көркемдегіш құралдар. Баяндау жазушыны болан, естiген, ойластыран оианы з шыармасымен жеткiзуi. М.уезов Кксерекгiмесiн баяндап жазды. р жазушы шыармасын баяндап жеткізеді. Сюжет
 Скачать 60.48 Kb.
|
|
Портрет- адамның сырт бітімі,кескін-кейпі,жүріс-тұрысы,ұстап-тұтқан затта-ры.Әңгімені оқудан өткізу барысында кейіпкерлерін таптырып,олардың портретте-рі дәптеріне жаздырылады. «Ақын қонақтар» әңгімесінде Абай,Зере,анасы Ұлжан,Барлас ақын,Байкөкше сияқты кісі аттары кездеседі. Бұл кісілер шығарманың көркемдік бейнесін таныта-тын кейіпкерлер екені айтылады. Әңгімеде ертегі айтарда әжесі: -Е,е...Бұлдыр-бұлдыр күн өткен,бұрынғыдан кім өткен,-деп ертегі бастайтынына,Барлас ақынның:-Е,балам: «Шешені судай төгілген,тыңдаушың бордай егілген,»-деп барып жырлауына оқушы көңілі аударылады. Ертегі мен батырлар жырының бастауы осындай шешендік толғаныспен бас-талатынын оқушылар біледі. Әңгіме де ертегілердегідей қара сөз бен өлең аралас қолданылатынына назар аударылады. Бір шумақ өлеңде Барлас: «Шырағым, ер жетерсің, Ер жетсең,сірә, не етерсің. Алысқа шырқап кетерсің, Шындасаң шыңға жетерсің,»- деп кеп,Абайға домбырасын ұсынады. Кейіпкерлердің портреті арқылы олардың бет-пішінін,тұлғасын,жүріс-тұрысын,ұстап-тұтқан заттарын ғана біліп қоймаймыз,қайта оның мінез-құлқын,іс-әрекетін танимыз. Ғабит Мүсіреповтің «Жас достар» әңгімесін өту үстінде кімнің атынан жазылғанына мән беріледі. Қайрош портреті: «Зытып келемін,зытып келемін.Қазір ондамын.» М.Әуезов әңгімесі автор атынан баяндалса,Мүсірепов әңгімесі кейіпкер атынан баяндалғанын біледі. Қайрош портреті: «Қалыңдығы тоқымдай жамау үстіне жамау жапсырған шапанды,аяққа оралған «галифе» шалбар, «жүні түспеген қоңыр торпақ»- балалар мазағы,қарны қампиған қырықпа қара серкешке ұқсап қалдым ғой деймін». Бораш портреті: «Бораш ақ құба ғана,қағылез,қыз мінезді бала екен.Көздері де жаңа туған бұзаудың көіндей,бар дүниеге таңдана қарайтын сияқты. Мөлдір қара көзінен көңілінің түбі көрініп тұрғандай.» Шеген портреті: «Шеген қабысқан қарнын қағып-қағып қойды.Шеген сұлу, сұңғақ денелі,бұлшық еттері болаттай иірілетін,күнге күйген,тобылғы торы екен.» Қайроштың шешесінің портреті: «Басында біздің елдің үлкен жаулығы,көк шұбар кең көйлегі делең қағып анам екпіндей басып келеді. ...Өмір бойғы еңбектен буылтықтанып кеткен саусақтарының бірінде жалпақ күміс сақинасы жарқырайды. Күнге күйіп қарайған ашаң жүзіне енді ажар кіре бастады.Апам сирек ұрттап,шай ішіп отыр.» Мария апай портреті: «Кеше ғана ұнаңқырамай қойған Мария апай, шынында,елу баланың анасы болып кеткен екен. Денесінің толықтығына қарамай,балалардың арасында ұршықтай үйіріліп жүреді. Толықтығында анаға лайық бір жылылық,мейірімділік бар екен.» Кейіпкерлері:Қайрош,Айдынғали,Шеген,Бораш,милиционер,Қайроштың шешесі,Мария апай,балалар. Әңгімеден пейзаж-табиғат көріністері бар тұстарын тауып