Философия. Б. А. Джаамбаева, доцент Казну имени альФараби, кандидат философских наук Архаика жне натурфилософия (ерте классика)
 Скачать 50.88 Kb.
|
|
Антикалық философия М.Ш. Хасанов, профессор КазНУ имени аль-Фараби, доктор философских наук В.Ф. Петрова, профессор АГТУ, доктор философских наук Б.А.Джаамбаева, доцент КазНУ имени аль-Фараби, кандидат философских наук 3.1. Архаика және натурфилософия (ерте классика) Антикалық философия кезеңдері: - архаика немесе алғыфилософия – б.д.д. VIII-VII ғғ. (Гомер, Гесиод, Орфей және басқалар); - натурфилософия, немесе ерте классика – б.д.д. VII-V ғғ. (милет мектебі, элей мектебі (Ксенофан, Парменид, Зенон, Мелисс), Пифагор және оның мектебі. Гераклит, Анаксагор, атомистік мектеп (Левкипп, Демокрит, Эпикур), сопылар (Горгий, Протагор, Продик, Гиппий және басқалар); - классика – б.д.д. V-IV ғғ. (Сократ, Платон, Аристотель); - эллинистикалық кезең – б.д.д. IV-IV ғғ. «шағын сократ мектептері» – скептиктер, эпикурейліктер, стоиктер, эклектиктер, киниктер, неоплатонизм және оның модификациялары. Ежелгі мысырлықтар кез келегенін тіршілік иесінің денесіне жанда беруді суреттеуге сенген. Соларға былай аталатын «ушебти» (көбінесе мысық бейнесінде), о дүниеде Құдайлардың берген міндеттерін бірге атқару үшін олар өлген адамдармен бірге жерленген. Таңқалдырарлық жағдай, мұражайға қазбалардан алып келген «ушебтилер» түнде түсіндірілмес қозғалыстар жасаған. Әлде бұл жанның не заттың бірлік заңына, ежелгі Мысыр абыздарымен қолданған. Ал біздің заманымызда бұл жағдайды физик-теоретиктер «квант сыйқыры» деп қалжыңдағандай болған. Галер дастанының философиялық мағынасы өзге оқиға себептерімен тікелей байланысты. Мұндай құрылымды дастан оқиғасының мазмұнының түйіні, яғни философиялық мәнін әзірледі. Антикалық филсофияда ойдың алғышарттарына жасырын және орфилік заттар қарайды. Белгілі грек дінінің полеситикалық екі формасы бар: қоғамның және заттың діні: әрқайсысы тек қана діни мәселелерді таппай-ақ, олар олар арнау және адам тағдырлары, өмір жолы сияқты мәселелерді шешеді. Осы интерпретациялар қазірден бастап ең алғашқы философиялық әлем көзқарасын сақтай отырып, пішін өзінің тағы мифологиялық және классикалық: грек философияға тән «рационализм» деген алыс. Мысалы, Құдайлар Гомер мен Гесиод дастандарында табиғаттың көріністерін ұсынады. VI ғасырда Грецияда архаистік құрылыс бұзылғаннан кейін ол жерде басқа діндер, егін шаруашылығының Құдайы – Дионис ізбасарлары пайда болды. Олардың бәрі шығыс жолдың ықпалын, жанның аууына сынады: жанды ең тамашамен байланыстырады; қараңғы жерден бостандыққа шығуды көздейді. Мистерий дінінің негізін салған Орфей болған. Әлемнің және Құдайдың пайдалы болғанына ең үлкен себепші болған – әуен. Өзгелікте қоғамдық дінмен салыстырғанда орфики адамға таусылмас өмірді сыйлады. Орфизм мәнін былай түсіндіруге болады: себепті оның алғашқы күнәһарлығының уақытша тәңірлік түп – даймон отырады; даймон ешқашан өлмейді; ол әрбір келесі өмірде өзінің істеген жамандықтарын жақсылыққа айналдыруға тырысады. 3.2. Натурфилософия Натурфилософия (Сократқа дейінгі кезең философиясы) «фюзис» мәселесін қарастырады. Оның өкілдері адам мен ғарыш, дүниенің алғашқы пайда болуын және оның құрылымын зерттейді. Ғарыш мәңгі тірі табиғаттың жетістігі, ал адам – «микроғарыш» болып табылады. Бұл дәуірде философияның қалыптасуына милет, элей мектептерінің өкілдері пифагорлықтар, атомистер және өзге ойшылдардың да бірқатары іс-әрекеттерін жүзеге асырады. Милет мектебі – Грециядағы алғашқы философиялық мектеп. Милет мектебінің өкілдері Фалес, Анаксимандр, Анаксимен барлық заттардың, денелердің генетикалық бастамасын, түпнегізін Құдайлардың құдіретінен іздемейді, олардың өзіндік ішкі мазмұнынан іздейді. Генетикалық бастаманың, түпнегіздің табиғаты, бір жағынан, зат тәріздес болса, екінші жағынан, ақыл-ойдан да қашық емес, сондықтан ол Құдайлармен пара-пар құбылыс. Милет мектебінде қалыптасқан философиялық дәстүрді ілгері қарай дамытқан Эфес қаласынан шыққан саяси қайраткер, ғұлама ойшыл Гераклит (шамамен б.д.д. 544-483 жж.) болды. Оны іліміндегі терең ойлары үшін «тұңғиық» деп атаған. Негізгі еңбегі: «Табиғат туралы». Бұл еңбектің 130-дай фрагменттері ғана сақталып, бізге дейін жеткен. Б.д.д. VII-VI ғғ. Грекиядағы саяси және экономикалық қолайлы жағдай философиялық ойлаудың жақсы дамуына оң ықпал етті. Дәл осы уақытта алғашқы қоғамдық құрылыстан құлиеленушілік кезеңге көшу жүзеге асты. Әлеуметтік-мемлекеттік ұйым полис (грекше қала-мемлекет) азаматтардың этикалық көкжиегін айқын көрсетті. Мемлекет нормаларына сай мемлекет бостандығы жеке адамның бостандығының кепілі болды. Сондықтан колониялардығы бостандық пен өзге жақпен байланыстың жақсы болуына орай философиялық ой алғашқы болып Грекияда емес Милетте, Шығыста – Кіші Азияда және Оңтүстік Италияда жақсы дамыды. Содан кейін ғана Грекияның өзінде дамыды. Тағы да бір себеп Жерорта теңізіне жақын қалалар бар әлеммен ғана емес, ойкумендер сыртындағы дүниемен де тығыз мәдени қарым-қатынаста болды. Сондықтан оның тұрғындары әр түрлі бағыттағы сауда-саттық, қолөнер және соғыс, мәдени және ғылыми білімдерді жақсы игерді. Натурофилософия (Сократка дейінгі кезең) Фюзис мәселелерін, алғашқы фундаменталды ақиқатты қарастырған. Оның өкілдері әлемнің алғашқы негізін, құрылымын, ғарышты және адамды қарастырған. Ғарыш мәңгі тірі және мінсіз табиғат ісі, ал адам оның бөлшегі микрокосмос болып табылады. Философияның осы даму кезеңінде Милет, Элей мектептері, пифогорлықтар, атомистер және т.б. ойшылдардың көзқарастары дамыды. Грекиядағы алғашқы философиялық мектеп – Милет мектебі. Бұл бағыт «иондық натурфилософия» өкілдері – Милеттен шыққан Фалес, Анаксимандр, Анаксимен. Милет – Кіші Азияның экономикалық жағынан ең дамыған бөлігі. Алғашқы негіз мәселесін олар аңғырт материализм және стихиялық диалектика жағынан қарастырған. Бұл ойшылдар тұңғыш рет адамзат тарихында ғаламды үйлесімді, өзінен-өзі дамитын, өзін-өзі реттейтін жүйе ретінде түсіндірді. Иондық философтар дүние әлемін ешқандай Құдай, ешқандай адам жаратқан жоқ, ол мәңгі өмір сүреді деп есептеді. Бұлай қабылдау жаратылыс туралы діни-мифологиялық түсінуден адамның ақыл-ойы арқылы (космосты) дүние болмысын түсінуге ұмтылған алғашқы қадам болды, яғни мифтен логосқа жасалған алғашқы қадам. Фалес (б.