“КУЛОЛЧИЛИК” ТЎГАРАГИ. Баркамол авлод
 Скачать 101 Kb.
|
|
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ “БАРКАМОЛ АВЛОД” РЕСПУБЛИКА БОЛАЛАР БАДИИЙ ИЖОДИЁТ МАРКАЗИ “КУЛОЛЧИЛИК” ТЎГАРАГИ ЎҚУВ ДАСТУРИ (қайта ишланган ва такомиллаштирилган) ТОШКЕНТ-2012
Ушбу ўқув дастури Республика Таълим маркази ҳузуридаги Маънавий-маърифий йўналишдаги Илмий методик кенгашининг 2012 йил 30 августдаги 7-сонли йиғилиш қарори билан фойдаланишга тавсия этилган. КИРИШ Кулолчилик ўзбек халқининг миллий ҳунармандчилик касбларидан бири бўлиб, бу касбнинг тарихи бир неча асрларга бориб тақалади. Кулолчилик касби мустаққилигимиз шарофати билан яна қайта туғилиб ривожланиб бормоқда. Ушбу касбнинг тарихий манбаларини тиклаш, уни ривожлантириш бизнинг асосий вазифамиздан биридир. Кулолчилик- қора лойдан мўъжизакор гўзаллик яратган шарқнинг энг қадимий ҳамда навқирон санъатидир. Бу қора лой саховат, ҳалоллик, эзгулик тимсолидир. Тупроқ инсонларнинг барча эҳтиёжини ўз зиммасига олган фаровонлик, тўкинлик, ризқ-рўз, гўзалликнинг энг олий кўриниши манбаидир. Кулолчилик билан дунёдаги барча халқлар шуғулланади. Ўзбек кулолчилиги узоқ тарихга, ажойиб анъаналар, шакл, мазмун, ижодий жараён ва ўзига хос услубга эга. Сопол буюмлар содда бўлсада унинг кўриниши, қисмларнинг аниқлиги, мутаносиблиги, сақланиши, нақшларнинг бадиий жойланиши, шакл ва мазмуннинг бирлиги, уйғунлиги ўзбек кулолларини жаҳонга танитиб келмоқда. Кулолчилик ҳунари лойдан пиёла, коса, товоқ, кўза, лаган, хурмача, тоғора, хум, тандир, буюм, ўйинчоқлар, қурилиш материаллари ва бошқалар тайёрлайдиган соҳа бўлиб, узоқ тарихга эга. Махсус тупроқни ўта қиздирганда тошсимон бўлиб пишишини ундан ҳар-хил идишларни тайёрлашни одамлар жуда қадимдан неолит даврининг бошларидаёқ билганлар. Улар аввал лойдан идиш товоқлар ясаб гулханда пишириб, қиздирганлар. Тупроқ дунёнинг ҳамма ерларида бўлганлигидан кенг тарқалган бўлиб, дастлаб бу ҳунар билан аёллар шуғулланганлар. Кулолчилик чархи мелоддан олдинги уч минг йилликнинг бошларида ихтиро қилингандан кейин кулолчилик билан эркаклар шуғуллана бошлаганлар. Кейинчалик лойдан ясалган идиш товоқларни махсус ўчоқ ҳамда хумдонларда пиширганлар. Неолит даврида идишларнинг таги учли қилиб тайёрланиб ерга санчиб қўйилган. Энеолит даврида эса шарқ мамлакатларида ҳамда қадимги Грецияда нафис кулолчилик идишлари ривожланаган ва меъморчиликда сополдан фойдалана бошлаган. Ўрта Осиёда кулолчилик XII-XIII асрларда ривожланган. 19 асрда Самарқанд, Шахрисабз, Тошкент, Ғиждувон, Панжикент, Риштонда кулолчилик марказлари пайдо бўлди. Улар сопол идишларини сирлаб безатишнинг ўзига хос услубларини вужудга келтирдилар. 1930 йилда Тошкентда экспериментал керамика ва Самарқандда керамика устахоналари очилди. 1932 йилда ўқув ишлаб чиқариш устахонаси ташкил этилиб, у ер халқ амалий санъат усталари, шу қатори кулоллар тайёрлайдиган курслар ташкил этилди. Кулолчилик сир асрорларини машхур кулоллар ёшларга сидқидилдан ўргатдилар. Булар Риштонлик У.Шерматов, Х.Юнусов, Ғиждувонлик М. Сиддиқ, У. Умаров, Тошкентлик Т. Миралиев, Шахрисабзлик Р. Эгамбердиев ва бошқалардир. Айниқса кулолчиликни тадбиқ этишда Ўзбекистон Республикаси халқ рассоми, санъатшунослик номзоди Муҳитдин Раҳимов самарали меҳнат қилган. Хоразм кулолчилик мактаби устаси Раимберди Матжоновдир. XIX-XX аср Хива кошинкорлик анъаналарини бойитадиган буюмлар яратди. Ҳозирда, Тошкент, Самарқанд, Регистон, Хоразм, Ғурумсарой мактаблари мавжуд. Тошкент кулолчилик мактабига-машхур кулол Мухитдин Рахимов, Раимберди Мамажонов Хоразм кулолчилик мактабларига асос солган. ^ Тўгарак фаолиятининг мақсади - “Кулолчилик” тўгарагининг мақсади ўқувчиларга кулолчилик санъати тарихи, унинг мактаблари, унда ишлатиладиган тупроқ турлари, кулолчилик дастгоҳини ишлатиш, лойларни тайёрлаш, турли