К_сіпорын экономикасы. Атырау мнай жне газ университеті

• Название: Атырау мнай жне газ университеті
• Дата: 17.10.2022
• Размер: 2.6 Mb.
• Имя файла: К_сіпорын экономикасы.docx
• Тип: Документы; #737883
• страница: 16 из 57

Айналым құралдарының айналымдылығы көрсеткіштері және оны талдау жолдары

Өндірістік кәсіпорынның айналым құралдарын тиімді пайдалану белгілі бір экономикалық көрсеткіштермен сипатталады:

1. 
   Айналым коэффиценті – мекеменің көтерме бағасы бойынша өткізілген өнім көлемін айналым құралдарының орташа қалдығына бөлу арқылы есептеледі: Ка = Qөт/АҚ (2)
   

мұндағы Qөт-бойынша өткізілген өнім көлемі; АҚ-айналым құралдарының құны.

Осы коэффицент нақты ішіндегі мекеменің айналым құралдарының айналымының санын көрсетеді, немесе айналым құралдарының 1 теңгесіне келетін өткізілген өнім көлемін көрсетеді.

2. 
   Айналым құралдарын іске қосу коэффиценті- айналым коэффицентіне кері шама, ол өткізілген өнім көлемінің 1 теңгесіне шығындалған айналым құралдарының сомасын көрсетеді.
   

К_з = АҚ/ Qөт

(3)

3. 
   Бір айналым ұзақтығы (күн) – нақты кезең ішіндегі күндер санын айналым коэффицентіне бөлу жолымен есептеледі.
   

Т = Д/ К_{а ,} мұндағы Д- күндер саны

(4)

Мысалы: кәсіпорында өткізілген өнім көлемі 20 млн.тенге ,айналым құралдарының орташа жылдық құны 5 млн тенге.Айналым капиталының айналым көрсеткіштерін анықтау үшін,айналым коэффициентін анықтаймыз (Ка) 4 айналымды құрады,яғни 20млн.тг/ 5 млн.тг. Айналым ұзақтығы 91 күн (Т),яғни 365/4.
Кесте 1.Кәсіпорын айналым құралдарының айналымдылығы

Айналым құралдары	Жыл басы Жыл аяғы Өзгеріс
	мың тенге	үлес салмағы, %	мың тенге	үлес салмағы, %	мың тенге	үлес салмағ ы, %

Айналым құралдары, барлығы Өндіріс сферасында Оның ішінде: Өндірістік запастар Мұнай Материалдар Болашақ кезең шығындары Айналыс сферасы Оның ішінде: Дебиторлық бережақ Ақша құралдары

64593 49993 49993 14719 35274 - 14600 14276 324

100 77,3 77,3 22,7 54,6 - 22,7 22,2 0,5

176193 122039 121830 33812 88018 209 54154 54116 38

100 69,2 69,1 19,2 49,9 0,1 30,8 30,7 0,1

11160 0 72046 72046 19093 52744 -209 39524 39840 -286

- -8,1 -8,2 -3,5 -4,7 0,1 8,1 8,5 -0,4

Берілген кесте мәліметтері көмегімен айналым құралдарының 1/5 бөлігі айналыс сферасында, ал оның негізгі бөлігі өндіріс сферасын қамтамасыз ететінін көруге болады.

Осындай қатынастар жыл аяғында өзгеріске ұшырайды. Айналыс сферасын қамтамасыз ететін айналым құралдарының үлес салмағы өседі. Айналым құралдарының тиімділігін сипаттайтын басты көрсеткіш – айналым құралдарының айналымдылығы. Ол айналым капиталының бір айналысының ұзақтығын сипаттайды. Олардың айналыс ұзақтығы неғұрлым қысқа болса, соғұрлым өнімдерді айналым қаржыларымен қамтамасыз ету де тез.

Айналым капиталының айналымдылығын сипаттау барысында жалпы айналымдылық және жеке айналымдылық анықталады. Жалпы айналымдылық айналым құралдарының барлық тобы бойынша айналым құралдарының айналыс кезеңдерінің барлығын қосып қамтиды. Жалпы айналымдылық көрсеткіштері арқылы айналыс кезеңдеріне сәйкес айналым құралдарының айналымдылығының тежелуі немесе жеделдеуі анық байқалмайды. Ал айналымдылық көрсеткіштеріне әсер етіп отырған нақты себептерді анықтау үшін жеке айналымдылық көрсеткіштері қолданылады.

Жеке айналымдылық айналым құралдарының қолданылуын айналым құралдарының жекеленген элементтері бойынша анықтайды және айналыстың әрбір кезеңдеріне сай олардың өзгеруінің себептерін көрсетеді.

Айналыс қорларының айналымдылығының өсуімен байланысты айналым қаржыларының белгілі бір бөлігі айналымнан босайды.

Айналым активтерінің абсолютті босауы айналым құралдарының нақты қалдығы мөлшермен немесе алдыңғы жылғы қалдықпен салыстырғанда аз болған жағдайда орын алады. Бұл қаржы кәсіпорынның өз иелігінде қалып, өндірісті одан әрі дамытуға жұмсалады.

