азіргі уаытта топыраты орау жне оны нарлылыын сатау экологияны зекті мселелеріні бірі болып отыр
 Скачать 348.5 Kb.
|
|
Қостанай облысының топырақ ресурстары Қостанай облысының солтүстіктен оңтүстікке қарай ауысатын биоклиматтық жағдай мен кең көлемдегі табиғат зоналарының болуына байланысты күрделі топырақ жамылғысы мен ерекшеленеді. Облыс көлемінде: қара топырақ зонасы екі зонашықтарымен – кәдімгі және оңтүстік; қызғылт зона зонашықтары қызғылт-қоңыр және ақшылт-қызыл топырақ; қоңыр шөлейтті топырақ анықталады. Жоғарыда көрсетілген топырақ зоналарының болуы солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың құрғақтануына байланысты. Гидротермиялық коэффициент бұл жағдайда 0,9-дан 0,3- ке өзгереді, ал жауын—шашынның жылдық көрсеткіші 350 мм-дан 220 мм-ға кемейді. Агроклиматтық факторлардың айқын ерекшеліктері облыс топырағының құнарлылығына айтарлықтай әсер етеді. Облыстың солтүстігінде орташа құрғақ даланың құнарлылығы жоғары құрамында 5% гумус бар, қара топырақты жерлері щоғырланып, бірте-бірте құнарлылығы төмендеу қызғылт топыраққа ауысса, олар одан әрі оңтүстікке қарай іс жүзінде құнарсыз шөлейтті қоңыр топыраққа ауысады. Қостанай облысының негізгі топырақ типтерінің ауданы туралы мәліметтер 1 кестеде келтірілген. Қаратопырақты зонада құнарлылығы жоғары, жыртылған жақсы жерлер- кәдімгі және жағымсыз қасиеттері жоқ оңтүстік қаратопырағы таралған (356108 мың га немесе облыс көлемінің 18,2%). Қаратопырақты зонаның елеулі ауданында-2104,5 мың га сортаң қаратопырағы сор топырақпен кешенде 30%-ға дейін. (облыс территориясының 10,7%) Қостанай облысының негізгі топырақ типтерінің аудандары
Қостанай облысының оңтүстік қара топырағының түзілу жағдайы және жай-күйі Топырақтың түзілуіне және оның эволюциясына әсер ететін негізгі жағдай климат пен өсімдіктер. Қостанай облысының климатының ерекшелігі шұғыл континенталдығы және жиі қайталанып отыратын құрғақшылығымен ерекшеленеді. Құрғақ және ыстық жазы салқын әрі қар мөлшері аз қыспен алмасады. Ауа температурасының амплитудасы орташа есеппен 75оС, кей жылдары 88оС-қа жетеді.(2 кесте) Қостанай облысының ауыл шаруашылығын жүргізуге қолайсыз климаттық факторы ретінде ылғалдың жетіспеушілігін атауға болады. Солтүстік аудандарда жауынсыз мерзімдердің ұзақтығы 30 күнді құраса, оңтүстікте 70 күн. Жалпы алғанда Солтүстік Қазақстанда қара топырақты зонада құрғақшылықтың қайталану жиілігі 10-30 % жыл, ал қызғылт топырақты зонада 30-50%. Қостанай облысы заволжско-казахстанских типчаково-ковыльных степей. Зона өсімдіктерінің жалпы ерекшелігі флора құрамының бііркелкілігі, айқын сипатталған ксерофиттер ылғалдың жетіспеушілігінің көрсеткіші. Оңтүстік қара топырағы зонашығында әртүрлі шөптектілер мен қызыл селеулі далаларда, шөптекті ксерофильді типті дәнді дақылдар (бетеге, селеу т.б.) бұршақтұқымдастардан ( сары бас жоңышқа, таспашөп), сол сияқты әр түрлі шөптесіндерді құрайтын тырнашөп, әрем, сәлбен, гүлкекіре, жусан көп орын алады. Онтүстік қара топырақ аз гумусты қара топырақтардың арасында ең жақсы жыртуға қолайлы топырақ болып табылады. Бұл топырақтар қажетті қоректік заттар қорымен және қанағаттанарлық мөлшерде сулы-физикалық қасиеттерге ие. Отүстік қара топырақта фосфордың мөлшері аз. Соңғы жылдары мәдени өсімдік ретінде тек қана бидай өсіру топыраққа кері әсерін тигізді. Бұл гумус пен азот мөлшерінің азайып табиғи құрылымының жоғалуына әкелді. Отүстік қара топырақ жоғары агрегирлілігімен және гумус қабатындағы суға тұрақты агрегаттарымен ерекшеленеді (40-60%). Онтүстік қара топырақ бізідң облысымыздың 11 әкімшілік аудандарында кездеседі. Берілген топырақтардың агроөнімділік топтастырылуы 3 кестеде берілген. Барлық жыртылған жерлердің 71,5 % жағымсыз әсері жоқ мелиоративті топырақтарға жатады. 2- кесте Қостанай облысының оңтүстік қара топырақ аймақшаларының климаттық көрсеткіштері
3- кесте Әкімшілік аудандары бойынша Қостанай облысының оңтүстік қара топырақтарындағы жыртылған жерлер сипаттамасы, мың га.