хил шаклдаги ва ҳажмдаги кулолчилик буюмларини тайёрлашни ўргатишдан иборат. ^ Тўгаракнинг асосий вазифаси – ўқувчи-ёшларнинг қобилият даражаси ва шахсий қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда уларни мустақилликка, ижодий фаолиятга ва ташаббускорликка йўналтиришдан иборатдир. Тўгаракка 8 ёшдан 16 ёшгача бўлган болалар жалб қилинади. “Кулолчилик” тўгарагининг ўқув дастури бир ўқув йилига мўлжалланган. Мазкур ўқув дастури Халқ таълими вазирлигининг 2011 йил 31 мартдаги 69-сонли буйруғи билан тасдиқланган Мактабдан ташқари таълимга қўйилган давлат талаблари асосида қайта ишланиб такомиллаштирилди. Ушбу тўгарак ўқув дастурида кўрсатилган ўқув режалар ҳудуднинг ва тўгаракларга жалб қилинган болаларнинг ёш хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда тўгарак раҳбарлари томонидан 25 фоизгача ўзгартиришлар киритилиши мумкин. ^ Тўгарак аъзолари билимига қўйиладиган Давлат талаблари Тўгарак аъзолари эгаллайдиган минимал билимлар: кулолчилик санъати тарихини; кулолчилик усталари фаолияти ва уларнинг иш услубларини; кулолчилик санъатида ишлатиладиган асбоб-ускуналарни; кулолчилик буюмларини безаш усулларини; кулолчилик дастгоҳи вазифасини; бадиий безалган буюмларнинг сифатини; кулолчилик буюмларини бўяшда фойдаланиладиган рангларни; кулолчилик буюмларини бўяш тартибини; кулолчиликда ишлатиладиган тупроқ (лой) турларини ва уларнинг фарқини; лойни пишириш технологиясини; кулолчилик чархи ва ундан фойдаланиш технологиясини; кулолчилик да ишлатиладиган бўёқларни. Тўгарак аъзолари қуйидаги кўникмаларга эга бўлишлари лозим: кулолчилик санъати мактабларининг иш услубларидаги фарқларни ажратиш; кулолчилик санъатида ишлатиладиган хом-ашёларни ва асбоб-ускуналардан фойдалана билиш; амалий безак турларини бир-биридан ажрата олиш; кулолчилик дастгоҳидан фойдаланиш; бадиий безалган буюмларга ишлов бериш ва уларни сифатларга ажрата олиш; кулолчилик буюмини ясаш учун махсус тупроқ танлаш; лойни тайёрлаш; дастгоҳда турли буюмлар шаклини ясаш; ясалган буюмларни қуритиш; қуриган буюмга нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш; пардоз берилган косани печда пишириш; кулолчилик чархини ишлатиш. ^ Тўгарак аъзолари қуйидаги малакаларни эгаллашлари лозим: кулолчилик санъатида ишлатиладиган хом-ашёлар ва асбоб-ускуналардан мустақил фойдаланиш; кулолчилик дастгоҳидан турли буюмларни ясаш; бадиий безалган буюмларни сифатларга ажратиш; кулолчилик буюмларини турли усулларда бўяш; гулдонлар ясаш; косалар тайёрлаш; пиёла тайёрлаш; лаган тайёрлаш; товоқ тайёрлаш; хумча тайёрлаш; ясалган буюмлар кўргазмасини ташкил этиш. Кулолчилик” тўгарагининг ўқув режаси
Кириш Кулолчилик санъати тарихи. Уста кулоллар намоёндалари. Машҳур кулолчилик мактаблари. ^ 2. Кулолчиликда ишлатиладиган асбоб-ускуналар ва техника хавфсизлиги қоидалари Кулолчиликда ишлатиладиган асбоб-ускуналар ва уларни ишлатиш тартиб қоидалари ҳақида. Ўткир тиғли асбоблар ва кулолчилик чархи билан ишлашда техника хавфсизлиги қоидалари. ^ 3. Кулолчиликда ишлатиладиган тупроқ (лой) турлари ва лойни пишириш технологияси Кулолчиликда ишлатиладиган тупроқ (лой) турлари. Лойни пишириш. Кулолчиликда ишлатиладиган лой хусусиятлари. Лойни буюм турларига қараб ишлатилиши. Лойи гулдон, чинни ёки оқ лой, қорамтир лой, кесма кошин лой, косагар лой, пат лой ёки товоқ лой ҳақида. Лойни пишириш технологияси. Амалий машғулотлар: Кулолчиликда ишлатиладиган тупроқ (лой) турларини фарқини бир-биридан ажратиш. Лойни пишириш технологияси асосида тайёрлаш ва пишириш. ^ 4. Кулолчилик чархи ва ундан фойдаланиш технологияси Кулолчилик чархи тушунчаси. Унинг таркибий қисмлари ва вазифалари. Чарх турлари. Чархдан фойдаланиш технологияси ҳақида. Амалий машғулотлар: Кулолчилик чархидан фойдаланиш. ^ 5. Кулолчиликда ишлатиладиган бўёқлар