көк сеңгер» деп аталатын үш толғауы ғана жеткен. Қазтуған жырау Сүйінішұлының «Мадақ жырының» алғашқы мына жолдарынан: Бұдырайған екі шекелі, Мұздай үлкен көбелі, Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті, Адырнасы шайы жібек оққа кірісті, Айдаса қойдың көсемі, Сөйлесе қызыл тілдің шешені... [16, 28 б.] - халқымыздың ұғымындағы «сегіз қырлы, бір сырлы» қазақ жігітіне тән тұлғаны танытар айшықты суреттеулерді айқын көруге болады. Шебер теңеулерге құрылған осындай жыр жолдарын ұтымды пайдалана білсек, бүгінгі жан-жақты жас ұрпақ тәрбиесінің баға жетпес құралы болмақ. Жырау: Азамат ердің баласы Жабыққанын білдірмес, Жамандар мазақ қылар деп! [16, 29 б.] - өз өлеңінде қазақ ерлерінің азаматтық тұлғасын оларға тән қайраттылық пен шыдамдылық, намысқойлық, қайсарлық қасиеттері арқылы көрсетуге талпына отырып, кейінгі жастарға үлгі ете жырлайды. Қазтуған жыраудың толғауларында көркем, бейнелі теңеулер арқылы суреттелетін туған жердің сұлу табиғат көріністері тыңдаушы жүрегін толқытып, туған елге деген аялы сезімдерін оятады. Алаң да, алаң, алаң жұрт Ақала ордам қонған жұрт, Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт, Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт, Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт Кіндігімді кескен жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан сабақ будырып, Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, Жанға сақтау болған жұрт [16, 28-29 б.], - деген өлеңінде ақын атамекені, туған жеріне, ата-анасына деген перзенттік махаббатын терең сезіммен, ерекше жүрекжарды тоғаныспен жырлайды. Қазтуғанның бұл тоғауы тыңдаушысына кіндік қаның тамып, туып-өскен ел мен жерді сүйіп, ардақтаудың шынайы үлгісіндей әсер қалдыратындығын аңғаруға болады. Көне дәуірдегі қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі – Шалкиіз жырау шамамен 1465 – 1560 жылдары өмір сүрген. Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560 ж.ш.) – жырау, орта ғасырлардағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі. Батыс қазақстан өңірін жайлаған көшпенділер отбасында туған. Мұсылманша жақсы біліп, сахара салтымен тамаша тәрбие алған [16, 542 б.]. Жыраудың ақындық өнері туралы қазақ әдебиетінің өкілі М. Мағауиннің айтуынша «Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлілігімен, кезегенін орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлу сазды көркемдігі, асау серпімді қуатымен ерекшеленеді. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы – түз тұрғынының дүние танымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық, этикалық қағидалары айқын аңғарылады» [13, 8-9 б.]. Шалкиіз Тіленшіұлының шығармашылығынан бүгінде бізге «Асқар, асқар, асқар тау...», «Қоғалы көлдер», «Арғымақ ару аттар...», «Алаштан байтақ озбаса...», «Би Темірге айтқаны» сияқты т.б. толғаулары таныс. Жырау өз толғауларында адам бойында кездесетін мақтаншақтық, қорқақтық сияқты түрлі жағымсыз қасиеттерді, ел ішіндегі мықтылардың қарапайым халыққа көрсетіп отырған озбыр мінез-құлықтарын батыл сынап, мінейді. Қазақ батырларының ерліктері мен отансүйгіштік қасиеттерін дәріптеп, жырға қосады. Ақылсыз достыдан Ақылды дұспан артық-ты,... Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа, Күндердің күні болғанда Сол жаман айғақ болар басыңа... [16, 38-39 б.]