д.д. 624-547 жж.) Цицеронның айтуынша алғашқы болып барлығының негізі су деп айтқанымен, ол басқаны меңзеді. Оны «Грекияның алғашқы философы» деп алғашқы антик философтары Диоген Лаэртский, Аристотель, Плутарх, Страбон, Плиний және тағы басқа философтар айтқан. Фалеске сүйенсек, барлығы байланысты және үнемі өзгеріс, даму процесінде болады дейді. Антик философтары бұл ұғымды әркімге түсіндіріп беру әдет емес деді. Бірақ бір субстанция туралы жобалады. «Алғашқы ылғалды» ол аморфты, ағымдағы «материяның түйіні» ретінде анықтады. Фалестің шәкірті Анаксимандр ( б.д.д. 585-525 жж.) бұл мәселені тереңірек қозғады. Фалес «Алғашқы негіздің» қалай және неліктен пайда болатынын ойламаған. Анаксимандр одан жоғарырақ көтеріліп, барлығының негізі ретінде материалдық қалыптан айырылған мәңгі, шексіз (апейрон), алғашқы негіз (архе) болады деді. Ол дүниенің алғашқы негізі туралы идеяны әлдеқайда тереңірек жетілдірді. Анаксимандрдың ізін басушы – Анаксимен (б.д.д. 585-525 жж). Ол дүниенің бір негізі барлығын, ол ауа екендігін кесіп айтады. Ол ауа табиғатының күрделілігін, ұшқырлығын, әлемде болып жатқан қозғалыстармен байланыстырады. «Алғашқы негізді» Анаксимен «әлем материясы» және «бейнесіз қуат» деп айтады. Сонымен Анаксимен барлығының себебін, әлемнің көпқырлылығын алғашқы негізбен байланыстырады. Оның барысында бөлшек пен бүтін қатынасын және көптеген теориялық мәселелерді көтеріп, парасаттылықпен шешімін табады. Милеттіктер әлемді біртұтас жанды ретінде қарастырғанымен олар тірі мен өлі, психикалық пен физикалықты ажыратпаған, принципиалды ерекшелікті бөлмеді. Олар өліні тек тіршілік азық деп қараған. Ол – гнлозоизм, антикалық философияға тән. Ал жандыны олар жай ғана алғашқы негіздің көрінісі деп қарастырған. Гераклит – (б.д.д. 544-480 жж.) Эфестен (Кіші Азияның батыс жағалауындағы қала) шыққан. Лақап аты – Қараңғы, милеттіктердің ойын ары дамытып, динамикалық заттың универсалдылығын, яғни пайда болу, даму, жоғалу түсінігін қарастырды. Ол дүниенің тұрақсыздығын, үнемі қозғалыс пен өзгерісте, дамуда болатындығын айтты. Дәл иондықтардың еңбегі сияқты біздің заманымызға Гераклиттің философиялық еңбектерінен қысқа үзіктері ғана жетті. Ол үш бөлімнен тұратын «Табиғат жайлы» кітабының авторы екені белгілі. Онда бірінші бөлім Табиғат, екінші бөлім Мемлекет туралы, үшінші бөлім Құдай жайында айтылады. Платон, Аристотель, Диогеннің айтуынша бәріненде оның афоризмдері белгілі: бәрі қозғалады, тынбайды, бәрі ағады, өзгереді және т.б. Гераклит қарама-қарсылықтардың бірінсіз-бірі өмір сүрмейтіндігін дәлелдеп шықты. Ол дүниенің тұрақсыздығын, оның үнемі қозғалыс пен өзгерісте, жалпы дамуда болатынын айқындап берді. «Өзендегі суға екі рет түсе алмайсың, өйткені, ол ағып жатыр» дейді. Мұның өзі барлығы ағып, үнемі дамуда болады деген пікірді білдіреді. Гераклит қарама-қарсылықтардың бір-бірінен ажыраспайтынын, бір-біріне өтетінін, алмасатынын, бірін-бірі толықтыратынын, бірі жойылса, екіншісі де жоғалатынын айқындап берді. Гераклиттің пайымдауынша, дүние толық және әрқашан өзгеріс үстінде болады. Оның бастамасы – от: бәрі от бейнесінде және бәрі қоюлану және сұйылу жолымен бір күйден екінші күйге ауысып отырады. «От – бұл қажеттілік пен қажетсіздік, контраст және гармония, бәрі араласу нәтижесі болады. От – мәңгілік қажеттілік пен тойымдылық және қарбалас пен тұрақтылық». От Гераклит үшін проматерия ғана емес, үнемі болатын өзгерістің белгісі. Бүкіл тірінің метаморфозасы, мәңгілік өзгеріс символы. Гераклит тұрмыс негіздерін қарастырғанда «Орталық философияны» ұстанған. Оның «Мәңгілік оты» тіршілік негізі, тән мен дене орталығы, оның «Мәңгілік оты» тіршіліктің субстанционалды негізі, ол материя мен рухтың бірлігін ұсынады. Ол материя мен сананы бір-біріне қарсы қоймайды. Керісінше гилозоизм барлық тіршіліктің жандылығын, олардың тұтастығын және бірге дамуын көрсетеді. Гилозоизм позициясы тұрғысынан қарағанда Гераклит бірлікті, тіршілік дамуындағы өзара байланысты негіздеді. Бізге жеткен үзік-үзік еңбектерінде ол материя мен логостың синтетикалық бірлігінен гөрі материя туралы көп айтады. Инерцияға немесе толық беруді қаламағандықтан материализмге қатысты әдебиеттің басым бөлігі «Таза суға» жіберілген. Гераклит гилозоизмі екені күдік тудырмайтын, терең, мұқият жүргізілген талдауларды В.Асмус, А.Лосев, Г.Югай зерттеулерінен көрінеді. Гераклиттің ағымдық диаликтикасында тіршілік шексіздігі және материя атап айтылады. Бұл дүниені Құдайлардың ешқайсысы және адамның ешқайсысы жаратпаған дүние болды, бар және мәңгі от болып «жанып тұрады». Ол дүниенің өзгерісі дамуының негізінде оның бірлігі және күресі болғандығын ойша түсінген. Ерте христиандық жазушы Оригеннің пайымдауынша Гераклит «қарама-қайшылықтар күресі – тұрмыстық негізі болып табылатындығын мойындайды, әрі негіздеп, оны дамытты». Қарама- қайшылықтар бір-бірімен алмасып тұрады: «суық зат жылынады, суық зат жылиды, дымқыл құрғайды, құрғақ суланады». Сонымен Гераклит түсіндіруі бойынша заттардың шынайы табиғаты мынадай: мәңгілік қозғалыс, үнемі ауытқулардың, қарама-қайшылықтардың алмасуы заттарға, тіршілікке тән. Дүние біртұтас, онда бәрі тығыз байланысты. Гераклит алғашқы болып тағы бір философиялық принциптің іргетасын қалаған. Гераклит бұл дүниедегі барлық нәрсе қажеттілікпен және тағдыр заңдылықтарына бағыну арқылы жүзеге асады деп пайымдаған. Адамдардың логості зерттеуі оларға дүниеде болып жатқан құбылыстарды түсінуге мүмкіндік береді. Гераклиттің үйретуінше «Логос – Дана Ақыл – ол дүние шындығы». Адамдардың көпшілігі логосқа тән ойланбайды. Тек қаны таза, иманды адамдар ғана және ең жақсы адамдар, тек қана солар ортақ ақиқатты және логос дүниені басқаратындығын мойындап соған сенеді. Гераклит үшін таным тек факт жинау емес, заттардың ақиқатын іздеу, оны табу бәрінің қолынан келмейді. «Логостық» дүние басқаруына қарамастан көптеген адамның ойы