Кулолчилик буюмларини бўяшнинг аҳамияти. Кулолчиликда ишлатиладиган турли рангдаги бўёқлар. Буёқларни тайёрлаш ва ишлатиш тартиби. Амалий машғулотлар: Кулолчилик буюмларини бўяшда фойдаланиладиган бўёқларни тайёрлаш ва бирор кулолчилик буюмини бўяш. ^ 6. Нақш намуналарини қаламда чизиш Кулолчиликда ишлатиладиган нақш намуналари. Нақшларнинг ўзига хос номлари ва маъноси. Нақш намуналарини чизиш тартиби. Амалий машғулотлар: Кулолчиликда ишлатиладиган нақш намуналарини чизиш. “Гули бодом” нақшини чизиш. ^ 7. Гулдонлар ясаш Гулдон тушунчаси. Гулдон турлари. Гулдон ясаш технологияси. Пардоз берилган гулдонни печда пишириш тартиби. Амалий машғулотлар: Гулдон ясаш учун махсус тупроқ танлаш ва лойни тайёрлаш. Дастгоҳда гулдон шаклини ясаш, гулдонни қуритиш, қуриган гулдонга нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш, пардоз берилган гулдонни печда пишириш. Турли хил ва шаклдаги гулдонларни ясаш. ^ 8. Косалар тайёрлаш Коса тушунчаси. Коса турлари. Коса ясаш технологияси. Пардоз берилган косани печда пишириш тартиби. Амалий машғулотлар: Косалар ясаш учун махсус тупроқ танлаш ва лойни тайёрлаш. Дастгоҳда коса шаклини ясаш, косани қуритиш, қуриган косага нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш, пардоз берилган косани печда пишириш.Турли ҳажмдаги косалар ясаш. ^ 9. Пиёла тайёрлаш Пиёла тушунчаси. Пиёла турлари. Пиёла ясаш технологияси. Пардоз берилган пиёлани печда пишириш тартиби. Амалий машғулотлар: Махсус тупроқ танлаш ва лойни тайёрлаш, дастгоҳда пиёлалар шаклини ясаш, пиёлани қуритиш, қуриган пиёлага нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш, пардоз берилган пиёлани печда пишириш.Турли ҳажмдаги пиёлалар ясаш. ^ 10. Лаган тайёрлаш Лаган тушунчаси. Лаган турлари. Лаган ясаш технологияси. Пардоз берилган лаганни печда пишириш тартиби. Амалий машғулотлар: Махсус тупроқ танлаш ва лойни тайёрлаш, дастгоҳда лаган шаклини ясаш, лаганни қуритиш, қуриган лаганга нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш, пардоз берилган лаганни печда пишириш. Турли ҳажмдаги лаганлар ясаш. ^ 11. Товоқ тайёрлаш Товоқ тушунчаси. Товоқ турлари. Товоқ ясаш технологияси. Пардоз берилган товоқни печда пишириш тартиби. Амалий машғулотлар: Махсус тупроқ танлаш ва лойни тайёрлаш, дастгоҳда товоқлар шаклини ясаш, товоқни қуритиш, қуриган товоқга нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш, пардоз берилган товоқни печда пишириш. Турли ҳажмдаги товоқлар ясаш. ^ 12. Хумча тайёрлаш Хумча тушунчаси. Хумчани ясаш технологияси. Пардоз берилган хумчани печда пишириш тартиби. Амалий машғулотлар: Махсус тупроқ танлаш ва лойни тайёрлаш, дастгоҳда хумча шаклини ясаш, хумчани қуритиш, қуриган хумчага нақш чизиш, ранг ва сирлар бериш, пардоз берилган хумчани печда пишириш. Турли ҳажмдаги хумчалар ясаш ^ 13. Ясалган буюмлар кўргазмасини ташкил этиш Амалий машғулот: Ўқув йили давомида тўгарак аъзолари томонидан ясалган кулолчилик буюмларининг кўргазмасини ташкил этиш. Фойдаланилган адабиётлар Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият.-Т.: Ўзбекистон, 1994 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир: Маърузалар, нутқлар, суҳбатлар. - Т.: Ўзбекистон, 1995 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008 Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги ва “Кадрлар тайёрлаш миллий Дастури тўғрисида”ги Қонунлари // Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: Шарқ матбаа - нашриёти, 1997 Мактабдан ташқари таълимга қўйилган Давлат талаблари. “Таълим тараққиёти” 3-сон. 2011 С.Булатов Ўзбек халқ амалий санъат безаги. Тошкент 1991 М.Рахимов. Художественная керамика Узбекистана. Изд. Академия наук Узбекистана 1961 Х.Эгамов. Бўёқлар билан ишлаш. Ўқитувчи нашриёти 1991 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||