- *** Жақсының жақсылығы сол болар- Жаманменен бас қосып, Сөйлемекке ар ертер; Жаманның жамандығы сол болар- Сөйлесе дәйім бетін қара етер [16, 22 б.],- деп толғайды жырау өз шығармаларында. Бұдан жолдас пен достың жақсы мен жаманын айыра білу керек, басыңа іс түскенде жаман достың жолда қалдыруы мүмкін, жақсы адам кез-келген адамға сырын ашпайды, әр сөздің өз тыңдаушысы болғаны жөн деген ой аңғарылады. Көне заман шындығын, халықтың дүниетанымын, адамның мінез-құлық, табиғи ерекшеліктерін, моральдық қағидаларын бейнелейтін жырау туындылары аз сөзге көп мағына сыйғызған нақты ой тереңдігімен, әсерлілігімен, сазды әуезділігімен оқырманына ерекше әсер етіп, ойға қалдырады. «Әлін білмеген әлек» деген халық мақалымен астарлас мына бір шумақтарында жырау: Бар күшіңді сынамай, Балуандармен күреспе, Таң боларсың әлемге, Сөз боларсың күлемге, [16, 38 б.] - деп, әр адамның өз орнын, әлін біліп, өмірде соған орай әрекет етуі керектігін мегзейді. ... Атаның ұлы ерлерге Малыңды бер де басың қос, Басыңды қос та бек сыйлас, Күндердің күні болғанда Басың жауда қалар ма!.. [6, 141 б.] - деген жырау толғаулары кейінгі жастарға қай заманда болмасын ел ішінде ауызбіршіліктің болуын, туыстық қарым-қатынастың сақталуын, сыйластықтың болуын ескертіп, «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген ынтымақтастыққа шақыратын халықтық қағидамен үндеседі. Шалкиіз шығармашылығынан ерлік рухқа толы толғаулармен қатар, өзі өмір сүрген дәуірдегі орта ғасырлық қарапайым халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы тарихи деректер мен ұлттық этикалық, моральдық пайымдаулар көптеп кездеседі. Жыраулық дәстүрдің тағы бір ірі өкілі – ерлігімен, ақылымен көпке танылған Ақтамберді жырау шығармашылығының дәстүрлі педагогикалық мәдениеттен алар орны ерекше. Ақтамберді Сарыұлы 1675 – 1768 жылдары өмірсүрген жырау, қолбасы, дипломат. Небары 17 жасынан бастап қазақтардың Орта Азия хандықтарымен арадағы соғыстарына қатысып, нағыз ерлік таныта білген Ақтамберді жырау өзінің жалынды жырларымен ел тәуелсіздігін аңсап, ерлерді ерлікке шақырады. Ақтамберді жырау өзі өмір сүрген дәуір шындығын, әлеуметтік теңсіздік көріністерін де шынайы батыл бейнелейді. Оның «Күмбір-күмбір кісінетіп», «Уа, қарт Бөгембай», «От орны отаудай», «Атадан тудым жалқы боп», «Ағайының көп болса» және т.б. толғаулары бүгінде қазақ әдебиетінің алтын қорынан айрықша орын алады. Жыраудың: ...Атадан алтау туғаның Жүрегінің бастары Алтын менен бу болар. Атадан жалғыз туғаның Жүрегінің бастары Сары да жалқын су болар, Жалғыздық сені қайтейін!.. [16, 58 б.].- деген толғауынан халқымыздың отбасында көп балалы болуды армандаған балажандылық қасиетін көре аламыз және бір атадан тараған ұрпақтың көптігін алтынға, байлыққа теңеген, жалғыздықты жаны қаламайтын ақын тілегі бүгінгі жас қазақ отбасылары үшін де тағылымдық сабақ емес пе? Шынында да қазақ қашанда бар байлығым – балаларым, ұрпағым деп келген халық. Міне халықтың осы арман-тілегіне жырау да өзіндік үн қосып, толғауларында айрықша орын берегендігін көруге болады. «Жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны бар»- дегендей, жалғыз бала туралы ойын жыршы: ...Жал-құйрықсыз жалғыздар Олай-бұлай боп кетсе, Әкесі сорлы қор болар... [16, 58 б.]- деп түйіндейді. Ақтамберді толғаулары жастарды елін-жерін сүйуге, ерлікке, батылдыққа үндеп, ұлттық рухты оятатын жалынды күшке ие. Бұл орайда жырау: Ел шетіне жау келсе, Алдына сірә дау келсе, Батырсынған жігіттің Күшін сонда сынаса! [16, 60 б.]