Ас қорыту. Ішкі азалар туралы ілім спланхнология ескерту
 Скачать 7.91 Mb.
|
|
Тік ішек, rectum (грекше – proctos), жоғарыда көрсетілгендей, сол жақтағы сегізкөз – мықын буыны ( III сегізкөз омыртқасы) деңгейінде басталып,. кіші жамбас қуысының артқы қабырғасына жанаса орналасқан, тоқ ішектің соңғы бөлігі ( 242 – сурет ). .  242 – сурет. Тік ішек. 1 –тік ішек ампуласы; 2 –артқы өтіс бағаналары; 3 –артқы өтіс қойнаулары; 4 – тік ішек-артқы өтіс сызығы; 5 – артқы өтістің сыртқы қысқышы; 6 – артқы өтістің ішкі қысқышы; 7 – тік ішектіңкөлденең қатпары. Тік ішекте нәжіс қоспасы жиналып сыртқа шығарылады, сонымен қатар су сіңіріледі. Тік ішектің ұзындығы 14 – 18 см, диаметрі 3 - 8 см. аралығында болады. Еркекетерде тік ішектің алдында несеп қуық, қуықасты безі, шәует қуықшасы, шәует шығаратын түтік, ал әйелдерде жатыр мен қынап орналасқан. Тік ішек тік орналаспаған, оның екі иілімі:жоғарғы жағында,артқа қарай дөңестенген сегізкөздікиілімі, flexura sacralis, және төменгі жағында, алдыға қарай дөңестенген шаттық иілімі, flexura perinеalis, ажыратылады. Сонымен қатар, тік ішектің екі бөлігін: жамбас көкеті үстіндегі жамбастық бөлігін, pars pelvina, жәнежамбас көкеті астында орналасқан артқы өтіс (айналшық) өзегін, canalis analis, ажыратады. Жамбастық бөліктің бастапқы 3 – 4 см - дей бөлігінің диаметрі 3 – 4 см болады. Оның төменгі жағында ұзындығы 8 – 10 см - дей бөлігі кеңейіп, ені 5 - 8 см болатын тік ішек ампуласын, ampula recti, түзеді. Артқы өтіс (айналшық) өзегінің ұзындығы 3 – 4 см диаметрі 3 см шамасында болады. Тік ішектің сыртқа ашылатын төменгі тесігі - артқы өтіс (айналшық), anus (грекше – proctos), - деп, аталады. Тік ішек қабырғасының құрылымы. Шырышты қабық пен шырышасты негізінде ішек бездері, glandulae intestinales, шырышты қабықтың эпителиінде бокалтәрізді жасушалар жатады. Сонымен қатар, жекеленген лимфойдты түйіншелер, noduli lymphoidei solitarii, қан, лимфа тамырлары мен нервтер орналасады. Тік ішектің жамбастық бөлігі ампуласының үстінде, сигматәрізді жиек ішектің жартыайтәрізді қатпарларына ұқсас, ішек қабырғасының жартысын қамтитын, көлденең қатпарлар, plicae transversales recti, жатады.Тік ішек ампуласында осындай тұрақты 2 – 3 көлденең қатпарлар орналасады. Олардан басқа әр түрлі бағытта орналасатын тұрақсыз қатпарлар орын алады. Артқы өтіс (айналшық) өзегінде,бойлық бағытта орналасқан артқы өтіс бағаналары, columnae anales, деп аталатын қатпарлар орналасады. Осы бағаналарды төменгі жағынан бір – бірімен қосып тұратын көлденең қатпарлар артқы өтіс жапқыштары, valvulae anales, деп аталады. Бағаналардың арасында артқы өтіс қойнаулары, sinus anales, деп аталатын ұңғылдар орналасады. Қойнауларды төменгі жағынан жапқыштар шектеп тұрады. Жапқыштардың бір – бірімен көлденең бағытта қосылған жиынтығы артқы өтіс қырын, pecten analis, түзеді. Артқы өтіс бағаналары, қойнаулары және артқы өтіс қыры аймағының шырышты қабығы мен шырышасты негізінде, тік ішектің веналық өрімі, plexus venosus rectalis, жатады. Бұл өрім - геморройлық өрім, plexus haemorroidalis, деп те аталады. Бұлшықетті қабық, tunica muscularis – сыртқы бойлық, ішкі дөңгелек, екі қабаттан тұрады. Тоқ ішек таспаларының жалғасы - бойлық бұлшықет талшықтары төмен қарай кеңейіп тік ішекті толығымен қамтиды, сондықтан таспалары болмайды. Бойлық бұлшықеттеге артқы өтісті көтеретін бұлшықет, m.levator ani, талшықтары келіп қосылады. Бұл бұлшықеттен басқа тік ішекті көрші орналасқан ағзалармен (несеп қуық, несеп шығаратын өзек, жатыр) байланыстырып