«Чи чирагъ, Гьасан Эфенди». АЛКЬВАДАР Г.Э. СОЧИНЕНИЕ. Чи чирагъ, Гьасан Эфенди
 Скачать 69.88 Kb.
|
|
Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение «Герейхановская СОШ №1им. Р. Османова» С. Стальского района Республики Дагестан  Сочинение тема: «Чи чирагъ, Гьасан Эфенди» Кхьейди: 9 – классдин ученица АлхасоваЭльвира Гуьзчивал авурди: Курбанова Д.Ш. 2021г. Зун туш шаклу, зи мазлум шаркь акъатда лук1виляй гьелбет, Зулумдин занжурар кьат1-кьат!на, залумриз ая нифрет!.. Жедан тух бубад рик1гьич тек вичин хва хьунал бахтлу Эгер халкьдихъ тахьайт!а бахт, мад са азад уьмуър гьахълу, «Инанмиш я зи мазлум халкь, са къуз азад жеда, гьелбет» Гьасан Эфенди XIX лагьай асирдин кьвед лагьай паюна Кеферпатан Кавказдин халкьарин арадай са жерге арифдарар ва алимар акъатна. Абур гегьенш чирвилер авай ва чпин вири къуватар дагъвияр савадлу авунин ва урус халкьдихъ галаз алакъаяр мягькемарунин рекье эцигай ксар тир. Ахьтин арифдаррикай сад Дагъустандин машгьур алим, философ, шаир Алкьвадар Гьасан-эфенди я. Алкьвадар Гьасан 1934-йисан 15-октябрдиз уьзденрикай тир хизанда дидедиз хьана. К1елунал рик1 алай жегьил гадади вичин буба Гьажи Абдуллагь-эфендидивай, Гьажи Исмаил-Эфендидивай ва Мирзе Алидивай тарсар къачунай. Ада араб, туьрк, фарс ч1алар чирнай, мусурман диндин рекьяй, философиядай, логикадай, математикадин ва маса илимрай чирвилер къачунай. А. Гьасана гуьгъуьнин йисара урус ва Дагъустандин маса халкьарин ч1аларни чирнай. К1елна куьтягьайдалай кьулухъ, ам Куьредин хандин дуванханада секретарвиле тайинарзава. И къуллугь А. Гьасаназ хуш тушир. Алимди вичи ик1 кхьизва: «Секиндиз медресада ктабар к1елиз вердиш хьанвай заз дуванханада к1валахун кьадарсуз четин яз акъвазна». И кар себеб хьана ам вичин бубадин медресадиз к1валахиз хтанай. Амма муаллимвиле к1валах авун яргъал феначир. Пачагьдин гьукуматди Куьре округ тешкилайдалай гуьгъуьниз, А. Гьасана округдин суддин секретарвиле ва 1866-йисалай Кьиблепатан Табасарандин наибвиле к1валахзава. 1877-йисан бунтарилай гуьгъуьниз, А. Гьасан виликан Тамбовдин губерниядин Спасск шегьердиз суьргуьндиз ракъурнай. Алимди и кардин себеб вичи бунтара иштиракун яз гьисабзава. А. Гьасанан хва Али Гьасанова кхьизвайвал, Табасарандин жемят урус пачагьдиз акси къарагъайла, лежберри наиб А. Гьасанавай чпин патал эляч1ун истемишна, алимдини вичин къуьнерал алай чинер алудна гадарна. Суьргуьндай хтайдалай гуьгъуьниз, алимди динэгьлийрин фитнейриз килиг тавуна, хайи хуьре сифтени-сифте школа ахъайзава ва ана халкьдин савадлувал хкажунин мураддалди азербайжан ч1алалди жуьреба-жуьре илимрин, эдебиятдин ва урус ч1алан тарсар гузва. Вичин уьмуьрдин эхиримжи къад йисуз А. Гьасан школада тарсар гунихъ галаз сад хьиз илимдин к1валахдални машгъул хьана. Иллаки еке фикир ада Дагъустандин тарихдиз ганай. И жигьетдай 1891-1892-йисара кхьей, 1908-йисуз азербайжан ва 1929-йисуз урус ч1алалди акъатай «Асари Дагъустан» («Дагъустандин тарих»), «Диванул Мамнун», «Джарабул Мамнун» ва маса ктабар къалуриз жеда. Ч1ехи алим 1910-йисуз кечмиш хьана. И кардиз талукь яз Бакуда акъатзавай «Суьз» («Гаф») газетда чапнавай макъалада А. Гьасанакай ихьтин гафар кхьенва: «Мусурманрин арада рагьметлуди халис арифдар ва халкь Европадин медениятдихъ галаз мукьувай таниш хьунин терефдар хьиз машгьур тир...» Алимдин чаз малум ч1ехи эсеррикай сад лагьайди «Асари Дагестан» ктаб я. Ам