Айналым активтерінің салыстырмалы босауы олардың айналымдылығы өндіріс көлемінің өсуімен бірге жүрген жағдайда орын

алады. Бұл жағдайда босаған айналым қорлары айналыстан шықпайды, өйткені олар өндірістің өсуін қамтамасыз ететін тауарлы – материалдық құндылықтар бойында болады

Айналым капиталының тиімді айналымы кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне тікелей әсер етеді. Бұдан басқа, капиталдың айналымдылығының өсу қарқынының артуы кәсіпорынның өндірістік және техникалық әлеуетін арттырады.

Айналым капиталын бағалау шаруашылық есеп регистрлерінің және басқару процесінің аналитикалық қолдауын қалыптастыратын есептілік деректеріне негізделеді. Мұнайгаз кәсіпорындарының айналым капиталын басқару үшін аналитикалық қолдау мыналарды қамтиды:

• 
  жауапкершілік орталықтары үшін айналым қаражатын талдау және есепке алуды ұйымдастыру;
  
• 
  аналитикалық мәлімдемелердегі қорларды олардың техникалық- экономикалық негіздемесіне (өнімді және нәтижесіз), жұмыс түрлеріне және зерттеу әдістеріне негізделген топтастыру;
  
• 
  қаражаттарды пайдалану тиімділігін бағалау, олардың табыстары мен шығыстары балансы;
  
• 
  дебиторлық берешекті талдау және оны өтеу.
  

Мұнайгаз саласын қаржыландыруды шектеу тұрғысында, оның құрылымында кәсіпорындардың қарқынды дамуы туралы мәселе ерекше орынды. Айналымдағы капиталды басқарудың негізгі міндеттері:

• 
  айналым қаражатының құрамдас бөліктерінің тиісті құнын бақылауды ұйымдастыру және қамтамасыз ету;
  
• 
  айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
  
• 
  активтердің айналымы кезеңін тиімді жоспарлау, реттеу және азайту.
  

Осы проблемаларды шешу мұнайгаз кәсіпорындарының айналым капиталын әр түрлі компоненттерін пайдаланудың тиімділігін кешенді және жүйелі түрде талдау, жоспарланған активтердің нақты мөлшерінің ауытқу себептерін анықтау және осындай ауытқулардың ықтимал салдарын анықтау және болашақта айналым капиталының құрылымын оңтайландыруды қамтамасыз етудің ақпараттық қажеттіліктеріне сәйкес басқару процесін ұйымдастыруды қамтиды.

Мұнайгаз кәсіпорындарының айналым қаражатын талдау әдістемесін әзірлеу кезінде мынадай факторларды ескеру қажет

• 
  айналым капиталының мөлшерінен кәсіпорынның өндірістік процестері ғана емес, сондай-ақ далалық жұмыстардың жағдайында, табиғи геологиялық факторлардың және басқа да болжамды сыртқы факторлардың ықпалы;
  
• 
  айналым капиталы құрамдас бөліктерінің оңтайлы мөлшерін және инвестормен бірлескен қызметтің шарттық (келісім-шарт) жұмыс көлемін анықтау;
  
• 
  айналымдық капиталдың оңтайлы деңгейін анықтау және қолдау қиындықтары.
  

Айналым капиталын талдау оның компоненттері тұрғысынан ұйымдастырылуы керек. Айналым капиталының құрылымын талдау

компоненттері арқылы оның қалыптасу тенденцияларын бағалауға, оның шамасының өзгеру динамикасын, нақты көрсеткіштердің жоспарланған, нормативтік және алдыңғы есептік кезеңдердің ұқсас көрсеткіштерінен ауытқу себептерін анықтауға мүмкіндік береді.

Төрт кезеңді орындау ұсынылады:

1. 
   Өндірістік запастардың, ақша қаражаттарының және дебиторлық берешектің акциялары негізінде айналым қаражатын талдау;
   
2. 
   Ескірген өндіріс запастарының қалдықтарын болдырмау үшін қорлардың құрылымы мен құндылығын талдау;
   
3. 
   Компанияның қаржылық жағдайын жақсарту мақсатында дебиторлық берешек құрылымын талдау;
   
4. 
   Ақшаның түсуі мен жұмсалуын реттеу үшін ақшаның сомасын талдау, сондай-ақ компанияның қалыпты төлем қабілеттілігі үшін қажетті соманы есептеу және ұсыну.
   

Бірінші кезеңде айналымдық капиталдың салыстырмалы-факторлық талдауы қосалқы үлгінің көмегімен жүзеге асырылады, онда олар барлық компоненттердің (немесе зерттеу әдістерінің) алгебралық сомасы болып табылады.

Айналым капиталының факторлық талдау процесінде ол әрбір компонент үшін оның өзгеруімен анықталады, содан кейін осы факторлардың жеке факторларға себеп болуы.

Мұнайгаз өнеркәсібіндегі айналым қаражатын басқарудың ерекшеліктерін зерттеп, оларды талдаудың тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында олардың құрамдас бөліктері бойынша айналым қаражатын, қорларды пайдалану факторларын, ақшалай қаражаттарды және дебиторлық берешектерді анықтау көрсеткіштерін анықтауды жүзеге асыру.