тұратын бұлшықеттер болады. Бұлшықетті қабықтың дөңгелек қабаты артқы өтісте қалыңдап, артқы өтістің ішкі қысқышын, m.sphincter ani internus, түзеді. Артқы өтіс айналасының тері астындағы шелмай қабатында, шат бұлшықеттеріне жататын артқы өтістің сыртқы қысқышы, m.sphincter ani externus, орналасқан. Сыртқы сірлі қабықпен, tunica seposа, тік ішек жоғарғы бөлігінде барлық жағынан – интраперитонеалды; ортаңғы бөлігінде үш жағынан - мезоперитонеалды жабылған, төменгі бөлігі жабылмай – экстраперитонеалды орналасқан. Сірлі қабықпен жабылмаған жерінде, тік ішек дәнекер тінді қабықпен ( адвентициямен ) жабылады. Тік ішектің тамырлары мен нервтері. Қанмен қамтамасыздануы: шажырқайлық төменгі артериядан кететін тік ішектік жоғарғы артерия, мықындық ішкі артериядан кететін тік ішектік ортаңғы артерия, жыныстық ішкі артериядан кететін тік ішектік төменгі артерия, Веналары: шажырқайлық төменгі вена арқылы қақпа венасына, мықындық ішкі вена арқылы төменгі қуыс венаға құйылады. Лимфа тамырлары: мықындық ішкі лимфа түйіндері арқылы және шажырқайлық төменгі лимфа түйіндері арқылы өтеді . Н е р в т е н у і: парасимпатикалық нервтенуі – жамбастың ішкі ағзалық нервтері, Симпатикалық нервтенуі – шажырқайлық төменгі және жамбас өрімдерінің тармақтары. БАУЫР Бауыр, hepar, – асқорыту жолының ең ірі безі, көкет астында, басым бөлігі іш қуысының жоғарғы оң бөлігінде орналасқан. Тармақталған күрделі түтікті бездерге жатады. Орташа салмағы 1500 г. шамасында болады. Бауырдың қызметі алуан түрлі. Зат алмасудың барлық түрлеріне қатынасады. Ол, қақпа венасы арқылы келетін қоректік заттар құрамындағы және зат алмасу үдерісі кезінде пайда болатын зиянды заттарды жоятын тосқауылдық және өт өндіру қызметтерін атқарады. Нәрестенің эмбриондық шағында қан өндіру үдерісіне қатынасады. Бауыр, ішастармен барлық жағынан қамтылып, интраперитонеалды орналасады. Оның: жоғарғы – көкеттік бетін, facies diaphragmaticа, төменгі – висцеральдық бетін, facies visceralis, алдыңғы жағында өткір төменгі жиегін, margo inferior, ажыратады ( 246 – сурет ).  246 – сурет. Бауыр, он екі елі ішек және ұйқы безі. 1 – бауырдың оң үлесі; 2 – тәждік байлам; 3 – сол үшбұрышты байлам; 4 –бауырдың сол үлесі; 5 –орақтәрізді байлам; 6 – бауырдың жұмыр байламы; 7 – бауырдың жалпы түтігі; 8 – жалпы өт түтігі; 9 – ұйқы безінің түтігі; 10 – ұйқы безінің құйрығы; 11 – ұйқы безінің денесі; 12 – он екі елі – ащы ішек иілісі; 13 – он екі елі ішектің жоғарылаған бөлігі; 14 – ұйқы безінің басы; 15 – он екі елі ішектің горизонталды бөлігі; 16 – он екі елі ішектің төмендеген бөлігі; 17 – мықын ішек; 18 -қаптық түтік; 19 – өт қап; 20 - оң үшбұрышты байлам. Артқы жиегі, margo posterior, доғалдау болып келеді. Көкеттік беті, көкеттің күмбезіне сәйкес, дөңес болады. Көкеттен және іш қуысының алдыңғы қабырғасынан, осы бетке сагитталды жазықтықта орналасқан ішастардың туындысы, орақтәрізді байлам, lg. falciforme, барады. Ол бауыр бетін оң және сол үлестерге, lobus hepatis dexter et lobus hepatis sinister, бөліп, артынан фронталды жазықтықта орналасқан тәждік байламға, lig. coronarium, ұласады, ал тәжді байламның шеттері оң және сол үшбұрышты байламдармен, lig.triangulare dextrum et sinistrum, аяқталады. Бауырдың сол үлесінің жоғарғы бетінде жүректің ізі бар, ол жүректік батыңқы, impressio cardiaca,деп аталады. Висцералды беті ойыстау болып келеді де, бауырды төрт үлеске бөлетін үш жүлге өтеді. Сагитталды бағытта өтетін екі: оң және сол жүлгелер, бір-бірімен терең көлденең жүлге, бауыр