Логоспен екіге айырылады. Олар заттың ақиқатын білу (даналық, философиялық білім) қажеттілігін білгірлік және тапқырлықпен шатастырады. «Білгірлік ақылды көбейтпейді. Басқаша айтқанда, Гесиод пен Пифагор және Ксенофан мен Гекатей бәлкім басқаша болар еді». Басқаша айтқанда Гераклит философияның негізгі принцицпі – релятивизмге (салыстырмалылыққа) барынша тығыз жақындаған. Ол жалпы байланыс, яғни қарама-қайшылықтар арасындағы байланыс жайлы нақты айтқан, толық және жарты, қилысатын және қилыспайтын, келісу және келіспеу осының бәрінің түбі бір. Ол заттар мен құбылыстардың жалпы байланысының: «бүтін және бөлшек, бірігу және ажырау, үндестік және әртүрлілік, жалқыдан жалпы, жалпыдан жалқы құралатынының толық анықталғанын» айтады. Диалектика балаң, стихиялы, ғылыми негізделмегеніне қарамастан Гераклитті диалектиканың негізін салушы дейміз. Гераклитті диалектиканың негізін салушы деп айтуға толық негіз бар. Бұл сұраққа бірінші болып пифагорлық діни мистикалық мектебінің жақтаушылары жауап берген. Бұл бағыт Элладада (Оңтүстік Италиядағы Кротоне қаласы) қалыптасқан. Осы уақытта осы мектептің негізін салушы Самос тұрғыны Пифагор (б.д.д. 580-300 жж.) Диоген Лаэртскидің айтуынша, үш шығарма жазған: «Табиғат жайлы», «Тәрбие жөнінде», «Қауым туралы». Ол өзін ең алғаш рет «философ» атаған және «космос» сөзін «ғалам» деген сөзбен байланысты хаосқа байланыссыз деген ұйғарым иесі. Өзін тұңғыш «философ» (даналықты сүюші) атаған алғашқы ойшыл космос ұғымын ғалам сөзімен синоним ретінде, хаос ұғымына антоним ретінде қолданды. Сонымен космосты біртұтас, «сан мен үйлесім» заңына бағынған әлем ретінде сипаттайды. Космос осы дүниенің нақ өзі, ол тұтас болып қарастырылады және ол заңдылықтарға бағынады. Пифагордың пайымдауынша дүние тірі шар тәріздес отты дене. Ауаны, энергияны, қуатты, бостықты жұтады. Ол ауа, бостық ішке кіріп заттарды бөледі. Барлығының негізі ретінде Пифагор санды алған, гректерше өлшем ретінде есептелген. Кейінгі Пифагорлықтар сан барлық өлшемнің бастауы екенін анықтады. Сан шек ретінде қарастырылады. Сан – шексіздіктің (рәсімделмеген заттар) рәсімнің бастамасы болып табылады. Алғашқы пифагорлықтар әлемнің біртұтастығын және әр қилылығын негіздегісі келді. Ол әлемдік гармония үйлесімділікті қамтамасыз ететін мызғымас заң және өзара қарым-қатынас арқылы жүреді. Оны олар «аздық көпте, көптік аздықта» деп пайымдады. Олар математикалық заңдылықтармен түсіндіріліп отырды. Тіршіліктің алғашқы бастамасы сан көпке жинақталады. Онда дыбыстық үйлесім принциптері мен барлық өлшемнің бастамасы бар, олар математикалық заңдылықпен анықталады. Иондықтардың көзқарастарын тағы Элей мектебінің (б.д.д. V ғ.) жақтаушылары дамытты. Ксенофан, Парминид, Зенон, Мелисс бұлардың Сократқа дейінгілердің көпшілігі, элеаттықтар жаратылыстану ғылымының мәселелерімен айналыспады, болмыс туралы ілімді дамытты, классикалық грек онтологиясының іргетасын қалады. Сократтықтарға қарағанда элейліктер дүние жаратылыстану ғылымымен айналыспай көбіне болмысты тереңдетті. Анаксимандрдың шәкірті Ксенофон (б.д.д. 580-487 жж.) өлең түрінде бірнеше еңбек жазды, соның бірі – «Табиғат жайлы» поэмасы, ол тапқыр, «Гомер өтірікшінің жаласын ашушы» деген лақап ат алған. Ксенофон «барлық миф (аңыз) – өтірік» деп айтты. Оның нақты зерттеуі – әлем тұтастығы. Оның ілімінің негізгі пункті: «Бар болу бірлікте» екенін мойындау. Бәлкім, Ксенофон тұтастық деп жаратушыны да және тұтас әлемдік денені де қарастырған. Басқаша айтқанда Құдай ол дүниедегі тыныштық нышаны. Дүние – мәңгілік, аяқталуы мүмкін емес. Жаратушы адамдардан өзгеше және мәңгілік, шар тәріздес тұтас, өзгереді, қозғалады, жаралады, шарықтайды және бәсеңдейді. Мұның бәрі алма кезек болады, болмыстың негізін ақыл-ой (логос) арқылы түсінуге болады. Ал сезім бізге ақиқаттың баламасын ғана береді, ол алдамшы пікір. Ксенофанның болмыс туралы ілімін тереңірек Парменид (б.д.д. 540-480 жж.) жетілдірді. Плутархтың айтуынша, сезім алдамшылығын жоққа шығармайды(табиғатта саңылау болмайды). Дүние жалғыз, онда жекелеген заттардың көптігі жоқ (тек бірлік бар, көптік жоқ). Парменид алғашқы болып философиялық анализге болмыс түсінігін енгізген. Ол тіршілікті үлкен біртұтас шар тәрізді дененің ортасында қалыптасқан деп есептеді. Әлем біртұтас оның ішінде бөлек заттар мүлдем жоқ. Табиғатта саңылау болмайды, дүние жалғыз онда жекелеген заттардың көптігі жоқ (Тек бірлік бар, көптік жоқ). Парменид пайымдауынша, тіршілік бар нәрсе, жоқ нәрсе болмайды. Бар зат – жоқ заттың қарама-қайшылығы. Өйткені бүкіл әлем біртұтас және ол тұрақты, өзгеріссіз. Сондықтан ол мәңгілік және ешкім жаратпаған. Тек қана өзгеріссіз тіршілік жоқ, ол өзгермелі. Парменид – «болмыс бар», «болмыс емес жоқ», болмыс – бар болу, не нәрсе жоқ – (болмау, жоқтық) өмір сүрмеу» деді. Болмыс тұтастай болмауға қарама-қайшы ұғым. Қаншалықты әлем жалғыз болса, қозғалмау, өзгермеу оның негізгі сипаты болып табылады. Сондықтан ол мәңгілік, оны ешкім жасаған жоқ. Тек жалғыз, өзгермейтін болмыс ақиқат, ал өзгергіштік, көптік елес қана (иллюзия). Парменидтың айтуынша тіршіліктің өткен шағы, болашағы болмаған, ол мәңгілік осы шақ. Тіршілік бейнесі толық сфера тәріздес. Ол ойша тіршілікті тек ой өрісіне байланысты ол уақытша өзгермейтін құбылыс. Оны бөлуге болмайды. Ойлаудың өзі тіршілік. Болмыс өзгермейді, қозғалмайды, егер қозғалыста болса өзгермелі болса ол болмыс емес. Болмыс пішіні егінсіз. Біз сезіммен танимыз бірақ тек оймен аяқтаймыз. Ой сезімді басып озады. Сезім бізді алдауы мүмкін. Оның айтуынша, ақиқат ойлауда, ал сезім бізді адастырады. Ой бізге болмыс тұрақты, ал басқаның бәрі алдамшы деп пайымдайды. Біздің ойымыз – әрқашан зат туралы ой. Бұл заттан болмысты ажыратуға болмайды. Ой – бұл әрқашан болмыс. Басқаша айтқанда, «ойлану» рационалды жолмен жүзеге асады. Оның ілімдері Зенонның апорияларында жалғасын тапты, Самостық Мелисс тезистерінде «Ешнәрсе жоғалмайды. Жоқтан бар пайда болмайды, бар ешқашан жоғалмайды» деген ой айтылады. Парменидтің сүйікті шәкірті Зенон (б.д.