беларуская литература. Беларускія народныя казкі. Беларускія народныя казкі. Жанравыя прыкметы
 Скачать 30.2 Kb.
|
|
Беларускія народныя казкі. Жанравыя прыкметы. Беларускія казкі — творы вуснай творчасьці беларускага народу, папулярны фальклёрны жанр, перадаваны з пакаленьня ў пакаленьне. Народныя казкі маюць павучальны характар, звычайна маюць пэўную мараль: любоў да роднай зямлі, роднай хаты, сям’і, праслаўленьне мудрасьці, мужнасьці, кемьлівасьці, асуджэньне здрайцаў, гультаёў, прыгнятальнікаў простага люду. Таксама прысутныя гумарыстычныя і сатырычныя творы, якія не нясуць выразнага пэдагагічнага характару. Таксама ў народных казках могуць знайсьці адлюстраваньне пэўныя гістарычныя падзеі. Беларускія казкі маюць падабенства на казачны эпас славян, асабліва бліжэйшых суседзяў, рускіх і ўкраінцаў, але яны маюць свае адметныя рысы, ствараючы суцэльную прастору пэрсанажаў, тэм і сюжэтаў. Ім уласьцівыя глыбокая народная мудрасьць, высокая паэтычнасьць вобразаў, нязломная і сьветлая вера ў чалавека, у яго сілы і магчымасьці, маральная цнатлівасьць і чысьціня, непараўнаны, непераймальны гумар і вострая сатыра, прастата і даступнасьць зьместу, займальнасць апавяданьня. Асноўным адрозьненьнем беларускіх казак зьяўляецца моцная міталягічная аснова. Яны данесьлі да нас шматлікія рысы побыту і сьветаўспрыманьня ранейшых часоў, якія былі страчаны ў фальклёры іншых славянскіх народаў. Каля 50 сюжэтных тыпаў беларускіх казак ня маюць аналягаў у міжнародных паказальніках казачных сюжэтаў. Некаторыя жанры ў беларусаў куды багацейшыя, чым у суседзяў: да прыкладу, у беларускім рэпэртуары каля 500 сюжэтаў легендарных казак, ва ўкраінскім — 196, а ў расейскім — 56. Адметная асаблівасьць беларускага казачнага эпасу — казкі аб гераічных волатах-асілках, якія перамагаюць розных пачвар («Каваль-волат», «Удовін сын»). Да больш позьніх ставяцца казкі сацыяльна-бытавыя («Пану навука», «Мужык і пан», «Зайздросны поп»). Многія беларускія казкі, асабліва бытавыя, працятыя жыцьцярадасным гумарам. Клясыфікацыя Умоўна беларускія казкі можна падзяліць на тры асноўныя групы: Казкі пра жывёл Чарадзейныя або мітычныя казкі Бытавыя казкі, аповяды і анекдоты Кожная з груп беларускіх казак вылучаецца сваімі асаблівасьцямі зьместу, сыстэмай вобразаў, характэрнымі прыёмамі мастацкага адлюстраваньня рэчаіснасьці. Менш пашыраны казкі кумулятуўныя, авантурныя, навелістычныя, дакучныя. Казкі пра жывёл Казкі пра жывёл лічацца найбольш старажытнымі па паходжаньні, зьмястоўнай сутнасьцю сваёй яны ўзыходзяць яшчэ да такіх раньніх формаў першабытнага сьветапогляду, як анімізм (адушаўленьне) і антрапамарфізм (ачалавечваньне). Трэба бачыць у іх таксама і далёкія водгукі татэмізму. Па сваім зьмесьце казкі аб жывёлах выглядаюць злучэньнем чалавечага і жывёльнага элемэнта. Беларускія казкі аб жывёлах на думку многіх аўтарытэтных дасьледчыкаў, багатыя, разнастайныя, вылучаюцца