кхьидайла, А. Гьасана Рагъэкъеч1дай патан уьлквейрин алимрин Дагъустандин халкьарин ацукьун-къарагъуниз талукь жуьреба-жуьре ахтармишунрикай ва иллаки азербайжанрин т1вар-ван авай алим Абас-Кули Бакиханован «Гуьлистан Ирам» ктабдикай, дагъвийрин риваятрикайни кьисайрикай, абурун уьмуьрдиз талукь материальный культурадин алатрикай гегьеншдиз менфят къачуна. А. Гьасан хайи халкьдин медениятдин къадир авай алим тир. Ада ч1ехи къайгъударвилелди кхьизва: «Гзаф кьадар куьгьне ктабрикай лап т1имилбур арадал алама. Мусурман дин кьабулайдалай агъзур йисан гуьгъуьнизни, инра са ктабхана кьванни к1ват1нач... Мектебра ва миск1инра авай ктабар лагьайт1а, анжах XVIII асирда к1ват1най». А. Гьасана вичин ктабда VI лагьай асирдилай XIX лагьай асирдин эхирдал кьван Дагъустандин тарих галай-галайвал къалурнава. Ада дагъвийри иранлуйрихъни арабрихъ, мугъулрихъни туьркверихъ галаз тухвай женгерикай тамам суьгьбетзава. Гьа са вахтунда алимди Дагъустандин халкьарин чеб-чпихъ ва Кавказдин маса халкьарихъ - гуржийрихъ, азербайжанрихъ галаз авай рафтарвилерни къалурнава. Еке фикир ада Дагъустандинни Урусатдин алакъайриз гузва. Шиирарни проза какахьна кхьенвай и ктабдиз академик В.В. Бартольда ихьтин къимет ганай: «Ктаб кхьей касдихъ бажарагъ, алакьунар авайди я. Ана иллаки Дагъустандин эхиримжи девирдин тарихдай къиметлу малуматар ганва». Дуьньядикай А. Гьасанан фикирар, хиялар чирунин карда адан «Диванул Мамнун» ва «Джарабул Мамнун» ктабрини куьмекда. «Диванул Мамнун» алимди вичин кьилел атай ва вилериз акур вакъиайрикай туьк1уьрнавай шииррин к1ват1ал я. Ана 1877-йисан бунтарикай, урус пачагьди суьргуьндиз ракъурай дагьвийрин кьадар-кьисметдикай ва вич Дагьустандиз хтуникай шиирра жуьреба-жуьре малуматар ганва. Ана иллаки еке чка Дагъустанда кьиле фейи пачагьдиз акси бунтарикай туьк1уьрнавай ч1алари кьунва. «Вичин яргъи уьмуьрда алимдиз акур вакъиаяр ахтармишунин карда и ктабдихъ зурба метлеб ава. Ада вич Тамбовдин губерниядин Спасск шегьерда хьуникай тамамдиз кхьенва. А. Гьасана вич векил тир къатарин идеологиядин гъавурда гьатуниз куьмекдай важиблу материални гузва. И ктаб себеб яз, чаз Кавказдин вичи араб ч1алал яратмишзавай мад са шаирдин эсерриз къимет гудай мумкинвал жезва». А. Гьасанан «Джарабул Мамнун» ктаб суалрикайни жавабрикай ибарат эсер я. Ана мусурман диндин, гражданвилин, шариатдин къанунрин, философиядин, географиядин, медениятдин ва маса месэлайриз талукь суалриз алимди ганвай жавабар гьатнава. Ч1ехи алим дагьвийринни урус халкьдин алакъаяр мягькемаруникайни раханва. «Урус медениятдин гъавурда авачиз, дагъвияр мич1ивилин кулухра гьатнава» - лугьуз, наразивилелди къейдзава А. Гьасана. Алим дагъвийри урус ч1ал чирунин терефдарни тир: «Дагъвийриз урус ч1ал чидач. Иниз килигна абурувай урусрихъ галаз рахаз, алвериз, чпин гьакимрилай шикаятдиз жезвач. Чи аялри урус ч1ал ва кхьинар чирунин мураддалди, гьарда вичелай алакьдай куьмекна, Кьасумхуьрел школа ахъаюн чарасуз тирди чи икьрар хьана. А. Гьасана хуьруьн майишатдикайни кхьенай. Ик1, Кьиблепатан Дагъустандин агьалийрин арада багъманчивили еке чка кьунвайди, амма пачагьдин гьукуматди абуруз чпин еремиш Урусатдиз тухудай са мумкинвални гузвачирди наразивилелди къейдзава ада. Дагъустандин халкьар, гьа жергедай яз лезгиярни, диндин мавгьуматдик ва зулум-зиллетдик квайди А. Гьасаназ хъсандиз чизвай. Амма аямдал наразивал ийизват1ани, адавай