д. 480-430 жж.) оның ілімін ары қарай дамытқан. Оның ойынша зерттеп-білу ғана дұрыс, ал сезіну қиындықтар туғызады. Мұны айта отырып, Зенон дүниеде нақты ақиқаттан бөлек диалектикалық қарама-қайшылықтар барлығын айтқан. Ол пифагорлықтардың уақыт және кеңістік жайындағы ойларына қарсы болған. Ол өзінің «Ахилл және тасбақа», «Дихотомия», «Ұшқан оқ», «Стадион» апорияларында олардың математикалық көзқарастарын айыптаған. Ал оның жоққа шығаруларын сатылы принциппен түсіндірген. Мұның бұл еңбектері оның диалектикалық танымға қосқан үлкен үлесі болды. Зеноның қарсыласының қатесін табу арқылы ақиқатқа жету өнерін айта кеткен жөн. Аристотель оны диалектиканың негізін салушы деген. Ол диалектиканың негізі қарсылықты ойлауда жатқандығын дұрыс түсіндіреді. Сонымен элеаттықтардың принциптерінің негізі, тіршілік тұтастығы, ал өзгеріс дұрыс емес деген ойы өріс алған. Олар біртұтас дүние әрдайым қозғалыста деп үйреткен. Ол үшін сезімдерден бөлек нақты ойлайтын және алдамшы сезімдерді жеңіп ақиқатқа жете алатын ой өрісті болуы керек дейді. Олар ойлау мен сезінудің айырмашылығын көрсетіп айтты. Одан бөлек элеаттықтар ойлау мен сезінуді бір түсінік ретінде қарастырады, нәтижесінде мифологиялық ойлаудан абстракты ойлауға ауысу жүзеге асты. Жалпы айтқанда, олардың көзқарастары болмыстың метофизикалық түсінігі қарастырды. Атомистер элеаттықтардың онтологияның натурфилософиясын ары қарай дамытты. Олардың атом туралы түсінігі ХІХ ғ. дейін философия мен ғылымда үстемдік етті. Атомистикалық теорияның негізін салушы элейлік Левкипп (б.д.д. 500-440 жж.). Оның білімдері бізге басқа антикалық философтардың айтуынша жетті. Оның еңбектері: «Ой туралы», «Ұлы диакосмос». Ол еңбектерінде негіз бен негізсіздік, дүние қалыптасуының тең әрекеті мәселелері қарастырылды. Левкиппке дейін грециялық ойшылдар қозғалыс ұғымын түсіндіре алмаған. Ол енгізген бостық түсінігі атомдар бос кеңістікте қозғалады деп болжауға көмектесті. Олардың арасында диалектикалық байланыс бар делінді. Левкипптің түсінігінше атом – ең кіші бөлшектенбейтін, өз көлемі, орны бар және бос кеңістікте қозғалады. Олар өте кішкентай болғандықтан оны тек елестетуге болады. Атом – барлық заттардың қалыптасуының және ыдырауының басты себепкері. Демокрит (б.д.д. 460-370 жж.) логикалық атомистік ілімнің негізін салушы. Ол өзінің ұстазын толықтыра отырып атомдар өзгермейді және олар салмағы, көлемі, түрі жағынан әр түрлі деді. Олар төртбұрышты, үшбұрышты, дөңгелек болуы мүмкін, осыған байланысты зат айырмашылығы болады. Бірақ оны заттардың сапалық қасиеттеріне жатқызбады. Атомдардың өзгермейтіндігі, мәңгілігі және үнемі қозғалыста болатындығы маңыздырақ болған. Ол атомдардың өмір сүру тәртібі. Ол қасиеттер атомдардан атомдарға соқтығысу арқылы беріледі және дамуға алып келеді. Диоген Лаэрцияның айтуынша, Демокрит «бүкіл әлем атомдық негізде құрылған және осы атомдар күрделі денелер мен тұтас әлемдер құрған» деген. Бос кеңістікте қозғалып атомдар жер, су, ауа, от және денелерді түзген. Ол қозғалыстың үш формасын атап көрсетеді, олар: хаотикалық, вихревтік және атом қозғалысы. Әлемдегі әрекеттер қажеттілік пен атомнан құралған денелердің (алдын ала анықталған) детермирленген Вихревтік механикалық қозғалысы нәтижесінде жүзеге асады. Демокрит өте күрделі түсініктердің қалыптасуына ықпал еткен. Ол жан тыныштығы, адам мен Құдайлар байланысын айтқан. Заттардың ақиқатына жету үшін тек ойдың көмегіне жүгінуге болады. Демек, ойдағы нәрсені тек оймен білуге болады. Оны білудің басты шарты ретінде дене атомдары мен адам сезімдерінің біріккен жиынтығы әсер етеді. Ой да, сезім де тылсымнан келетін бейнелерден туындайды. Сонымен, бұл атомистік ілім элеаттықтардың сұрақтарына жауап береді. Ол бірлік пен тұтастың, заттардың пайда болуы мен жоғалуы жайын айтқан, ал оны Парменид пен Зенон оны мәңгілік өзгеріссіздікке байланыстырғысы келеді. Тағы атомизм қозғалыс проблемасын бастапқы атомдарға байланысты шешкен. Орта классика: адамның «ашылуы» (софистер, Сократ және оның дәстүрі) Антикалық философияның дамуы (б.д.д. V-ІV ғ. ) экономикалық даму мен адамдар заң алдында тең деген ұғыммен сәйкес келеді. Шынында, афиндық демократия тек азат туған еркектерге ғана арналды. Әйелдерге, көшушілерге және құлдарға қатысы болмады. Құлдар саны антиялық қоғамда өте көп болды,олар жұрттың 65 пайызын құрады. Және ұдайы соғыстар мен құл сатудың нәтижесінде олардың саны өсіп отырды. Құлдар үй және тегін күш иесі ретінде Пергам, Антиохия, Александрия және тағы басқа қалаларда. Бұл қоғамның иелері заңсыз болып есептелінді. Осы уақытқа Элоданың саяси және мәдени орталығы солтүстіктен контенинтальды қалаларына ауысты. Ең дамығаны Афина болды, ол Теңіздік одақтың орталығы және демографияның тал бесігі болды. Құлиеленушілік демократия тек адамдардың заң алдындағы теңдігі саясында ғана емес, соттың қатысуымен де байланысты болды. Ол үшін білімді және тіршілікті түсіне ажырататын, саясат, өнер, философиядан хабары бар және сендіре алатын болуы тиіс. Софистика – жай кездейсоқ құбылыс емес, ертедегі Греция мәдениеті мен философиясында заңдылық тәрізді. Оның пайда болуы алдында айтылған себептерге ғана емес, ескі натурфилософия қажет болды. Ол ескі натурфилософияны софистер аяқтады және олар скептицизмді, субъектизмді, реалитивизмді теориялық тұрғыдан қарастырған. Олар тұрмыс мәселелерін екінші орынға жылжытып, философияны адамға тура қаратты. Софистер барлығының теңдігін айтқан. Кімнен туылғанына қарамастан барлығымыз табиғаттан жаратылғанымызды. Олар адам тәрбиесін бәрінен жоғары қойып, олар адамгершілік қасиет туа бітпейтінін, ол қанға байланысты еместігін, ол үшін ұмтылу, қалау керектігін айтқан. Қайырымдылық – дегдарлыққа тәуелді емес екендігін, ол – білімге, мінсіздікке ұмтылудан пайда болатынын айтты. Олар шәкірттерінен оқу ақысын алып оларға математикалық, риторика, дипломатия, юриспруденцияны оқытқан. Бұл қылығымен софистер жоғары тап өкілдерін таңғалдырды. Өйткені білім алу тек үстем топ өкілдерінің қолынан келген. Олар бостандықты қазым ұстанымдарына қарсы қойды. Софистер ағартушылық қызмет атқарды. Олардың негізіне келешек еуропалық оқуды салған. Сопылар (софистер) грек ағартушылары қызметін атқарды, болашақ еуропа ағартушыларының дәнін егіп, мәдениетінің негізін қалады. Софистер бағыты біркелкі болмаған. Софистерді үлкен және кіші деп екіге болген. Әр топ әрқилы мәселелерді қарастырған. Бірақ бәрінің релятивизмді жақтауы оларды біріктірді. Барлығы әр уақытта адамға байланысты, ол барлық заттар – өлшемі деп есептеледі. Олар оңай үлкенді маңызсызбен алмастыратын болған. Сондықтан софисттерді дана ғана емес икемді деп те атаған. Философияның жаңа оқытушылары тезисті шегіне дейін жеткізіп огностизмге жиі батқан. Философияның жаңа оқытушылары барлық білімінің салыстырмалылығы туралы тезисті шегіне жеткізді. Ең шарықтау кезіне софистика б.