Тәжірибе жұмысының нәтижелері Қостанай облысының оңтүстік қара топырақ қабатының қуатының өзеруі Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру халықтың нан өнімдеріне сұранысын және дүниежүзілік нарықта жоғары бағаланатын астық экспортын қанағаттандыратын еліміздің мықты астық қорын құруда маңызды рөл атқарды. Жаппай жыртылуға ұшыраған жерлер негізінен Республиканың солтүстікаудандары еді, атап айтқанда: кәдімгі қара топырақты зонашықтар (11,8 млн.га), оңтүстік қара топырақ зонашықтары (13,8 млн.га). Ауылшаруашылық өндірісінде көбінесе қара топырақты жерлер 50-60 жыл бойы пайдаланылып келеді. Топырақты ұзақ уақыт бойы жер өңдеудің технолгияларын сақтамай пайдалану, Солтүстік Қазақстанның, әсіресе біздің облысытң топырағының құнарлылығының күрт төмендеп, эрозия процестерінің интенсивті дамуына, сол сияқты топырақ пен топырақ жамылғысының деградациялануына әкеліп соқтырды. Гумус қабатының қуаты (А+В) игерілген қара топырақты жерлерде бірінші өңделе бастаған жылдан бастап жоғарлайды. Оңтүстік қара топырақты жерлерде 10-25 жылда ол 58-66 см болып 9 см –ға артқан , немесе 16%. 59 жыл бойы жыртылған жерлерде гумус қабаты 65-69 см-ға жетеді, бұл 14-21 артқан. (4-кесте). 4-кесте - Оңтүстік қара топырақты пайдалану ұзақтығына байланысты генетикалық қабаттардың қуатының өзгеру динамикасы (Ж.Ошақбаева, 2013; У.Успанова атындағы ҚазНИИПА )
Қазіргі уақытта жердің құрылымдық күиі оның физикалық параметірі ретінде қарастырылады.Осы көрсеткіштер анықтама ретінде қолданылады : қабатың қаттылығы,жыртылған жер қабатының құрылуы, ылғал беріктілігі, топырақтың эрозия шыдамдылығы. Сондықтан егіншіліктің зоналык жуиесінде агротехникалық әдістердің ролі өте зор, оллар топырақты құнарлығын сақтап жақсартуға бағытталған.Топрақты өңдеу гумустық қабаттың төмендеуіне әкеліп соғуы мүмкін.Органикалық құрлымның төмендеуі салдарынан топырақтың агрегаттық күиі бұзылуы мүмкін.Осының салдарынан жердің механикалық берік қабаты тозады.Құрғақ егілудің деректері мысал ретінде 8 кестеде көрсетілген. Осы көрсетілген мәліметтер бойынша құрғақ егілу, тегіс жерден қарағанда тыңайған қара топырақта жақпарлы фракцияның шұғыл томендеуін бақылауға болады. Ол 0-10 см қабатта 40,2 % ден 20,1% деин төмендеиді. Мегақұрлымның бұзылуы механикалық өңдеулер арқылы жүзеге асырылады,оның бұзушы элементтер реттінде ұсақ фракиялар қолданылады.Осыған байланысты өңделген жерде макроструктураның құрамы 38,1 ден 61,9 дейн және 27,1 ден 57,1% қабат бойынша оседі.Осылайша топырақ агрегаттарының агрономиялық сапалы фракцияның проценттік көрсеткіштердің 1,4-2,5 есе артуын түсіндіруге болады. Мегақұрлымның бұзылуы механикалық өңдеулер арқылы жүзеге асырылады,оның бұзушы элементтер реттінде ұсақ фракиялар қолданылады. Осыған байланысты өңделген жерде макроструктураның құрамы 38,1 ден 61,9 дейн және 27,1 ден 57,1% қабат бойынша оседі. Осылайша топырақ агрегаттарының агрономиялық сапалы фракцияның проценттік көрсеткіштердің 1,4-2,5 есе артуын түсіндіруге болады. 8 кесте –Оңтүстік қара топырақтың құрлымдық-агрегатының қолданылуына байланысты өзгеруі (құрғатып себу)