и кардин себеб ачухарна, халкьди бахтлу гележег патал вуч авун лазим ят1а, са дуьз рехъ-хвал къалуриз жезвач. Алимдиз, амай къунши халкьарин арифдарриз хьиз, илимдин ва медениятдин, инсанрин акьулдин ва чирвилерин куьмекдалди вири месэлаяр, гьа жергедай яз социальный месэлаярни, гьялиз, уьмуьрда дегишвилер тваз жедай хьиз тир. Ик1, А. Гьасана «Урусиятдин куьлгедик» шиирда къейдзава: Гьайиф хьи, лезгияр гьеле уях тежез ахварик ква, Тагъафул яз квадарзава къайгъусуз яз абуру вахтар. Лугьузвач хьи, чунни гила инсанар я дуьньяда, Шелиз тан чи аялрив, къуй дуьньядикай хьуй хабардар. Куьлгедик и пачагьлугъдин к1елна, вири савадлу хьуй, Тамукьрай чарасуз хьана, чиррай инсанвилин гьалар. А. Гьасаназ дагъвияр дарвиле авайди, авамвал себеб яз гьар са рекьяй кьулухъ галамайди хъсандиз аквазва: Дарвилени кесибвиле агаж я лезги стхаяр, На лугьуди, гуьзетзава цаварай ризкьидин марфар. Ава абурун арада марифат-эгьли ксар, гьелбет, Девирдин игьтияжрикай чпиз авай бегьем хабар. Алахънава абур чпин веледриз гун патал таъсил, Амма ийиз жедач чуьллер са шумуд гуьлдивай гуьлезар. Урусрилай ва Европадин халкьарилай чешне къачуз, илимдикай даях кьуна, дагъвияр вилик тухун лазим я лагьай фикир А. Гьасанан маса эсеррани гьалтзава. Ик1, «Дуьньядин гьалар» шиирда илим себеб яз Европадин гьукуматар вилик фенвайди ва мусурман халкьар «ахварик кваз» кьулухъ галамайди къейдзава. Ада ч1ехи къайгъударвилелди хабар кьазва: «Чун гьикьван ч1авалди амукьда дуьньядикай авачиз гьич са хабар?» Шаирди тестикьарзавайвал, халкь мич1ивиле хуьзвайбур беглерни, ханарни фекьияр я. Гьавиляй ада феодализм ва феодализмдин алакъаяр хуьзвайбур хцидаказ критика ийизва: Куьгьне ханар, беглер квадрин, элягъин. Халкьарикай чаз векилар хкягъин. Вучиз чи халкь гьар патахъди чк1изва?! Нубатсуз тир четинвиле ак1изва?! А. Гьасана къейдзавайвал, ханар ва беглер менфятлу гьич са кеспидални машгъул туширвили, абур общество вилик финиз манийвал гудай къуватдиз элкъвезва: Ацукьнава беглер къайгъу авачиз, Кар-кеспидихъ са фикирни галачиз. Кард гъилеллаз гъуьрче жеда к1амара, Югъди къугъваз жеда абур т1амайрал. Шаир «Абдумуслимаз кагъаз», «Хан-хан къугъун» ва маса эсерра 1877-йисан бунтарикай раханва. Санлай къачурла, А. Гьасан бунтариз акси тир. Шиирдин къайдада вичин хциз и вакъиайрикай кхьенвай кагъазда ада ик1 лугьузва: Амма эллериз хьанва мусибат: Акси элкъвенва чи кьисметдин чарх, Дуьзвилин рекьяй экъеч1на патахъ. Къатма-къаришдин, женгинин шикил Ч1угун инал заз туш, гьелбет, кьезил. Вакъиайрин гъал кьат1 хьана бирдан, Ламра вичикай ийизва аслан, Фелекдин чинлай алатна перде... Иви авадриз, хаталу дяве, Мусибат гъана, эл туна к1еве. Шаирди вакъиайрикай галай-галайвал, дикъетдивди суьгьбетзава. Ада, са гьахъ-дуван амачиз, инсанар бунтчийрикай чуьллериз, тамариз, убайриз катдай чкадал атанвайди къейдзава: Пагь, гъам-хажалат, пагь, дерт-мусибат! Гьикьван пис гьалар хьанва гьарна мад. Ибурун арада камаллу вад кас Тахьун хажалат жедачни бес чаз?! Идахъ галаз санал къейдун лазим я хьи, А. Гьасана бунтарикай ганвай малуматра къаришугъ фикирарни гьалтзава. Алим бунтариз акси хьунихъ кьве себеб авай. Сад лагьайди, дагьвийривай «кьуру гъилералди» пачагьдин яракьлу кьушунрихъ галаз дяве тухуз тежедайди адаз хъсандиз чизвай. Кьвед лагьайди, пачагьдин колонизаторвилин политика себеб яз, Урусиятдиз акси яз къарагъай халкьдин куьмекдалди