з.б. V ғ. жеткен. Ол кезде софылардың үлкендер қатарына Протагор, Горий, Гиппий және Продин тәрізді философтар енген. Олардың ішінде атақтысы Протагор (б.д.д. 481-413 жж.) досы Перикла релятивист, скептик заттар өзгергіштігін зерттеген. Адам барлығының өлшемі деген. Адам – барлығының өлшемі, сондықтан не жақсы не жаман ажырататын адамның өзі. Ол ақиқат пен жалған, әділеттілік пен әділетсіздікті айырудан бас тартқан. Бұл жағынан софистика басқа ілімдерге қарсы шықпайды, ол тек бұрынғы натурфилософиядағы түсініктерді аяқтайды. Натурфилософтар (Героклит, Элепедокл, Демокрит, Филолай және т.б.) софистерге дейін-ақ әлемде болып жатқан барлық құбылыстар, қозғалыстарды қасиеттілік деп таныған. Олар тек натурфилософтардың скептецизмі мен релятивизімін айтып жазды және сократтықтардың дамуына жол ашқан. Софистердің ой құдіреті мен тәрбиеге деген сезімі Платон мен Аристотельге әсер еткен, бірақ олардың саяси этикалық ұстанымдарын қабылдамаған. Мысалы, софистер заңдарға адамның бағынуына қарсы болған. Олар адам сезімдері мен қалауларына жол ашқан. Олардың айтуынша нағыз өмір заң мүлдем жоқ жерде дамыған Гиппий). Протогор философияда үлкен өзгеріс ашты. Ел назарын табиғат пен ғарыштан адамға ауыстырды. Мысалы: егер жел соқса, оның жылы не суық екендігін адам қалай сезінсе, демек, ол сондай болады. Демек, ешнәрсе жалған емес. Әр нәрсенің шындығы бар. Таза ақиқат жоқ, ол тек аз мөлшерде. Адамның барлық ойы таза ақиқат еместігін айтқан Протогор заттарды, түсініктерді орнымен алмастырмаған. Әр нәрседен адамға пайда шығаруға болатындығын айтқан. Демек адам басқа затқа сүйенуі қажет. Протогор адамға пайдалы нәрсені қандай жағдайда болсын қорғауды үйреткен. Ол зардап шегуші адам емес, әрекет етуші адамды зерттеген. Кіші софистер – Фразимах, Критий, Полемон, Алкидам, Ликофронал барлық адам табиғатта тең деген ой айтады. Бұл көзқарастарда құлиеленушілік айтылады. Фразимахтың айтуынша, әділеттілік – ол күші басым адамның жеңісі. Философияның бұрынғы сенімдерінің бәрін бұзып, софистер орнына тұратын ештеңе бермеді. Адамды тек биологиялық тұрғыдан қарастырып, жандүниесіне көңіл бөлмеді. Қоғам софистердің сендіру өнеріне зарық болды. Олар демографиямен танылды. Олар демагогтарды тәрбиеледі. Және ол Сократ, Платон, Аристотель кезінде көп орын алған. Софистердің білімі аз болған. Философтар софистердің өз мақсатына қандай жолмен болса да жету ұстанымын айыптаған. Сократ (б.д.д. 469-399 жж.) – үш танымал антикалық философтардың бірі. Оның өмірі қайғылы, ілімі қарапайым. Ол өзін тек қана философ (даналықты сүйетін) деп есептеген, өзін ешқашан «дана» санамаған. Сократ ешқашан ештеңе жазбаған, ойларын достарының арасында айтып отырған. Оның пікірлері оқушыларының, бірінші кезекте – Платонның мазмұндамаларынан бізге жеткен. Сократтың пайымдауы бойынша философия – табиғатты ойша талқылау емес, қалай өмір сүру, жақсылықты қалай жасау мен танып білу, қалай жанды өсіру туралы ілім. Оның ғылыми қызығушылықтары адам болмысы мен білім болмысын ашуға және дәлелдеуге бағытталған, сондықтан антикалық философиядағы антропологиялық бетбұрыс одан басталады. Егер софистер «барлық заттың өлшемін» адам деп білсе, ал Сократ үшін Гегель атап өткендей «барлық заттардың өлшемі ойшыл адам». Сократ софылықтардың идеологиялық қарсыласы болды, афиналық аристократияның жақтасы болып демократтарға сын көзбен қарады, бұл әлі талқыланбаған заңдар шегімен ұстап тұрылмайтын басқару түрі Грекияға пайдасынан гөрі зиянын көп тигізеді және афиндік мемлекетке өлім қауіпін әкеледі деп санаған. Өзінің зерттеу пәніне Сократ танып білуші адамды таңдап, өзінің ізденістерінің мақсаты жайында былай деген: «Афиналықтар, шынын айтатын болсам, даналықты іздеуден басқа мені ештеңе де олай басқармайды. Бұл қандай даналық болды екен? Бұл тура мағынасында адамның даналығы (яғни адам адамға қатысты қандай мағлұмат білуі мүмкін екендігі), осындай мағлұмат бойынша, мүмкін, мен дана шығармын». Егер софистер өздерінің зерттеулерін риторика, физика математика, астрономия сияқты ғылымдар аймағында жүргізіп және адам қызметінің мәселелерімен айналысса, Сократ олардан әлдеқайда көпке барды. Ол натурфилософиямен (онтологиямен) айналысуды сенімсіз әрі керексіз санап, оны толықтай шеттетіп тастайды: әлем түсіндіріп немесе өзгертетін адамның жұмысы емес, ол тәңірдің жаратылысы, ол үшін құдіретті сана керек. Оның көзқарасы бойынша философия – ол білгішсіну емес, ол қалай өмір сүру керек екендігі жайындағы ілім, ол ізгілікті адам мен әділетті мемлекеттің қалыптасу құралы. Оның бүкіл интеллектуалды әрекеттері этика сферасында шоғырланған. Сократ өзінің зерттеулерінің ортасына адам субъектісінің мәселесін қояды. Адам болмысы – оның жаны (түсінетін). Сократтың түсінуі бойынша «жан» аясында «мен саналымын» яғни интеллект жиынтығы, ар-ұят, мораль, адамгершілік мінез-құлық және белсенді ойлау шы. Бұл әлемде барлық нәрсенің мақсаты – адам. Оның алдында тұрған ең қиын мәселе – өзін-өзі танып білу. Ал тәрбиешінің, философтың мақсаты –адам «жандүниесін байытуға» үйрету. Өзін-өзі тану кезеңіндегі ар-ұяттың (ішкі дауыстың) рөлін атап көрсетеді. Олардың есептеуі бойынша ар-ұят құдіретті жаратылыс – шынайы ақиқатқа жетудің кепілі. Құдайлар адамды ар-ұяттандыра отырып оған ерекше орын береді және бүкіл әлемге мағына береді. Адам болмысының мақсаттылық концепциясын негіздей келе Сократ бұрынғы ұсынылған натурфилософияға қарағанда жаңа, тамаша