высокім паэтычным майстэрствам і ўпрыгожваюць казачны эпас усходніх славян. Паводзіны жывёл у казках атаясамліваюцца дзейнасьцю чалавека, гэтыя казкі часткова адлюстравалі ў сабе розныя эпохі гістарычнага разьвіцьця ўсходніх славян наогул і беларускага народу ў прыватнасьці. Чарадзейныя казкі Чарадзейныя казкі па сваім паходжаньні таксама належаць да найбольш старажытных. Галоўнае ў іх зьмесьце — гэта мары і спадзяваньні людзей на лепшае жыцьцё ў будучым, іх імкненьні пакараць сабе сілы прыроды і перамагчы сацыяльнае зло, а таксама іх барацьба з чужаземнымі ворагамі — заваёўнікамі. У аснове многіх чарадзейных казак ляжыць сацыяльны канфлікт, які адлюстраваў спрадвечнае жаданьне працоўных пазбавіцца ад эксплюатацыі. У казачным эпасе беларускага народу колькасна пераважаюць чарадзейныя казкі, у якіх дзейнічаюсь героі, здольныя на незвычайныя ўчынкі, нярэдка яны разам з памочнікамі перамагаюць злосных пачвар. У гэтых казках выяўляюцца мары чалавека пра лепшае жыцьцё. Існуе шэраг чарадзейных казак, дзе распавядаецца пра пераўтварэньні чалавека ў жывёл («Аб ведзьме, што мужыка ў сабаку перакінула», «Пра ахотніка», «Казачнік і пасельнік»). Дасьледчыкі лічаць такі пласт казак адным з самых старажытных і зьвязваюць яго з татэмічнымі ўяўленьнямі людзей. Да нашага часу дайшло шмат беларускіх казак і песень, якія захавалі вобразы і сюжэты былін. У распаўсюджанай беларускай казцы «Іванка Прасьцячок» бачныя сьляды быліннага сюжэту. Як і Ільля Мурамец, Іванка Прасьцячок седзьма сядзеў на печы трыццаць тры гады. Яго вылечваюць тры старцы, пасьля чаго ён ідзе змагацца супраць памешчыкаў, прыгнятальнікаў беларускага народу. Служэньню грамадзкаму абавязку і заняволенай радзіме падпарадкаваныя ўсе дзеяньні Іванкі Прасьцячка. У казцы выкарыстоўваюцца былінныя прыёмы гіпэрбалізацыя для адлюстраваньня адвагі і волатаўскай адвядзі героя. Сацыяльна-бытавыя казкі Сацыяльна-бытавыя казкі маюць больш позняе паходжаньне. У іх адлюстраваны рост класавай свядомасці працоўных, барацба супраць сацыяльнай няроўнасьці. Сярод сацыяльна-бытавых казак асабліва трэба вылучыць пласт антыпанскіх і антыцаркоўных казак. Адмоўным пэрсанажам баларускіх антыпрыгоньніцкіх казак амаль заўсёды зьяўляецца пан-чужаземец. Прадметам сатырычнага адлюстраваньня ў антыклерыкальных казках часьцей за ўсё зьяўляюцца такія тыповыя рысы духоўнікаў, як ханжанства і крывадушнасьць, прагавітасьць і нахабства, паразітызм і амаральнасьць. Уласна бытавыя казкі малююць селяніна ў яго паўсядзённым жыцьці, услаўляюць працавітасьць, глыбокі розум, дасьціпнасьць і сьціпласьць простата чалавека, асуджаюць гультайства, прагнасьць, зайздрасьць і іншыя заганы. Многія побытавыя казкі — гумарыстычныя, жартоўныя творы[1]. Сацыяльна-бытавыя казкі ахопваюць шырокае кола сацыяльных праблем: цяжкае жыцьцё прыгоннага сялянства, антаганістычныя супярэчнасьці ў класавым грамадзтве, высьмейваюцца эксплюатацыя