Бақылаулар бойынша тың жермен тыңайған жерлердің бетки қабаттары 20-30 см қабаттан кейн биртиндеп айырмашылағы азаяды.Жоғарда корсетілгендей қаратопрақта агрономиялқ бағалы фракцияның артуын жақсы көрсеткіш деп санауға болады.Брақтан толық мінездеме беру үшін суға төзімділігіне баға беруіміз қажет. Гумустың төмендеуіне байланысты топырақ өздігінен суға төзиди қабат қалыптастыра алмайды. Бұны 9 кестеде растайды. Осы корсеткіштер арқылы тыңайған қара топырақ макростуктурасына қарағанда тың жердің суға төзімділігін байқауға болады. Бұл көрсеткіш бойынша 0-10 см аралығында тың жер 60,7 ал тыңайған жер 46,4% құрайды.Ал 10-20 см қабатта 79,5және 51,8% корсетеді. Тың жерлерде агрономиялық құнды фракциялардың құрамына кіретін агрегаттар арасында суға төзімділігі жоғары өлшем бірлігі 5мм жоғары, мөлшері 1-3 мм топырақ жеке бөліктерінің іс жүзінде бағасы бірдей. Жыртылған және тың жерлердің үстіңгі байқалатын қабаттарындағы айырмашылық 20-30см тереңдікте жойыла бастайды. Жоғарыда аталған жыртылған қара топырақтағы агрономиялық құнды фракцияның көбеюуін жақсы жағдай деп қарастыруға болады. Солай болса да толық сипаттама беру үшін суға төзімділік көршеткішін бағалау қажет. Топырақ өңдеу өз бетінше, оның үстіне гумус мөлшерінің кему жағдайында, суға төзімді құрылым түзуге қабілетсіз. Мұны 9 кестеден көруге болады. Жыртылған қара топырақтың жоғарғы қабатындағы макроструктураның суға төзімділігі тың жердегі аналогыан төмен екендігін дәлелдейді. Тың жерлердің 0-10 см қабатында бұл шама 60,7; ал жыртылған жерде 46,4%.10-20 см қабатта 79,5 және 51,8%. Тың жерлерде агрономиялық құнды фракциялардың құрамына кіретін агрегаттардың арасында суға төзімділігі жоғары мөлшері 5 мм жоғары, мөлшері 1-3 мм топырақ жеке бөліктерінің іс жүзінде бағасы бірдей. Жыртылған жерлерде жоғары суға төзімділік, мөлшері 0,5-0,25 мм үлкен агреаттарға тән. Сол сияқты суға төзімділігі жоғары 48,2-54,4% микроагрегаттарды да атап өту керек. Бұл гумус мөлшері жоғарлағанда және сәйкес келетін құрылым түзуші ылғалдылықта олар мөлшері ірілеу фракцияларға агрегаттануы мүмкін екенін көрсетеді. Осымен қатар, 1 мм жоғары желге тұрақты фракциясы бар жыртылған жерлерде суға төзімділік қасиетінің өте төмен екендігін атап өту керек. Ол мұнда 8,9-10,3%, тың жерлерде 39,3-55,1%құрайды. Таблица 9 - Водопрочность почвенных агрегатов чернозема южного в зависимости от его использования, 2010-2011 гг.
