семинар 2. Фонетика жне оны зерттеу объектісі Фонема, фонология ымдары
 Скачать 15.82 Kb.
|
|
Фонетика және оның зерттеу объектісі Фонема, фонология ұғымдары Тіл білімнің бір саласы болып табылатын фонетика (грек т. рһопе — дыбыс) тілдің дыбыстық жүйесін зерттейді. Тіл дьібыстары — күрделі кұбылыс. Дыбыс сөйлеу мүшелерінің белгілі бір араласымы(комбинациясы) аркылы жасалады. Дыбыстардың тіркесуі тілде калыптаскан белгілі бір заңдылыктарға негізделеді. Фонетиканың зерттеу нысандары: тіл дыбыстарының пайда болуы, олардың жасалуы, тілдің дыбыстық құрамы мен өзіндік ерекшеліктері, дыбыстардың өзара іштей жіктелуі, үндесу заңы, дыбыстардың тіркесу ерекшеліктері, сөз ішіндегі дыбыстардың үндесуі, қатар келген дьібыстардың бір-біріне әсер етуі, буын, екпін, орфография мен орфоэпия және олардың арақатынасы, дүрыс сөйлеу, сауатты жазудың принциптері, т.б. Дыбыстардың жасалуы мен өзгеру заңдылыктарын меңгеру арқылы тілдің лексикалық жэне грамматикалық бірліктеріндегі құбылыстарға ғылыми тұрғыдан түсінік беруге болады. Сонымен қатар сөздердің пайда болуы мен дамуындағы ерекшеліктерді түсіндіруге, тілдердің туыстығын табуға да фонетиканың беретін мүмкіндігі зор. Сондыктан фонетика тіл білімінің лексика, сөзжасам, морфология, синтаксис салаларымен байланысты. Сипаттамалы фонетика (синхрониялык және статистикалык фонетика) — тілдің дыбыстық жүйесін өзі өмір сүріп тұрған уақыт тұрғысынан қарастырады. Тілдік дамудың бүгінгі кезеңіндегі дыбыстардың сапалық белгілерін, сандык құрамын, олардың тіркесуін, буын, екпін мәселелерін үндесу заңдылықтарын, орфография жэне орфоэпия мәселелерін анықтайды. Тарихи фонетика (диахрониялык фонетика) — тілдің дыбыстық жүйесін тарихи тұрғыдан карастырады. Дыбыстардың даму заңдылықтарын, дыбыстык жүйедегі өзгерістер, буын, екпін, үндесу зандылықтары әр дәуірдегі жазба ескерткіштер материалдары арқылы айқындалады, — деп М.Томанов атап көрсетеді. Салыстырмалы фонетика — тілдің дыбыстық жүйесін туыс тілдердің дыбыстық жүйесімен салыстыра зерттеп, олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын карастырады. Мәселен, қыпшак тілдері тобындағы қазақ тілінің оғыз тілдері тобындағы түрік тілімен қаншалыкты туыстығына, олардың бір- бірінен айырмашылықтарына туыс екі тілдің дыбыстық жүйелерін тарихи фонетиканың аясында салыстыра зерттегенде ғана көз жеткіземіз. Фонема (грек. рһопета - дыбыс) — сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға көмектесетін тілдін дыбыстык жүйесіндегі негізгі типтік бірлік, яғни дыбыс типі. Ол тілдің фонематикалық жүйесін сипаттау ерекшеліктеріне байланысты (саңырау, мылқау, қатты жұмсақ т.б.) фонемалардың контрастына (контрастына) негізделген. Фонемаларды ажырататын белгілер дифференциалды (немесе басқаша айтқанда, арнайы) фонемалық белгілер деп аталады, ДП ретінде қысқартылған; Айта кету керек, соңғысы бір фонеманың барлық нұсқаларына ортақ болуы керек. Фонема тек осы қасиеттерден тұрады деп айта аламыз («тілдік айырмашылықтан басқа ештеңе жоқ» . Қарама -қайшылықсыз фонологиялық жүйе мүмкін емес: егер тілде (мысалы, француз тілінде) жұмсақ дауыссыз фонемалар туралы түсінік болмаса, онда қатаң дауыссыз фонемалар болмайды, бірақ ауызекі сөйлеудегі сөйлеу дыбыстарын сөйлеушілер қабылдай алады. басқа тілдер. тілдер. (мысалы, орысша) қатты немесе жұмсақ. Фонемалардың ауыспалы түрлерін типологиялық түрде ажыратуға болады: 1.фонетикалық шартты 2.тарихи 3.аралас Фонология - тілдің дыбыстық құрылымының құрылымын және дыбыстық жүйенің қызметін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. фонетикалық жағдайға тәуелді және сөздер мен морфемаларды анықтауға және ажыратуға қызмет ететін ауыспалы дыбыстар қатары. Зерттеудің негізгі объектісі - фонемалардың қарама -қарсылығы (контраст), олар бірге тілдің фонологиялық жүйесін құрайды. Сарапшылардың көпшілігі фонологияны (сөйлеу дыбыстарының функционалды жағын зерттейтін) фонетиканың (сөйлеу дыбыстарын зерттейтін) бөлімі ретінде қарастырады; кейбіреулері (соның ішінде Трубецкой мен Шаумян сияқты белгілі фонологтар) бұл екі пәнді тіл білімінің үйлесімсіз саласы деп санайды. Фонология мен фонетиканың айырмашылығы мынада: фонетика пәні сөйлеу дыбыстарының функционалды аспектісімен шектелмейді, сонымен қатар оның физикалық және биологиялық (физиологиялық) аспектілерін қамтиды: артикуляция, дыбыстардың акустикалық қасиеттері, оларды тыңдаушының қабылдауы. Ресейде жұмыс істеген поляк ғалымы Иван (Ян) Александрович Бодуэн де Куртенай қазіргі фонологияның жасаушысы болып саналады. Фонологияның дамуына Николай Сергеевич Трубецкой, Роман Осипович Якобсон, Лев Владимирович Щерба үлкен үлес қосты. Фонологияның негізгі түсінігі - бұл фонема, ең алдымен семантикалық функцияны орындайтын минималды тілдік бірлік. Сөйлеуде фонеманың пайда болуы - белгілі бір акустикалық қасиеттері бар, белгілі бір сегменті бар дыбыстық сөйлеудің фоны. Фондардың саны шексіз шығар, бірақ әр тілде олар әр фонематикалық жиынның құрылымына байланысты әр түрлі фонемаларға тағайындалады. Бір фонемаға жататын фон аллофондар деп аталады. 1курс Артық Аружан |