працоўных, выкрываецца рэакцыйная сутнасьць царквы, крытыкуюцца людзкія заганы і недахопы. Па асаблівасьцях адлюстраваньня рэчаіснасьці, па характары мастацкай выдумкі да сацыяльна-бытавых казак набліжаюцца авантурна-навелістычныя. Значную частку беларускага казачнага эпасу складаюць творы, у якіх высьмейваюцца і ганьбуюцца розныя заганы ў чалавечым характары, напрыклад, непачцівыя адносіны да бацькоў, нетактоўнасьць, зайздрасьць, дурнота, імкненьне пажывіцца за чужы кошт і многія іншыя. Такія творы адлюстроўваюць этычныя і маральныя погляды народу. Бытавыя казкі сьцьвярджалі ідэал народнага героя — сьмелага, мудрага, дасьціпнага і рашучага. Якія тыпы казак бываюць? Акрамя прыведзенай вышэй класіфікацыі, казкі яшчэ дзеляць на аўтарскія і народныя. Ужо з назваў зразумела, што аўтарскія - казкі, якія былі напісаныя канкрэтным вядомым пісьменнікам-казачнікам, а народныя - тыя, якія не маюць аднаго аўтара. Народныя казкі перадаюцца з вуснаў у вусны з пакалення ў пакаленне, і першапачатковы аўтар нікому не вядомы. Разгледзім кожны з тыпаў асобна. Народныя казкі: Народныя казкі па праве лічацца магутным крыніцай гістарычных фактаў, інфармацыі пра побыт і грамадскі лад пэўнага народа. Кожны з народаў за сваю гісторыю прыдумаў велізарная колькасць павучальных гісторый для дарослых і дзяцей, перадаючы свой вопыт і мудрасць наступным пакаленням.Народныя казкі адлюстроўваюць чалавечыя адносіны і змену маральных прынцыпаў, паказваюць, што асноўныя каштоўнасці застаюцца нязменнымі, вучаць праводзіць выразную грань паміж дабром і злом, радасцю і горам, любоўю і нянавісцю, праўдай і крыўды. Асаблівасцю народных казак з'яўляецца тое, што ў простым і лёгка чытаная тэксце хаваецца найглыбейшы сацыяльны сэнс. Акрамя таго, яны захоўваюць багацце народнай мовы. Якія народныя казкі бываюць? Яны могуць быць і чароўнымі, і бытавымі. Шмат народных казак апавядае пра жывёл. Часта ўзнікае пытанне аб тым, калі была прыдуманая першая руская народная казка. Гэта напэўна застанецца таямніцай, і можна толькі меркаваць. Лічыцца, што першымі «героямі» казак былі з'явы прыроды - Сонца, Месяц, Зямля і іншае. Пазней яны сталі падпарадкоўвацца чалавеку, і ў казкі ўвайшлі вобразы людзей і жывёл. Ёсць здагадка, што ўсе рускія народныя апавядання маюць пад сабой рэальную падставу. Іншымі словамі, нейкая падзея пераказваюць у форме казкі, змянялася на працягу стагоддзяў і дайшло да нас у тым выглядзе, да якога мы прывыклі. Якія бываюць рускія народныя казкі, разабраліся. Пара пагаварыць пра казкі, аўтары якіх добра вядомыя чытачам. Аўтарскіе казкі: Звычайна аўтарскі твор з'яўляецца суб'ектыўнай апрацоўкай народнай сюжэту, аднак і новыя гісторыі сустракаюцца даволі часта. Характэрныя рысы аўтарскай казкі - псіхалагізм, узнёслая гаворка, яркія персанажы, выкарыстанне казачных клішэ.