- деп нағыз батырлықтың, ер жігіттің сыналар сәті елін, туған жерін жаулардан қорғаудағы көрсеткен ерлігінде екендігін сөз ете отырып, жастарды өз елінің нағыз ұлтжанды патриоты болуға үндейді. Сондай ақ, Ақтамберді жырау шығармашылығы бүгінгі жас ұрпақты бірлікке, жолдастыққа, үлкенді, ата-ананы құрметтеуге, білімді, тәрбиелі болуға шақыруымен де құнды. «Тірліктің күші бірлікте», «Байлық байлық емес, бірлік байлық» деген ата-бабалар тағылымымен үндестік тауып жатқан жыраудың өмірдің мәні береке-бірлікте деген ойлары жырларынан айрықша орын алады. Балаларыма өсиет: Қылмаңыздар кепиет, Бірлігіңнен айрылма, Бірлікте бар қасиет. Татулық болар береке, Қылмасын жұрт келеке, Араз болсаң алты ауыз Еліңе кірген әреке... *** Ағайының көп болса, Ұлы шерік қолмен тең, [6, 146-147 б.] - деп бірлігі жарасқан туыстық қатынасты, ел ішіндегі ауызбіршілікті сақтау туралы терең философиялық ой толғайды. Жолдастың жақсы мен жаманы болатындығын да сөз ете отырып, кейінгі жастарға олардың ара жігін өз жырларында ашып көрсету арқылы ұғындыруға талпынады. Бұл орайда ол: Мінезді болса жолдасың Күнде сонар қызбен тең, Жаман болса жолдасың Астыңнан өткен сызбен тең [6, 146 б.] - деп толғайды. Ақтамберді жыраудың толғауларынан сан-алуан тақырыпта айтылатын тәрбиелік мәні терең ойларды көптеп кездестіруге болады. Ол бірде: Мал-басы өскен адамның Алды-арты бұрқар бу болар. Көтере алмай дәулетін Көрінгенге бу қылар. Не боларды білмейді, Өзінен-өзі зор болар, Жетім менен жесірге Қазары ылғи ор болар, Онымен жолы болмайды, Біреуден қайтып қор болар [16, 66 б.] - деп, жан-жақты толғай отырып дүниеқоңыздық, тәкапарлық, өзгені менсінбеу секілді қасиеттердің адамды еш жақсылыққа апармайтындығын ескертеді. Ал, ұрпағының білімді болуын армандаған жырау бірде: Білімді туған жақсылар Аз да болса көппен тең - десе енді бірде: Білімді туған жақсыға Залал қылмас мың қарға, Жаман туған жігітке Рақатты күн бар ма [6, 146-147 б.] - деп, жақсы азамат болудың шарты білікте, білімділікте екендігін ескертеді. Ақтамберді шығармашылығының негізгі идеясы адам өмірдегі өз бағы үшін күресуі тиіс, ал ол үшін адамға рухани қуат, талаптылық, талпыныс, керектігін айтқан ақынның: «Әркім өзі талпынбақ, Басына бітер бағы үшін» - деген тұжырымы бүгінгі қоғамдағы жастарға да мақсатты еңбек пен тынымсыз тірлік арқылы ғана бақытқа қол жеткізуге болатындығын ескертіп тұрғандай. Тәлім-тәрбиелік, терең танымдық ой-пікірлер жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне үлкен үлес қосқан, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі – Бұқар жырау шығармашылығына да тән. Қазақ әдебиеті саласындағы тарихи зерттеулерден байқағанымыз Бұқар жыраудың қай жылы туып, қай жылы дүниеден өтені туралы талас пікірлердің орын алатындығын аңғардық. Сөзіміздің дәлелі ретінде нақты айтсақ «Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы» атты еңбекте жыраудың 1668 жылы дүниеге келіп, 1781 жылы қайтыс болғаны туралы мәлімет келтірілсе, ал «Қазақстан ұлттық энциклопедиясының» 2 томында және өзге де берілген деректер бойынша 1693 жылы бұрынғы Баянауыл өлкесіндегі Далба тауы бойында туылып, 1787 жылы сол жерде дүниеден өткендігі айтылады. Дәл осы соңғы дерек 2005 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалығында» да орын алады. Ізденіс барысында біз баспасөз бетіндегі жарияланған, Қ.Мұхаметханұлының 1993 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған «Бұхар жырау» ғылыми мақаласын оқи отырып ондағы орын алған талдаулардан Бұқар жыраудың өмірі туралы автордың қолында бар деректер негізіндегі нақты дәлелдермен келтірілген біраз мәліметтерболды. Мақалада автор жасаған талдаулар ішінде Бұқар жыраудың өмір тарихынан барынша толық хабардар ететін «Бұқар жыраудың асында, зиратының басында отырып Үмбетей жыраудың жырлағаны», - деп аталатын жыр былай басталады: Асқар тауды құлатып, Тоқсан екі жасында, Арыстанды сұлатып, Отырмыз біз басыңда. Өткір тілі жоғалған, Тұрсақта тосып қасында. Зияпатын жіберген, Хан Абылай асына. Үйірлеп жылқы айдатқан, Сойылсын деп басына...- деп келетін жырдың алғашқы жолдарынан Бұқар жырау Қалқаманұлының тоқсан екі жыл өмір сүргенін, оның асы берілген уақытта хан Абылайдың тірі екендігін көреміз. |