К_сіпорын экономикасы. Атырау мнай жне газ университеті
 Скачать 2.6 Mb.
|
Кәсіпорын бойынша шығындардың жіктелуіӨнеркәсіп өндірісінің шығындары негізгі экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша жоспарланады және есепке алынады. Негізгі экономикалық элементтерді топтастыру кәсіпорынның материалдық ресурстардағы жалпы қажеттіліктерін, негізгі құралдардың құнсыздану мөлшерін, еңбек шығындарын және кәсіпорынның басқа да ақшалай шығынтарын айқындайтын өндіріс құнын бағалауға мүмкіндік береді. Өнеркәсіпте экономикалық элементтер бойынша шығынтарды келесідей топтайды: -шикізат пен негізгі материалдар; қосалқы материалдар; отын ( сырттан); энергия ( сырттан); негізгі құралдардың амортизациясы; еңбекақы; әлеуметтік қамтамасыз ету жарналары; элементтерге бөлінбеген өзге де шығындар. Кәсіпорында экономикалық элементтер бойынша шығындарды есептеу негізінде өндірістік шығындар сметасы құрылады. Жеке экономикалық элементтердің құнының жалпы құнына қатынасы өндірістің өзіндік құнының құрылымын анықтайды. Әр түрлі салаларда өндіріс шығындарының құрылымы өзгереді, бұл әр саланың нақты жағдайларына байланысты.Экономикалық элементтер бойынша шығындарды топтастыру кәсіпорынның материалдық және ақшалай шығындарын оларды белгілі бір өнім түрлеріне және басқа да экономикалық қажеттіліктерге бөлместен көрсетеді. Экономикалық элементтерге сәйкес, әдетте, өндірістің өзіндік құнын анықтау мүмкін емес. Өнеркәсіпте негізгі шығындар элементтерінің келесідей калькуляциялық баптар номенклатурасы қолданылады: Кесте 1. Калькуляциялық баптар номенклатурасы
Жоғарыда келтірілген жіктеуде алғашқы жеті шығын баптары тікелей жұмыс орнында жүзеге асырылады және әрбір өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылады. Барлық басқа баптар күрделі, техникалық қызмет көрсету мен өндірісті басқару шығындарын құрайды. Жабдықтарды ұстауға және пайдалануға арналған шығындар техниканы және жабдықты ұстауға жұмсалатын шығындарды, жабдықтарды, цехтарды және құралдарды ағымдағы және күрделі жөндеумен, цехтарға бекітілген негізгі құралдардың құнсыздануын, төмен құнды және тез тозатын заттардың құнын және т.б. қамтиды. «Жаңа өндірісті дайындау және игеру шығындары» бапы күрделі емес шығындарға жатады: технологияларды жетілдіру, жабдықтарды ауыстыру, арнайы құрал-жабдықтар мен жабдықтарды өндіру және т.б. Цех шығындары негізгі өндірістік цехтарды басқару бойынша шығындарды қамтиды: цех қызметкерлерінің жалақысы, амортизациялық шығындар, ағымдағы жөндеу, жылыту, жарықтандыру, ғимараттар мен цехтарды тазалау, түгендеу және арзан құнды жалпы мақсаттағы бұйымдар және т.б. Жалпызауыттық шығындар кәсіпорынның жалпы шаруашылық қажеттіліктерін басқару және жүргізу шығындарын жабуға бағытталған: жалпы өндірістік мақсаттарға ие басқару персоналы, ғимараттарды, аумақты, көлік және т.б. Өндірістік емес шығындар өнімді сатумен байланысты шығындарды (орау, тасымалдау, жарнама, тарату желісі, комиссиялар және т.б.), сондай-ақ әр түрлі аударымдар мен төлемдерді қамтиды. Шығындарды калькуляциялық баптау бойынша топтастыру олардың шығындарын олардың орнына және мақсаттарына қарай көруге мүмкіндік береді, белгілі бір өнім түрлерін өндіретін және сататын кәсіпорында қанша тұратынын анықтайды. Шығынның баптарын жоспарлау және шығындарды есепке алу шығындардың осы деңгейіне әсер ететін факторлар әсерін анықтау үшін қажет, онда оны төмендету үшін шаралар жүргізу керек. Өнімнің өзіндік құнына қосылған кәсіпорындардың шығындары тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей шығындар өнімдерді өндіруге тікелей байланысты шығындарды қамтиды және тікелей жеке түрлерімен ескеріледі: негізгі материалдардың құны, технологиялық қажеттіліктерге арналған отын және энергия, негізгі өндірістік шығындардың жалақысы және т.б. Жанама шығындар тікелей мүмкін емес немесе тікелей емес өнімнің белгілі бір түрлерінің өзіндік құнына қатысты: цехтық шығындар, зауыттық, жабдықты ұстау және пайдалану. Өндірістің көптеген салаларында цехтық және жалпызауыттық шығындарды өндірістің белгілі бір түрлерінің өзіндік құнына және техниканы ұстауға және пайдалануға арналған шығындардың мөлшеріне пропорционалды түрде бөлу арқылы енгізіледі. Кәсіпорында шығындарды тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу тәжірибелік маңызды орын алады . Тұрақты шығындар белгілі бір кезеңдегі уақыт ішінде құны өнімді өндіру және оны сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар: міндетті заемдардың амортизациясы , сақтандыру жарналары және т.б. Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді болатын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары, шикізаттар, отын, энергия, көлік қызметі және т.