Яшчэ адной асаблівасцю гэтага жанру з'яўляецца тое, што яна можа быць прачытана на розных узроўнях. Так, адна і тая ж гісторыя ўспрымаецца па-рознаму прадстаўнікамі розных узроставых груп. Дзіцячыя казкі Шарля Перо дзіцяці здаюцца нявінным расповедам, у той час як дарослы чалавек знойдзе ў іх сур'ёзныя праблемы і мараль. Часта кнігі, арыентаваныя першапачаткова на юнага чытача, растолковывать дарослымі па-свойму, роўна як і фантастычныя гісторыі для дарослых прыпадаюць да спадобы дзецям.Хто яны, аўтары казак? Напэўна ўсё чулі пра «Казках маёй матухны гускі» Шарля Перо, казках італьянца Гоцы, творах нямецкага пісьменніка. Вільгельма Гаўфа, братоў Грым і дацкага казачніка Ханса Крысціяна Андэрсана. Нельга забываць і пра рускі паэце Аляксандра Пушкіна! Іх гісторыі любяць дзеці і дарослыя па ўсім свеце. На гэтых казках растуць цэлыя пакаленні. Разам з тым усе аўтарскія творы цікавыя з пункту гледжання літаратуразнаўства, усе яны падпадаюць пад пэўную класіфікацыю, размяшчаюць сваімі мастацкімі асаблівасцямі і аўтарскімі прыёмамі. Па самых вядомых і каханым казкам здымаюць фільмы і мультфільмы. Беларуская літаратура 70-х – першай паловы 80-х гадоў Негатыўныя тэндэнцыі ў развіцці беларускай літаратуры ў перыяд так званага застою, абумоўленыя залежнасцю ад палітычных кірункаў грамадства, метаду сацыялістычнага рэалізму. Нараджэнне кан’юнктурных і схематычных твораў з ідэалагізаванымі вобразамі, спрошчанымі калізіямі жыцця і гісторыі. Тэматычная абмежаванасць, засілле светапоглядных і мастацкіх стэрэатыпаў, стрымліванне эстэтычных пошукаў. Скроба пераадолення сацрэалістычнага мыслення, нівеліроўкі паэтычнага слова ў беларускай паэзіі. Устойлівасць эстэтычных прынцыпаў, выпрацаваных і замацавных творчай практыкай ў паэзіі другой паловы 60-х гадоў. Пранікненне новых з’яў у паэзію: ускладненне эстэтычных сувязей з жыццём праз глыбокія праекцыі ў памяць, у гістарычныя аналогіі, праз шматзначнасць асацыятыўных супастаўленняў і паралелей, праз шматказальнасць па-мастацкаму выкарыстаных прытчаў, міфаў, у тым ліку і уласна створаны паэтамі. Адлюстраванне тыпу шматмерна-асацыятыўнага мыслення, іншасказання ў паэзіі М. Танка, А. Куляшова, У. Караткевіча, А. Вярцінскага, П. Макаля, Я. Сіпакова і інш. Усталяванне новых форм узаемадачыненняў з часам: свядомая настроенасць на цвярозы роздум аб свеце, на павелічэнне долі рацыянальнага за кошт змяншэння чыста эмацыянальнага, пафаснага (“гучнага”) асэнсавання рэчаіснасці. Прадсказанне кардынальных зрухаў і змен у бліжэйшым будучым у паэзіі Р. Барадуліна. Праблема пакаяння, спавядальнага ачышчэння ў творчасці паэтаў старэйшага пакалення А. Куляшова, П. Панчанкі, М. Танка, А. Бачылы, А. Пысіна. Імкненне да творчага самавыяўлення, адстойванне ўласнага “я” і эстэтычнага пошуку ў паэзіі пакалення “сямідзесятнікаў” Я. Янішчыц, Р. Баравіковай, К. Камейшы, В. Яраца і інш. Наватарства, інтэлектуалізм і форматворчасць у паэзіі А. Разанава. Асаблівасці развіцця беларускай прозы ў складаны і супярэчлівы