фекьийриз ва виликан беглеризни ханариз чпин гъиляй акъатай ихтиярар гила къахчудай ният авайдини алимдиз малум тир. Гьавиляй ада бунтуна иштикразавайбуруз «алчахар», «къачагьар», «иблисар» лугьузва: Цуьк авай багь хьиз туьк1вена хейлин вахтар фейила кьулухъ, Гила алчахри рам авур азиз Дагъустан аку квез. Зурба Урусият галаз гьикьван гуьзел хьанвай уьмуър? Гьак1 нубатсуз къудур хьанвай чеб тахъвай пиян аку квез. Вичи наибвилин везифа тамамарай ва гзаф мукъаят Алкьвадар Гьасана чпикай рахазвай и вакъиайриз маса къимет гун мумкинни тушир. Ам вичин аямдин инсан ва юкьван агьвал авай классдин векил хьана. Винидихъ чпикай рахай А. Гьасанан вичин кьилел атай, вилериз акур гьакъикъи рангаралди кхьенвай эсерар просветительский реализмдиз мукьва я. Шаирди абура кьилдин инсандинни ва ам яшамиш жезвай обществодин рафтарвилер къалурнава. А. Гьасана къейдзавайвал, инсандиз адал алай пек-парталдиз килигна ваъ, къилихдиз килигна къимет гун лазим я. «Циферивай рагъ к1евиз тежервал, кесибвиливай инсандал леке гъиз жедач», - лугьузва ада. Алим халкьарин арада дуствал хьунин терефдарни тир. И фикир тестикьарун патал ада таджикрин ч1ехи шаир Гьафизан са шиирдай агъадихъ галай ц1арар гьизва: Кьве дуьньядин ваз няметар гун патал, Анжах кьве шарт1 на хъсандиз хуьх рик1ел: Дустаривди рахух вун ширин мецел, Душманрихъ галаз чуъруькриз гумир рехъ. А. Гьасан вич мусурман тирт1ани, ам маса диндин векилриз акси тушир. Пехил инсандикай яргъаз акъваза, Гьакимрикай кьаз к1ан жемир юлдашар. Жув къуншидихъ галаз алад дуьз рекье, Тафават хуш хашперес ян, чувудар. Алимди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара теснифай «Азадвал» эсерда вич «гзаф вахтара зулумдин есирвиле аваз, азадвилин дад чир хьанач», лугьуз, гьайиф ч1угвазва ва хциз ихьтин суал гузва: Хъсан тушни, хва, асландиз азад ях хьун са нефесда, Ви агъзур йис акъуддалди къизилдикай тир кьефесда?! А. Гьасанан фикирдалди, халис инсанди «халкьдиз къуллугъун» лазим я, вучиз лагьайт1а «зулумкардиз и дуьньяда къуллугъун мусибат я, зулумдин пар хиве кьун жуван халкьдиз хиянат я». Ада зулумдик квай дагъвияр, гьа жергедай яз вичин хайи халкьни, азад жедайдак умуд кутазва Зун туш шаклу, зи мазлум шаркь акъатда лук1виляй гьелбет, Зулумдин занжурар кьат1-кьат!на, залумриз ая нифрет!.. Жедан тух бубад рик1гьич тек вичин хва хьунал бахтлу Эгер халкьдихъ тахьайт!а бахт, мад са азад уьмуър гьахълу, «Инанмиш я зи мазлум халкь, са къуз азад жеда, гьелбет» Ихьтин нетижадал, фикирдал А. Гьасан уьмуьрдин эхиримжи йисара атанай. И эсердай аквазвайвал, алим гьакъикъатдиз ц1ийи къайдада килигзава, ам инсан зулум-зиллетдикай, инсандин гьиссер, акьул гьа девирдин галт1амдикай азадунин терефдар я. Алкьвадар Гьасана вичин эсерралди Дагъустандин просветительский идеологиядин литература вини дережадихъ хкажна ва лезги эдебиятда Етим Эминахъ галаз санал реализм тестикьаруник вичин пай кутуна. Гьа ик1, XIX асирдин кьвед лагьай паюнин лезги эдебият реализмдин къайдайралди тафатлу я. И къайдада эсерар яратмишзавай шаирарни халкь вилик финин, феодализмдин алакъаяр тергунин, куьгьне кт1ай адетар русвагьунин, зегьметчийрин уьмуьрдин шарт1ар хъсанарунин терефдарар хьанай. Гьелбетда, абур и рекьел атуниз ц1ийи гьакъикъатди, яни Дагъустан Россиядик экеч1айдалай гуьгъуьниз арадал къвез башламишай буржуазный алакъайри, урус халкьдин к1венк1вечи медениятди таъсир авуна. |