құндылық шкаласын енгізеді. Оның басты түсінігі «рақымшылық» болады. Гректер үшін бұл түсінік жан-жақты мағына береді. Ол қолданғанда нәрсені пайдалы және шүбәсіз қылатын сапаның жинақтылығын көрсетеді. Ал бұл өз кезегінде барлық тіршілікті және барлық құбылысты әбден жетілдіруге әкелетін белсенді мақсаттылықты жобалайды. Сократ бойынша адам ізгілігі оның жанын толық әрі адамгершілікті қылатындықта: «адамгершілік білім болып саналады». Білімді құбылыстың мәнін түсіну арқылы алуға болады. Басқаша айтқанда білім Сократ бойынша заттар мен белгілердің толық қатары үшін жалпы бірыңғайды табу. Надандыққа білімсіздік пен адамгершіліксіздік сәйкес келеді. Сократ тақуа (аскет) емес. Ол ақырғылықты қабылдамайды және қандай да бір өмірдің қуанышы мен қызығынан бас тартуға шақырмайды. Сократ рақымшылдармен келісе отырып қана бәрін ретке келтіреді. Байлық, билік, атақ, денсаулық, сұлулық сияқты көне дәстүрлер құндылықтары «надандықпен бірге болса онда зұлымдыққа себепші болады... өз табиғатынан қайырымды бола алмайды». Керісінше, ізгі мақсатпен қолданылса, олар екі есе құнды бола түседі. Сократтың рационалды этикасы екі парадоксальды мағынада берілген: қайырымдылық ол білім (яғни даналық, бірқалыптылық, әділдік), ал жамандық – білімсіздіктің белгісі («ешкім біліп тұрып күнә жасамайды»). Адам табиғатынан өзіне пайда іздейді, яғни ол өз қателігінің құрбаны болып жатады, бұл сананың қателігі. Тығырықтан шығар жол қайда? Өзіндік танымда. Адам тек қана өзінің рухани сезімін ретке келтіру арқылы ішкі дүниесінің үйлесімділігін тапқанда ғана бақытқа жетеді. Бұл жерде де Сократ бақыт туралы түсінікті жалғыз айтпайды. Мысалы Гераклит, Демокрит, Пифагор айта кеткендей, бақыт – моральдық категория болғандықтан , сыртқы ортадан іздеудің қажеті жоқ. Сократ қайырымдылық мұратқа жету әдісін жетілдірді, жүйеге келтіріп тереңдетті. Сократ этикасының басты айырымдық белгісі – қайырымдылықты біліммен байланыстыруы. Адам, таным, өзін-өзі танумен айналыса отырып, қайырымдылық негізін (ұстамдылық, ерлік, әділдік) үйренуге болатындығын айтты. Ол тек солай ғана адамға айналады. Сократтың философиялық әдісі шынайы білімге жетуге бағытталған. Шындық таласта танылады. Өзімен-өзінің диалогындағы мақсат – өз жандүниесін сезіну, оның мәнін түсіну. Индуктивті талқылауды пайдаланып (қисын) пікірдегі қайшылықтардың нәтижесінде, солармен бетпе-бет келе отырып, танушы әлдеқайда сенімді білімге ие болады. Бұл әдіс яғни жалпы жалқы арқылы танылатын, бірліктің қарама-қайшылығын қалпына келтіру жолы – диалектика деп аталады. Сократ осыны жетілдіре отырып, иронияны (сылтаурату, қылымсыған надандық) және майевтиканы (жоққа шығару) пайдаланады. Осындай тәсілдер көмегімен таласта шындық туады. Дұрыс қойылған сұрақтар арқылы, яғни ирония (күдік, сылтаурату) көмегімен «қарсыластың» әлсіз жерін анықтау – Сократ философиясының мәні болып табылады. Ирониядан майевтиканы ажыратуға болмайды. Кіндік өнер – сенімді және білімді игерудегі көмек. Барлық процесс дефинициямен (тұжырым, анықтамамен) аяқталады. Сонан соң бәрі қайталанады. Осындай үлгімен танушы заттың мәнін (ақиқат) аңғарады. Танымның осы тәсілін Аристотель жоғары бағалады: «Сократтың басты қызметі сонда, ол жалпының анықтамасын үйренуді алғаш қолға алды, зат мәнінің танымға негізделетінін тұңғыш мойындады. Әрине адамның мәні танымның раицоналды тәсіліне Сократтың шексіз сенімін – ақиқат қайырымдылық ретіндегі өзін-өзі басқару, ақиқат шындық ретіндегі таным адамның рухани мәні оның көрсетуінше берілмейтін құндылыққа жатады. Субъект автономы мәселесін көтере отырып, Сократ философия дамуындағы жаңа бетбұрысты дайындады. Ар және мораль интеллект жиынтығы ретінде оның мәнін негіздеп, ойлы және иманды адам мәселесінде философияда төңкеріс жасады. Полис формалы жатақханалы құлиеленушілік қоғам үшін, индивидтің өз қаласының азаматы ретінде мәні болды. Және оған бәрі міндетті болды. Бұл тұжырым жүйені іштен әлсіретіп, қоғамды қопарды. Сократтың философиясы әрбір ғасырдағы, әрбір дәуірдегі адамдарды үнемі ойлантатын, ешуақытта маңызын жоймайтын аса қажетті ілім. Сократ софистер басын бастап, бірақ, аяқтай алмаған адам туралы ілімге ерекше назар аударды. Ол, ең алдымен өзіне дейінгі философтардың ой-пікірлерін талдай келе, олар негізгі кемшілігін көре білді. Сократтың ойынша, таным философияның негізгі мәселесі адам болуы керек. Сократ өзінің ақиқатты ізденушілігімен демократтар, аристократтар үшін нағыз қауіп болды. Грек демократиясы өздерінің саяси бақталастарын қатаң жазалады: оларды қуғынға ұшыратып немесе өлім жазасына бұйырды. Оны құртуға себеп те табыла кетті. Ол екі жолдың бірін таңдауы керек болды – ақиқатты немесе өмірді. Сократ өзіне сенімді болды. Оның өлім жазасы – «әділетсіздікпен» күрес. Жүйе өзін-өзі солай қорғады. Сократ алғашқылардың бірі болды. Сократтың жасаған таңдауы оның ішкі еркіндігінің қалауы болды. Оның оқушылары ондай қайсар болмады. Әйтсе де бірде-бір грек философында мұншалықты көп әрі сенімді оқушылары болмады. Оның таңдауы Диоген Лаэрцийдің сеніміне, Пифиидің «Сократ өзінің барлық даналығынан да жоғары» деген мадақтауына ие болды. Метафизика горизонттары: Платон және Антикалық академия Платон (б.д.