оқиды. «Мүмкін,менің алдымда сағым теңіздей құлпырып,алыстан қол бұлғап,жаңа бір өмір жатқан шығар.» «Күн батты,теңіз үстін қорғасындай басқан ауыр бір қара тұман да көтеріле-ді. Қара тұманның ауырлығынан теңіз беті қайысып,төмен түсіп кеткендей сезі-леді. Қара тұманның әр жерінен жалғыз-жалғыз жарқырап жұлдыздар көрінеді. Тұман арқылы көрінгендіктен,қызғылт тартқан кішкене жұлдыздар түнде жарқырайтын көзін есіме салды.» Пейзаж туралы түсінік беріледі. Пейзаж – көркем шығармада суретелетін табиғат көрінісі.Оқиғаның мезгілін,орнын көрсетеді.Кейіпкердің көңіл күйі мен сезімін,өмір тіршілігі мен арманын,болашағын көрсетуге қызмет етеді. Өлеңде кездесетін табиғат суреттері қара сөзде де кездесетіні айтылады.Табиғат лирикалары да пейзажға жатады. Жұмағали Саинның «Түнде» әңгімесі өтілгенде «Жаңа достар» әңгімесімен салыстырылады. «Кешке қарай күн аспанда ақырын жылжиды ... Кең даланы қаптай өскен көкпеңбек егін салаларын үрлеп ойнайды,егін жай сабырмен толқып,теңселеді ... Түн маужырап,жер-дүние қалғып тұр,жұлдыз жиі,менің көзіме сондай әдемі,сондай жылы көрінеді.» Қайрош қорықса,Жұмағали Саинның кейіпкері қуанады.Екеуінің де көңіл күйін білдіреді.Екі әңгіме де кейіпкер атынан баяндалады. Табиғат көрінісінде де жандандыра суреттелетін кейіптеу бар екендігі оқушыға түсіндіріледі. Абайдың «Қыс», Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Шілде» өлеңдерімен салыстарылады. 6 сыныпта Тахауи Ахтановтың «Дәрігер Галя» әңгімесінде кейіпкер портретін таныту тереңдете жүргізіледі. Ораз портреті: «Шофер-бет сүйегі шығыңқы,томпақ көзді,қара торы жігіт, сөзге сараң. Қысқа қара шашы бірыңғай жығылмай маңдайына шашырап кетіпті ... Астыңғы ерні салбырап,аузын ашып,қызық әңгіме тыңдағандай ұйып қапты.» «Кабинадан Ораз шықты.Бет-аузы шаң.Тек тісі ғана ақсияды.Қызға қолын соза беріп үрпейіп кетті.» «Шаң басқан бетінде үлкен қара көзі ғана жарқылдайды.Осы кескіні бір түрлі сүйкімді,қыз ақырын езу тартты.» Галяның портреті: «Шофер ... Дене бітімі толысып жетіліп болмаған,қол-аяғы серейген,ат жақты арық қыз. Ұзын қою кірпігі көз түбін мұнарлап,қыр мұрынды ашаң жүзін жұмсартып, мұңлы кескін беріп тұр.Мөлдіреген үлкен қара көз.» Сәндібектің шешесінің портреті: «Мол жаулық тартқан орақ мұрын сары кемпір» Бәшібек портреті: «Колхоздың счетоводы қол ұшын берді.Ол өзі бәкене келген,кішкене бітік көзі ежірейген,семіз сары жігіт болатын.» Колхоз председателінің портреті: «Колхоз председателі қара мұртты,аласа жуан кісі кеңсеге кешке қарай келетін.Жан-жағына жалтақтап қарай береді.» Әңгімедегі кейіпкер портреттері таптырылады. Кейіпкерлердің көңіл күйін білдіретін дала,табиғат суреттері бұл әңгімеде де молынан ұшырысады. «Аласа дөңестің ар жағы өзен танабы ылди.Жаз ортасы ауып,сарғайып қура-ған далада көк жолақ арал боп жатыр. Галя ... кенет елең етіп басын көтеріп алды.