Құрылымдық-агрегаттық құрамды зерттеу қорытындысы бойынша, жыртылған қара топырақта тың жерлердегі аналогтарымен салыстырғанда агрономиялық құнды фракция мөлшері 1,6-2,1 есе артқан. Сонымен қатар суға тұрақты желге төзімді фракция мөлшері күрт қысқарған. Макроқұрылымның түзілуіне қажет болатын, тозаңдау фракцияның микроагрегаттылығы жоғарлаған. Жоғарыда аталып өткен жыртылған қара топырақта агрономиялық құнды фракцияның жоғарлауын жағымды өзгеріс деп қарастыруға болады. Агрономиялық құнды фракцияның құрамына кіретін мөлшері әр түрлі топырақ агрегаттарының пайыздық мөлшерінің 1,4-2,5 есе өсуін осымен түсіндіруге болады. Бірақ толық сипаттама беру үшін суға төзімділігін бағалау қажет. Топырақ өңдеу өз бетінше, әсіресе гумус мөлшерінің төмендеу жағдайында суға төзімді құрылым түзуге қабілетсіз. Мұны 10 кесте көрсеткіштері дәлелдейді. Жыртылған қара топырақтың жоғарғы қабатындағы макроструктураның суға төзімділігі тың жердегі аналогыан төмен екендігін көрсетеді. Тың жерлердің 0-10 см қабатында бұл шама 60,7; ал жыртылған жерде 46,4%.10-20 см қабатта сәйкесінше 79,5 және 51,8%. Тың жерлерде агрономиялық құнды фракциялардың құрамына кіретін агрегаттардың арасында суға төзімділігі жоғары мөлшері 5 мм жоғары, мөлшері 1-3 мм топырақ жеке бөліктерінің іс жүзінде маңызы бірдей. Жыртылған жерлерде жоғары суға төзімділік, мөлшері 0,5-0,25 мм үлкен агреаттарға тән. Сол сияқты суға төзімділігі жоғары 48,2-54,4% микроагрегаттарды да атап өту керек. Бұл гумус мөлшері жоғарлағанда және сәйкес келетін құрылым түзуші ылғалдылықта олар мөлшері ірілеу фракцияларға агрегаттануы мүмкін екенін көрсетеді. Осымен қатар, 1 мм жоғары желге тұрақты фракциясы бар жыртылған жерлерде суға төзімділік қасиетінің өте төмен екендігін атап өту керек. Ол мұнда 8,9-10,3%, тың жерлерде 39,3-55,1%құрайды. Бұл гумус мөлшері жоғарлағанда және сәйкес келетін құрылым түзуші ылғалдылықта олар мөлшері ірілеу фракцияларға агрегаттануы мүмкін екенін көрсетеді. Осымен қатар, 1 мм жоғары желге тұрақты фракциясы бар жыртылған жерлерде суға төзімділік қасиетінің өте төмен екендігін атап өту керек. Ол мұнда 8,9-10,3%, тың жерлерде 39,3-55,1% құрайды. Құрылымдық-агрегаттық құрамды зерттеу қорытындысы бойынша, жыртылған қара топырақта тың жерлердегі аналогтарымен салыстырғанда агрономиялық құнды фракция мөлшері 1,6-2,1 есе артқан. Сонымен қатар суға тұрақты желге төзімді фракция мөлшері күрт қысқарған. Макроқұрылымның түзілуіне қажет болатын, тозаңдау фракцияның микроагрегаттылығы жоғарлаған. 5.4 Топырақ қалыптасу тығыздығы. Жыртылған қабаттағы топырақ қалыптасу мүсінінің тығыздығы. Топырақ құнарлылығының негізгі көрсеткіші болып есептеледі. Борпылдақ топырақты дала зонасында, ылғалдың жылдам буланып, тез желденуіне себеп болатын ірі саңылаулар мол болады. Тығыздалған, жыртылған қабат саңылаулылығы жоғары капиллярлы және ауа жетіспкеушілігімен сипатталады. Өсімдіктердің өсіп, дамуы үшін қолайлы жағдай ауа мен ылғалдың ең жақсы үйлесім тығыздығы қамтамасыз етілгенде ғана пайда болады. Бұл көрсеткіш топырақ қалыптасу мүсінінің тығыздығы деп аталады. Қостанай облысының оңтүстік қара