Талдаудың келесі кезеңі - айналымдағы қаражаттың айналым капиталы көлемінің және алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда динамикасының деңгейін бағалау. Бұл деңгейді бағалау айналым қаражаттарының әрқайсысына қатынасын анықтау негізінде жүзеге асырылады.

Бұл көрсеткіш кәсіпорын айналым капиталының белгілі бір құрамдас бөлігінің ( өндіріс қорлары, дебиторлық берешек, қолма-қол ақша) үлесін көрсетеді. Қорларға келетін болсақ, бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, кәсіпорынның өндірістік процесті және экономикалық қызметті қамтамасыз ету ықтималдығы неғұрлым жоғары болады (жарамсыз қорлар болмаған жағдайда). Дегенмен, дебиторлық берешек деңгейі неғұрлым жоғары болса, өндіріп алу және төлем қабілеттілігін жоғалту оңай болуы мүмкін (қолма-қол ақшаның жоқтығы және кредиторлық берешектің айтарлықтай көлемі ескерілген жағдайда).

Қолма-қол ақшаға қатысты кепілдік төлем қабілеттілігінің жоғары қарқыны және сонымен бірге, ақшалай қаражаттар табыстарды жасамайтындығын көрсетеді, өйткені бұл қаражат есепті күннен кейін жұмсаудың қажеттілігі болмаған жағдайда инвестициялануы мүмкін. Қолма- қол ақшаның төмен деңгейі төлем қабілеттілігі мен тиімсіз қаржылық тәртіпті жоғалтуды белгілеуі мүмкін. Бірақ төмен деңгейде қолма-қол

ақшаның нақты сомасын және кредиторлық берешекті салыстыруға болады. Төмен деңгей компанияның міндеттемелерін өтеуін көрсетеді.

Айналымдардың коэффициентін есептегенде көптеген ұсыныста таза сатылым көлемін, яғни бағаға енгізілген салықтар мен төлемдерсің (ҚҚС, газ транзиті бойынша төлемдер және т.б.) өткізу ұсынылады. Дегенмен, айналым коэффициентін есептеу кезінде таза табыс пен жалпы соманы пайдалану керек, өйткені осы көрсеткішті есептеу кезінде айналым капиталының құрамдас бөліктері бойынша деректер дебиторлық берешектен алынады, мұнда дебиторлық берешек сомасының құраушылары ҚҚС және бағаға қосылған басқа салықтар мен төлемдер, бұл сома сатып алушылардан алынады.

Айналым капиталының талдауының екінші кезеңінде қорлардың құрылымы анықталады. Мысалы, қордағы қорлар екі топқа бөлінуі керек:

• 
  үнемі шаруашылық қызметте пайдаланылатын қорлар (кәсіпорынның балансында бір жылдан аспайтын және бөлімдерде және цехтық өндіріске түсетіндерде);
  
• 
  өндірістік мақсаттарда пайдаланылмайтын қорлар (компанияның балансында 1 жылдан астам уақыт бұрын пайдаланылмаған және іскерлік мақсаттарда пайдалануға жоспарланбаған, сондай-ақ зақымдалған және пайдалануға жарамсыз).
  

Айналым капиталын талдаудың үшінші кезеңінде дебиторлық берешек құрылымын анықтайды. Ол топтарға бөлінбеген уақыт бойынша бөлінеді:

• 
  ағымдағы (бір жыл ішінде өтеуге жататын);
  
• 
  күмәнді (борышкер оны өтеу кезінде белгісіздік бар)
  
• 
  үмітсіз (борышқордың қайтарылмауы немесе шектеу мерзімі аяқталғаны туралы сенімділік бары).
  

Айналым капиталын талдау кезінде дебиторлық берешекке ерекше назар аудару қажет. Дебиторлық берешекті талдаудағы маңызды көрсеткіш дебиторлық берешектің орташа құнының сатудан түсетін түсімге қатынасы. Арифметикалық орташа формула бойынша есептелген дебиторлық берешектің орташа құны. Сауда дебиторлық берешек кірістерді тану кезінде бір мезгілде көрсетіледі.

Айналым капиталын талдаудың төртінші кезеңінде кәсіпорын қаржысының құрылымы анықталады. Олар екі санатқа бөлінеді:

• 
  түсімдер (борышкерлерден тауарларға, жұмыстарға, оларға берілген қызметтерге және т.б.)
  
• 
  шығындар (кредиторларға төлеу, салық төлеу, жалақы төлеу және т.б.) Есепті кезеңде өтелуі тиіс ақша қаражатының қалдығын және ағымдағы міндеттемелер сомасын салыстыру қажет. Мұндай салыстыру, компания өз міндеттемелерін қосымша ақшасыз инфляциясыз төлеуге қабілетті екенін анықтауға мүмкіндік береді, сондай-ақ борышкерлер үшін қатаң несие саясатын қолданудың қажеті жоқ.