д. 427-347 жж.) атақты және аса ауқатты бай жанұядан шыққан. Оның шын есімі – Аристокл. Оның Платон деп аталуы денесінің екі бөлігі – кеудесі мен маңдайы кең көлемді болғандықтан. Оны Платон деп атаған Сократ. Шыққан тегі бойынша аристократ, Аттиканың соңғы ханы, Кодр ханның ұрпағы, 20 жасында Сократпен танысып, өмірінің соңына дейін оның шәкірті болған. Ол басқа да сол заманның байларының ұлдары секілді өзін мансапқа дайындаған. Бірақ аристократтар мен демократтардан көңілі қайтып, Сократпен кездескеннен кейін, философияны өмірінің мақсаты деп таңдады. Ұстазы қайтыс болғаннан кейін, 20 жылға Афинаны тастап кетіп, Египет, Оңтүстік Италияны, Сицилияны аралап кетеді. Грециядан тыс оның ғылыми және саяси-экономикалық көзқарастары қалыптасады. Сициялида Платон өзінің идеал мемлекет жобасын жүзеге асырамын деп, оны ішкі саяси істерге араласқаны үшін, құлдыққа сатып жібереді. Оны пифагориялық Архит құтқарып алады. Достарының қарызын өтеу үшін жиналған ақшасын Архит қабылдамайды. Сонда Платон ол ақшаны алып, өз Отанына оралады, бақ сатып алып, оған Академ атауын береді және өзінің философиялық мектебін ашып, оны Академия деп атайды. Платон академиясы антикалық иделизмнің ортасы болды. Бұл уақытта дейін Эллада да идеализмді ешкім орнықтырмаған еді. Диоген Лаэрцийдің ескеруінше, Платонның еңбектерінде эллеаттардан бастап, Гераклит пен Пифагор, Сократқа дейінгі аралықтағы философтардың барлық идеалистік көзқарастары орын тапқан. Әйтсе де идеалистік жүйені ең бірінші қалаған Платон болады. Ол бай философиялық мұраларын қалдырып кетті: диалог түрінде қалдырған отыздан астам еңбегі – «Тимей», «Федр», «Заңдар», «Саясаткер», «Мемлекет» «Сократқа апология» деген еңбегінде ұстазының атынан өзінің көзқарастарын ұсынады. Платон және Сократ софистердің философиялық көзқарастарын құлиеленуші мемлекеттің тұрақтылығын қорғайды деп есептейді. Олар мұны Грекиядағы афиналық, анархиялық демократияның жабайы түрі деп есептейді. Егер софистердің «жеке» бостандық идеясы өмірде жүзеге асса, индивидтер мен жекелер арасында қарама-қайшылық туады. Құлиеленушілік қоғамда азаматтардың бір бөлігінің екіншісіне сөзсіз бағынуы үлкен қоғамдық апаттарға алып келеді. Платон мұны өмірден байқаған. Мұндай құбылыстардан шығу жолы мемлекеттіің, демократияның заңдарды күшейту емес, азаматтардың моральдық танымы мен саяс көзқарастарын қолдау болып табылады. Платонның сенімі бойынша Демокриттің атомдық ілімі біржақты. Атом түсінігінде адам – өзін-өзі түсінетін атом (ежелгі грек тілінен латын тіліне аударғанда атом – «бөлінбейтін зат»). Мұның өзі құлиеленуші қоғамға өте қауіпті. Платон үшін «атомшылар» мен «софистер» теория мен идеологияның басты жаулары. Антистік философияны желдің бағытымен жүретін, желсіз желкенді меңзейтін ой деп бағалады. Бұл бағытты ол идеализм тұрғысынан түсіндіргісі келеді. Платон адам баласын тәрбиелеуді этикалық тепе-теңдік рухында ұсынады. Өзі мемлекет идеалды болу керек делінетін ұғымын ұсынады. Платонның еңбектерін үш кезеңге бөлуге болады: ол Сократтың «этикалық рационализм» идеясын философиялық антропология, сонымен танымның диалектикалық әдісі. Танымның негізге мақсаттық өзіндік ерекшелігін тану үшін ерекше әдіс керек. Платон оны диалектика «болмыс туралы ілім» («мемлекет») деп атады. Бұл әдіс бойынша көптік бір, бірден бірнеше болмыстар болуы мүмкін. Танымның келесі сатысын көптен жекеге бөліну деп есептейді. Платонның диалектикалық әдісі бойынша ой төменнен жоғары қарай қозғалады, болмыстың бар екендігі идеяға апарады. Жоғарыдан төменге идеямен жүзеге асады. Диалектиканың осы екі әдісін Платон өзінің «Федресінде»: «жалпылықты тани отырып екі идеяға ұласады», басқаша айтқанда болмыстың барлық түрін ажырата білу – оның табиғи бөлшектерін тану. Платонның идеяларын гносеологиялық және логикалық тұрғыда түсіндіруде мыналарды ескеру керек: болмыс жоқ, ол туралы ой мен түсінік бар. Бұл ойдағы заттарға қатысты жалпы идея. Платонның диалектикасы, анығырақ айтқанда, заттардың болмысын оған қарама-қарсы заттардың болмысымен салыстыру. Платонның айтуы бойынша, тек қана мәңгілік, өзгеріссіз өмір бар ой әлемі бар. Ол өзін «біріккен материалдық Парменида болмысы» ретінде емес, нақты құрылыс сияқты етіп көрсетеді. Онда иерархия биіктігінде Жақсылық ойы тұрды. Біздің мәңгілік, материалдық әлеміміз – ой әлемінің тек қана әлсіз жарығы. Ол өзгеріп, әрқашан ауысады және ешқашан тоқтамайды. Бұл нақты болмыс емес ой ғана. Басқаша айтқанда біздің әлемнің заттары мен құбылыстары идеяларға еліктеп, және оған жету мақсатында пайда болады. Платон басқа жолмен келеді, бірақ оның ілімі қарама-қайшы. Ұсынылған пікірлерді соңына дейін жеткізе алмаған кездері де болған. Оның ойлары сан алуан, ал әрекет өрісі кең. Диоген Лаэрций Платонның көзқарастарында осыдан ілгері идеалистік көзқарастар ықпалы жеңіл шешімін табады деп айтқан. Бірақ бұл компиляция емес ақырында толық жаңа бір нәрсе шығатын қайта шығармашылық ойластыру. Осылай Платон философияға ең бірінші болып дәстүрлік, физикалық, сезімнен тыс, идеалдық және ақыл жетерлік ой әлемін орнатқан. Айтып өткендей, Платонның идеясы түсініктемені емес ойды білдіреді. Бұл «идея» категориясындағы ұғынудың жаңа деңгейі. Платонның өзгермейтін эйдос әлемі перменойдтардың тұрмыс жайлы оқуын еске салады. Сонымен Платонның тұрмыстық оқуында мәңгілік әлем тұрмыстыққа және тұрмыссыздыққа қатысты. Мәңгілік әлемнің құрылуы біріккен қарсылық болып саналады. Бұл тұрмыстық және тұрмыссыздықтың диалекті. Платон тұрмыстық, сезімдік және материалдық түсініктерімен шеттенеді. «Тимейде» ол «әрқашан маңызды болатын нәрселерді таба білу керек» деген тезис шығарады. Басқа сөзбен айтқанда, ол екі түрлі тұрмыс түрін қарастырады. Тұрмыс – барлық заттар мен құбылыстар әрқашан ауысып отыратын материалдық әлем. Идеялар расында бар, олар материалдық әлемнің заттары мен құбылыстарының мәні. Идеялар әлемін Платон төлтума тұрмыс деп санайды, ал материалдық әлемді екінші деп есептейді. Платонның ойынша идея мен формасыз материяның қосылуы рас нәрсе. Сонымен, материалдық әлемде ағаштардың болуы тек эйдос әлеміне ғана қатысты. Платон бойынша сезімдік заттар әлемінде бір ғана немесе көп құбылыс бар. Бұл өмірдің диалектикасы тұрмыстық пен тұрмыссыздықтың арасындағы қарсылық қарым-қатынастары. Белгілі әлемде мәңгілік және қозғалыссыз нәрсе жоқ. Идея диалектикасында тұрмыстық пен тұрмыссыздықтың арасындағы қарсы қарым-қатынастардан құралады. Сонымен, Платон өз-өзіне қарсы тұрып эйдос әлеміне қозғалыс пен дамуды кіргізеді. Мәңгілік идеялар әлемі біртұтас. Бірақ бірлік өзіне көпті кіргізеді, көпсіз бірлік болмайды, ал көптік тек бірлікте болады. Платон иерархиялық идеяларын қолданып элеаттар өз уақытында шеше алмаған диалектикалық қарама-қайшылықты шешуге тырысады. «Федр» мен «Мемлекетте» бір-біріне тәуелді көп идеядан тұратын ой әлемі бар екенін айтады. Заттар идеясы өзімен-өзі күнелтеді. Олар материалдық әлемнен бөлек тұрады және оған тәуелді емес. Платонның бұл оқуы объективті идеализмнің өзегі