Көк жапырағы мәуелеген оқшау терек оттай басылды ... Сәби саусағы жыбырлап шақырып тұр.» «Қыр астындағы ауылдың түтіні кешкі ауаға будақ-будақ көтіріледі.Өз дерев-нясының елесі ... Ана дөңнің ар жағында бәрі таныс,бәрі жақын өз деревнясы жатқандай жүрегі шымырлап қоя берді ...» Дәрігер қыздың көңіл күйі,туған жеріне деген сағынышы пейзаждың көрініс-пен ұштастыра беріледі. Оқушы оның жүрегін шымырлатып,жанына жақын тартқан қазақ даласының бай табиғатының Украина табиғатымен үндесуін дәрігер қыздың сезімі арқылы ашып көрсетеді.Осы табиғат ұқсастығы,жүрегіне ұялаған жылылық қазақ даласын өзінің туған болашақ ұясына айналдыра алатынына,жатсынбай,жатырқамай бауыр басып,туысып кететініне сендіргендей болады. Осынның нақты куәсындай ата-анасы жұмысқа кеткен екі баланы жуынды-рып,тәрбиелеп,тамақтандыруы анық аңғарылады. Кейіпкерлерін өздері табады. Диалог сөздерін,кейіпкер монологін:«Бір-екі жыл.Әрине,бұл жігітке айтуға оңай.Өз аулында,өз үйінде.Әдеті,салты бөлек,тілі түсініксіз жат жерде сарылып үш жыл күту,»-деген сөйлемдерді тауып оқиды. Кейіпкерлері: Ораз «Қызыл жұлдыз» колхозының шофері, Галя,Сәндібектің шешесі,Сәндібектің келіншегі,Сәндібек. Сәндібек – тракторшы. «Ақ жарқын,елгезек жігіт.Өзінің түрі де қызық – мойнын еңкейте созып кісіге жұтына қарайды. Өрттің ортасында жаңа көктеген шөптей тыртық басындағы шашы да сел-дір.» Пейзаж. «Енді міне Галя жалғыз.Қиыр шеті көрінбейтін ұшан далада үзіліп түскен жапырақтай ...» «Салған әндері де басқа.Даладай кең,созылмалы келеді екен. Жоғары нотаға өрлеп биік шырқайды.Тек кейбір ырғақ,иірімдері Галяның жүрегін дір еткізіп украина әндерін еске салады.» Кейіпкер мінезін танытудың үлкен құралы қызметін атқарады. Қарсақбаев : «Ұзын,ірі кеудені басқа біреудің қысқа қамыт аяғына қондыра салғандай.Тұрғанда аласа,отырғанда биік.Жырта қарыс жалпақ бетінің иек ұшын-дағы шіл құйрық сүйір сақалы да өзінікі емес,басқа біреудікі сияқты.» «Дәрігер Галя» әңгімесінің тақырыбы-тыңда туған жастар достығы. Идеясы-әр халықтың жастарына адамгершілік жақсы қасиеттер ортақ екенін көрсету. Тақырып-жазушының көтерген айтпақ болған әңгімесінің негізі. Идея-жазушының жазып отырған шығармасындағы айтпақшы болған ойы,көзқарасы,пікірі.Тақырып пен идея екеуі бір-егіз,бірін-бірі толықтырып тұрады. Тақырыпсыз идея,идеясыз тақырып болмайды.Шығармаға екеуі ортақ болып келеді. Б.Майлиннің «Түйебай» әңгімесінің тақырыбы кедей баласының оқи алмай,қой соңында күн кешкенін көрсету болса,ойы дәулетті кісілердің баласы ғана оқи алады дегенге келіп түйінделеді. Ыбырай Алтынсариннің «Қыпшақ Сейітқұл» әңгімесінің тақырыбы – отырықшылық,егіншілік,адал еңбекті көрсету болса,идеясы-жерді пайдаланып,егін егіп,адал еңбек етсең,ел боларсың, «Жортуыл басы жолда қалады» деген қорытындыға негізделеді. Төменгі сыныптарда әдебиет теориясының элеметтерінен қысқаша мағлұмат беріп,оқушыларға таныстыру осы ретпен өтіледі. |