б. Шығындар құрамы бойынша қарапайым және кешенді деп бөлінеді. Қарапайым шығындар бір элементтен - материалдан, жалақыдан, амортизациядан және тағы басқалардан тұрады. Бұл шығындар, олардың шыққан жеріне және мақсатына қарамастан, әр түрлі құрамдас бөліктерге бөлінбейді. Кешенді шығындар деп персоналдың жалақысын, ғимараттардың құнсыздануын және басқа да біртекті шығындарды қамтитын цехтар мен зауыттық шығындар сияқты бірнеше элементтерден тұратын шығындарды атайды. Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып жіктеледі. Экономикалық шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды пайдаланылғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдерінің барлық түрлерін айтады. Сыртқы шығындар - бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері, шикізаттар төлемдері, материалдар, отын, еңбекақы , тозуды есептеу және т.б. Бұл топтағы шағындар бухгалтерлік шығындарға жатады. Отандық кәсіпорындардың жұмыс істеуіне жұмсалған шығындарды өндірістік және өндірістік емес шығындарға бөледі. Өндірістік өзіндік құнға тек қана өндіріске жұмсалған шығындарды жатқызады. Өндірістік емес шығындар өнімнің сатылу процесін қамтамасыз ету үшін және кәсіпорынның экономикалық бірлік ретінде жұмыс істеуі үшін пайдаланылады және өнім сатылымынан түскен пайданы азайту үшін тікелей есептен шығарылады. Шығындарды бақылау жүйесін қамтамасыз ету үшін олар бақыланатын және бақыланбайтын болып бөлінеді Бақыланатын шығындар - бұл басқару субъектілері тарапынан бақылауға болатын шығындар. Құрамы бойынша олар реттелетіндерден ерекшеленеді, себебі олар нысаналы сипатқа ие және кейбір жеке шығындармен шектелуі мүмкін. Мысалы, кәсіпорында кәсіпорынның барлық бөлімшелерінде орналасқан жабдықтарды жөндеу үшін қосалқы бөлшектерді тұтынуды бақылау қажет. Бақыланбайтын шығындар - басқару субъектілерінің қызметіне байланысты емес шығындар. Мысалы, отын-энергетикалық ресурстар бағасының өзгеруі және т.б. Кәсіпорынның шығындарын бақылау жүйесі тиімді болу үшін, шығындардың қалыптасуы, шығыстарды жіктеу үшін жауапкершілік орталықтарын анықтау керек, содан кейін басқару шығындарын есепке алу жүйесін пайдалану керек. Өнімнің жекелеген түрлерінің құны өндірістің өзіндік құны мен өндірістің бірлігіне сату көлемін көрсететін шығын калькуляциясын дайындау арқылы анықталады.Шығындардың калькуляциясы өнеркәсіптік салада қабылданған шығындардың баптары бойынша жасалады. Өнім калькуляциясы өнімнің толық өзіндік құнын ,бір өнімге шаққандағы құнын анықтау мақсатында құрылады. Өнімнің немесе өндірістік қызметтің әр түріне жеке жасақталатын құжат. Калькуляциялаудың үш түрі бар: жоспарлы, нормативті және есепті. Жоспарланған калькуляцияда шығындар жеке баптар бойынша шығындарды есептеу арқылы анықталады, ал нормативті калькуляцияда шығындар құнын - кәсіпорында қолданылатын нормалар бойынша есептейді. Демек, ұйымдық және техникалық шаралардың нәтижесінде нормативтен төмен болмауы үшін, оны ай сайын қайта қарайды. Есепті калькуляцияда шығындар баптары есептік деректер негізінде жасалады және өнімнің өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуын тексеруге мүмкіндік беретін өнімнің нақты құнын көрсетеді. Өндірістік кәсіпорындарда шығындарды калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есепке алудың үш негізгі әдісі бар: тапсырыстық, көлденең және нормативтік. Калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі жеке және кішігірім өндірісте, сондай-ақ жөндеу және эксперименталды жұмыстың құнын есептеу үшін жиі пайдаланылады. Бұл әдіс өндіріс шығындарын өнімге немесе өнім тобына тапсырыстар бойынша есепке алынады. Тапсырыстың нақты құны осы тапсырыстың барлық шығындарын қорытындылай отырып, осы бапқа жататын өнімді немесе бұйымдарды өндіру аяқталғаннан кейін анықталады. Өнімнің бірлігіне шығындарды есептеу үшін шығындардың баптары бойынша жалпы құны өндірілген өнім көлеміне бөлінеді. Шығынды калькуляциялаудың көлденең әдістемесі өндірістің бастапқы материалы мен өңдеу сипаты бойынша біртекті болып табылатын қысқа, бірақ толық технологиялық циклмен жаппай өндіруде қолданылады. Бұл әдіс бойынша шығындарды есепке алу өндірістік процестің кезеңдерінде (кезеңдерінде) жүзеге асырылады Калькуляциялаудың нормативтік әдісі ең прогрессивті болып табылады, өйткені ол өндірістік процестің барысын күнделікті бақылауға, өндіріс шығындарын төмендету бойынша міндеттерді іске асыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда өндіріс шығындары екі бөлікке бөлінеді: шығындар нормалар шегінде және тұтыну нормаларынан ауытқулар. Лимиттегі барлық шығындар жеке тапсырыстар үшін топтастырусыз есептеледі. Белгіленген нормалардан ауытқулар олардың себептері мен кателіктері ескеріледі, бұл ауытқулар себептерін дереу талдауға, оларды ескертуге мүмкіндік береді. |