болып есептеледі. Ол идея әлемін заттар әлемінен ажыратады. Заттар идеясы өздігінен, негізсіз, материялды әлемнен тыс және оған тәуелсіз тіршілік етеді. Олар объективті. Бұл платондық ілім жайындағы – ядро оның объективті идеализмінің және жалпы объективті идеализмнің ережесі. Ол идея әлемін заттар әлемінен ажыратады. Шындығында, Платон өзінің қызметінің соңғы кезеңінде атап өткендей өзінің заттар мен идеялар қатынасы пайымдауларын қайта қарап, идеялар заттарда болатынын айтады. Қарама-қайшылықтардың – болмыс пен болмаудың, жалғыз бен көптің бірігуін қарастыра отырып, Платон диалектиканың негізін салады. Оны –болмыс пен болмаудың байланысы қарама-қайшылықтың бірігуі болып табылатын қалыптасуға әкеп соғатынын ары қарай Гегель жетілдіреді. Бірақ Платон «диалектика» терминін басқа мағынада қолданады. Оның диалектикалық әдіс-тәсілі екі операциядан – түсініктің бөлінуі мен жинақталуынан құралады. Жинақталу операциясы ойлардың төменнен жоғарыға қозғалысын білдіреді – сезімдік заттардан олардың болмысын түсінуге дейін, ал одан ойға дейін; бөліну – біз бір нәрсені идея арқылы түсіндіргендегі жоғарыдан төмен қарайғы қозғалыс. «Софиста» мен «Федрада» ол диалектика заттарды және заттардың түсінігін тектерге, оның ішінде түрлерге бөлу өнерінің жоғары дәрежесі екенін белгілейді. Көрініп тұрғандай, Платонның түсінігі бойынша диалектика ол екі түрлі жолмен түсінуге болатын ғылым. «Федрадағы» бірінші жолы гипотезадан ойға өтуді Платон «қосылу» деп атайды, ал екінші жолды «бөліну» дейді. Диалектика бірден барлығын байқап, бөліп және біріктіре алады. Платон диалектикасы қарама-қайшылық арқылы дамыту туралы гераклитті ілім ғана емес, түсініктерді анықтау әдістері, түсініктер түрлері мен туыстары, категориялары туралы ілім, яғни түсіндірмелі диалектиканың, таным теориясының дамуының қажетті кезеңдері, логиканы дамыту кезеңдері деп айтуға болады. Таным туралы Платон ілімі болмыс, диалектика, оның космологиясы, тылсымдылық ілімдерімен тығыз байланысты. Платон өзінің гносеологиясын жасаудағы шығармашылық кезеңінде алғаш рет антикалық философтарды таным үдерісінде «ақылмен санасу ойша қорыту» (интеллигибельді) түсінігімен байланыстырды. Оның гнеосологиясы онтология секілді жан туралы ілімнің ажырамас бөлігі («Менон», «Пир», «Мемлекет»). Платон болмыстың сәйкес түрлерімен, білімнің алуан түрлері бар деген қорытындыға келеді. Материалдық әлемнің пәні болып табылатын сезімдік таным Платон бойынша «болуы мүмкін емес» деп есептелген, екіншіден, ол түпнұсқа туралы мәліметтерді емес, «көзге көрінетін» болмысты сипаттайды. Ақиқат білім ақыл, санамен ал оның зерттеу пәні идея әлемі, яғни көне болмыстың ақиқатын көрсетеді. Басқаша сөзбен айтқанда, Платон идеясы сезімтал әлемнің болжағыш себептері мен бейнесі. Білім түрлерін анықтай келе, Платон келесідей қорытынды жасайды, болмыстың ақиқаттылығын тану үшін танымның екі түрімен, болмыстың екі анықтамасы арасындағы қарама-қайшылықтарды – гераклиттық және элеаттық түрімен шешу қажет. Ол «еске түсіру» теориясына негіздей отырып, қарама-қайшылықтарды жеңуге тырысады: адамның өлмес жаны (оның саналы бөлігі) эйдос әлеміндегі денемен бірлескенге дейін идеяларды «еске» түсіреді. Ол нақты шындыққа бағытталған жағдайда танылады. Осы жағдайда жан – идея әлемі мен зат әлемі арасында байланыстырушы ретінде қарастырылады. Платон таным теориясында «диалектиканы» пайдаланады, яғни маңыздылығы туралы ілім, білім мен көзқарас арасындағы айырмашылықты анықтайды, Эростың жартылай мифтік бейнесін танымды байланыстыруды көрсетеді, білім мен сезім бөлінбейтін «махаббат пен шығармашылық демоны» болып табылады. Платон білімнің ұшар шыңына шығу жолын «пире» түрінде бейнеледі: Эрос байлық пен кедейшіліктің баласы ретінде (яғни білім және білімсіздік) ақылдылық пен надандықтың арасында тұрады. Білімді іздеудегі жан эйдос әлеміндегі білімге жоғары махаббатпен ұмтылады, сонда ғана шындықты «еске» түсіреді. Платон «мемлекетте» Эростың Абсолютке және одан жерге қайтадан қонатын домен-байланыстырушы қанаттарынан шығатын жанды тазалау бұл таным екендігін көрсете отырып, эристиканы дамытады. Бұл философтарға қолайлы танымның орташа жолы. Білім сезім және ақылмен бірігуі керек. Пирада ол А.Ф. Лосевтің анықтамасы бойынша, «қалыптасу бірлігі» деп көрсетілген. Философияда даналылыққа деген махаббат Платон бойынша бәріне бірдей болмауы мүмкін: білімі бар Құдай үшін философия қажет емес. Ол өз-өзіне сенімді және надандықты да қажет етпейді. Білімге ұмтыла отырып, саналы түрде философ білімінің жетілген деңгейіне өтеді, яғни білім мен білімсіз (байлық және кедейшілік) арасында тұратындар толық жетілмегеннен толық жетілген білімге ұмтылуға тырысады. Платон бойынша таным – «анамнез» яғни «еске» алудың жалғыз формасы, яғни біздің жанымыздың терең түкпірінде орналасқан. Көріп отырғандай, ойшылдардың гносеологиялық және онтологиялық көзқарастары жан түсінігімен, оның тылсым, мифологиялық көзқарастармен үндеседі. Бөтен болмыстың ашылуы, категориалдық аппарат пен таным әдістерін жасау объективті идеализм жүйесін құру осы кезеңді аяқтайды. Платон шығармашылығының үшінші кезеңі алдыңғы идеяларды түсінуді қайта бағалау, саяси тақырыпқа оралу, мінсіз мемлекет тұжырымдамасын жасау болып табылады. Мемлекет туралы ілімдер «Саясат» және «Заңдарда» көрсетілген. Жақын және алыс секілді басқалардың көмегін қажет ету барысында мемлекет пайда болады. Платон қала-мемлекетті құру үшін адам мен оның қоғамдағы орнын соңына дейін тануға ұмтылады. Платонның мінсіз мемлекет үлгісі бұл қоғам, оның басында азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін стратегиялық-әскерилерді басқаратын философ-басқарушылар мен жерді пайдаланушылар, қолөнершілер, саудагерлер секілді өндірушілерден тұрады. Қоғамның үш қауымға бөлінуі жан туралы іліммен жанасады, ол да үшке бөленді. Бұл сандардың магиясы пифагорлықпен берілген. Философтарда жанның саналы бөлігі жоғары, әскерилерде қуаты, шаруа, қолөнерші, саудагерлерде жанның элементарлы бөлігі мен жоғары сыныптарға бағыну қабілеттілігі басым. Жанның сананы иеленуі мемлекетпен басқарылуы керек. |