перыяд літаратурна-грамадскага жыцця. Рэалізацыя духоўна-эстэтычнага патэнцыялу, атрыманага ў паслякультаўскія часы. Тэма вайны, тэма партызанскай барацьбы як нацыянальная тэма ў беларускай літаратуры. Узнаўленне трагічных і гераічных падзей мінулай вайны, глыбокага філасофскага іх асэнсавання на ўзроўні асабістага ведання і народнай памяці з пазіцый высокіх маральных крытэрыяў чалавечнасці і праўды. Творчасць пісьменнікаў ваеннага пакалення В. Быкава, І. Навуменкі, І. Шамякіна і пісьменнікаў пакалення “дзяцей вайны” М. Стральцова, Б. Сачанкі, В. Казькі, І. Пташнікава, І. Чыгрынава, А. Кудраўца і інш. Дакументальныя кнігі “Я з вогненнай вёскі” А. Адамовіча, Я. Брыля, У. Калесніка, “Блакадная кніга” А. Адамовіча і Д. Граніна. Паказ пераадолення крызісных з’яў у грамадстве, увага да ўнутранага стану чалавека, паглыбленне філасофскага зместу, інтэлектуалізацыя прозы (І. Шамякін, Я. Сіпакоў, В. Гігевіч і інш.). Мастацкае асэнсаванне жыцця ў творчасці Я. Брыля, А. Карпюка, А. Асіпенкі, В. Адамчыка, А. Кудраўца, А. Жука, Г. Далідовіча, Л. Дайнекі, У. Дамашэвіча, Л. Левановіча, Л. Арабей, С. Грахоўскага, У. Рубанава. і інш. Складанасць і супярэчлівасць развіцця беларускай драматургіі. Выспяванне новага ўзроўню грамадскай свядомасці ў пісьменніцкім асяроддзі. Барацьба за свабоднае, развіццё эстэтычна-творчай практыкі ў драматургіі. Творчасць А. Макаёнка як рэнесанс беларускай драматургіі. Надзённасць твораў мастака (“Зацюканы апостал”, “Трыбунал”, “Таблетку пад язык”). Пашырэнню жанрава-тэматычных абсягаў драматургіі: драмы А. Дударава (“Радавыя”, “Парог”, “Вечар”), камедыі К. Крапівы (“Брама неўміручасці”), М. Матукоўскага (“Амністыя”), п’есы А. Петрашкевіча (“Соль”, “Трывога”, “Напісанае застаецца”), А. Дзялендзіка (“Выклік багам”), У. Караткевіча (“Кастусь Каліноўскі”, “Званы Віцебска”, “Калыска чатырох чараўніц”, “Маці ўрагану). План лiтаратурнага аналiзу верша Iвана Андрэевiча Муравейкi Іван Муравейка — беларускі паэт. Нарадзіўся ў сялянскай сям'і. Скончыў Любанскую сярэднюю школу і паступіў у Мінскі камуністычны інстытут журналістыкі (1939). У канцы 1939 года прызваны ў Чырвоную Армію. У гады Вялікай Айчыннай вайны ўдзельнічаў у баях на Заходнім, Данскім, 3-м Украінскім і 1-м Беларускім франтах. Быў паранены. У 1945—1947 гадах у складзе Цэнтральнай групы войскаў служыў у Германіі. У 1947 годзе дэмабілізаваны. У 1948—1952 гадах працаваў адказным сакратаром і рэдактарам любанскай раённай газеты «Кліч Радзімы». Скончыў Вышэйшыя літаратурныя курсы ў Маскве (1964), працаваў адказным сакратаром любанскай раённай газеты «Будаўнік камунізму». Жыве ў Любані. Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1953 года). Ганаровы грамадзянін горада Любані. Дэбютаваў у друку ў 1936 годзе (газета «Піянер Беларусі»). План лiтаратурнага аналiзу верша Iвана Андрэевiча Муравейкi
План лiтаратурнага аналiзу верша Iвана Андрэевiча Муравейкi
|