топырақтары үшін бұл шама 1,10-1,20 г/см3 құрайды. Мұндай жыртылған қабаттағы көлемді массаның көктемгі егіс алдындағы уақытта болғаны дұрыс. Көктемнен күзге дейін оның дамып ылғалды жұтуына байланысты топырақтың тығыздығы жоғарылайды. Бірақ топырақтың тығыздалуы бұл фактордың ғана әсерінен емес, гумус мөлшері мен құрылымдық жағдайға да байланысты. Бұл 11 кестедегі көрсеткіштерден жақсы көрінеді. Таблица 11 - Динамика плотности сложения пахотного слоя чернозема южного на пашне и целине г/см3 (2010-2011 гг)
Бұл мәліметтердің талдауы бойынша бидай егу уақытында қалыптасу тығыздығы 0-30 см жыртыу қабатында 1,15 оптималды мөлшерде болады. Дәл осы уақытта тыңдағы аналог барлық анықталатын қабаттарда 0,02-0,06 г/см3 тығыздау және ең жоғары тығыздық (1,16 г/см3) жоғарғы 0-10 см қабатта болады. Тереңдеген сайын бұд айырмашылық жоғала бастайды. Жалпы алғанда 0-30 см тың қабатта да оптималды көрсеткіш 1,19 г/см3 . Бірақ трубкаға шығу фазасында (маусым айының соңы- шілде айыынң басы) тығыздалу процесі кері бағытталады. Борпылдақ топырақты дала зонасында, ылғалдың жылдам буланып, тез желденуіне себеп болатын ірі саңылаулар мол болады. Тығыздалған, жыртылған қабат саңылаулылығы жоғары капиллярлы және ауа жетіспкеушілігімен сипатталады. Өсімдіктердің өсіп, дамуы үшін қолайлы жағдай ауа мен ылғалдың ең жақсы үйлесім тығыздығы қамтамасыз етілгенде ғана пайда болады. Бұл көрсеткіш топырақ қалыптасу мүсінінің тығыздығы деп аталады. Қостанай облысының оңтүстік қара топырақтары үшін бұл шама 1,10-1,20 г/см3 құрайды. Мұндай жыртылған қабаттағы көлемді массаның көктемгі егіс алдындағы уақытта болғаны дұрыс. Көктемнен күзге дейін оның дамып ылғалды сіңіруіне байланысты топырақтың тығыздығы жоғарылайды. Бірақ топырақтың тығыздалуы бұл фактордың ғана әсерінен емес, гумус мөлшері мен құрылымдық жағдайға да байланысты. Жыртылған топырақ бидайдың ылғалды қарқынды пайдалану нәтижесінде қатты тығыздалады. Әсіресе бұл 10- 20 және 20-30 см тереңдіктегі қабаттарға тән. Бастапқы қалыптан көлемдік масса 0,06-0,08 г/см3 –ға көбейген. Бұл периодта екі жағдайда да теңесіп, 0-30 см қабатта орташа көлемдік масса 1,22 және 1,21 г/см3. көрсеткішін құрайды. Бірақ жыртылған топырақтың тығыздануы барлық қабаттарда да егін жинау кезіне дейін жалғасып сәйкесінше 1,26; 1,35; 1,43 г/см3 құрайды. Осылайша вегитацияның соңында жыртылған қабат қатты тығыздалған көлемдік массасы 1,35 г/см3 болып сипатталады. Мұндай монолитті цементтелген қабаттың суөткізбеушілігін жоғарлату үшін күзгі өңдеу жұмыстары үшін қосымша шығын талап етеді. Тыңдағы аналог үшін 1,5 айдың ішінде қалыптасу тығыздығында іс жүзінде айтарлықтай айырмашылық байқалмайды. Сондықтан бұл көрсеткіштерді тың қара топырақтары үшін тепе-теңдіктегі шамалар деп есептеуге болады. 0-30 см қабатта және жеке қабаттарда көлемдік масса шамасы бидай жинау кезінде трубкаға шығу фазасындағы көрсеткіш деңгейінде болады. Сондықтан бұл көрсеткіштерді тың қара топырақтары үшін тепе-теңдіктегі шамалар деп есептеуге болады. 5.5 Гумустың мөлшері және жаздық бидайдың өнімділігі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||