қақпасы, porta hepatis, арқылы байланысады. Осы сагитталды жүлгелер арасындағы бөлік,бауыр қақпасымен екі үлеске: алдыңғы – шаршы үлеске, lobus quadratus, артқы – құйрықты үлеске, lobus caudatus, бөлінеді Висцералды беттегісол сагитталды жүлге, көкеттік беттегі орақ тәрізді байламмен бірге, бауырды оң және сол үлестерге бөледі. Осы жүлгенің бауыр қақпасының алдында орналасқан бөлігі – жұмыр байлам саңылауы, fissura ligament teretis, артындағысы – веналық байлам саңылауы, fissura ligamenti venosi, деп аталады. Алдыңғы саңылауда,жұмыр байлам, lig.teres hepatis, жатады, ол эмбриондық даму кезінде қызмет атқарған кіндік венасының қалдығы - туылғаннан кейін, бұл вена бітеліп кетеді де, жұмыр байлам деп аталады. Артқы саңылауда,бітеліп қалған веналық түтік ( Аранций түтігі) орналасады. Ол эмбриондық даму кезінде кіндік венасын төменгі қуыс венамен қосып тұрады. Оң сагитталды жүлгенің алдыңғы бөлігі – өт қап шұңқыры, fossa vesicae felleae, (онда өтқап жатыр), ал артқы бөлігі аттас вена өтетін, төменгі қуыс вена жүлгесі, sulcus venae cavae inferioris, деп аталады. Бауыр қақпасы арқылы: қақпа венасы, бауыр артериясы, нервтер кіреді, жалпы бауыр түтігі мен лимфа тамырлары шығады. Олар кіші шарбының ішінде орналасады. Бауырдың висцералды бетінің көршілес ағзаларға жанасып жатуына байланысты, батыңқылар түзіледі. Сол үлесте – асқазандық батыңқы, impressio gastrica,оң үлесте - бүйректік, impressio renalis, бүйрекүстілік, impressio suprarenalis, жиек ішектік, impressio colica, он екі елі ішектік батыңқылар, impressio duodenalis, ажыратылады. Бауырдың құрылымы. Бауыр паренхимасы тікелей жұқа, тығыз фиброзды қабықпен, tunica fibrosa, қапталған. Ол бауыр қапшығы ( Глиссон қапшығы ) деп те аталады. Оны сыртынан сірлі қабық, tunica seposa, (интраперитонелды) жауып жатады. Фиброзды қабықтан кететін дәнекертінді өсінділер, бауыр тінінің негізін құрап,оны 500 мыңдай үлесшелерге бөледі.Үлесше, lobulus hepatis, бауырдың құрылымдық – қызметтік бірлігі болып табылады. Үлесшенің диаметрі 1 – 2 мм., пішіні көп қырлы призматәрізді болып келеді ( 249 – сурет ).  249 – сурет. Бауыр үлесшесі және оның қан тамырлары. 1 – қақпа венасының тармағы; 2 –бауыр артериясының тармағы; 3 –үлесшеаралық вена; 4 – үлесшеаралық артерия; 5 – үлесше айналасындағы артерия мен вена; 6–үлесшеішілік синусоидтық капилляр; 7 – орталық вена; 8 – бауыр үлесшесі; 9 – үлесшеастылық жинақтаушы вена. Үлесше, шетінен ішке қарай радиалды бағытталған «бөренелер» деп аталып кеткен - бауыр табақшаларынан түзілген. Бауыр табақшасы екі қатар түзіп орналасқан бауыр жасушалары – гепатоциттерден құралған ( 250 – сурет ). .  250 – сурет. Бауыр бөренелері құрылымының сызбасы. 1 – гепатоциттер; 2 – бауыр бөренесі; 3 –гемокапилляр (синусоидтық капилляр); 4 – үлесше айналасындағы кеңістік; 5 – орталық вена;; 6 – өт түтікшесі (капилляр); 7 – эндотелиоциттер; 8 –үлесшеаралық өт түтікшесі; 9 – үлесшеаралық артерия; 10 - үлесшеаралық вена. Екі қатардағы гепатоциттердің арасымен өт түтікшесі, ductulis bilifer, өтеді, олар бір-бірімен қосылып, үлесшеаралық өт түтікшелеріне, ductuli interlobulares, құяды. Үлесше ортасында орталық вена, v.centralis, орналасады. Үлесшелер арасында үлесшеаралық артериялар мен веналар жүреді. Олардан, үлесшенің ішіне капиллярлар кетеді. Бұл капиллярлар бір – бірімен қосылып, диаметрлері үлкен болатын, үлесшеішілік синусоидтық капиллярларға айналады. Синусоидтық капиллярлар гепатоциттерге тығыз жанасып жатады. Гепатоциттер капиллярларға зат алмасу өнімдерін,өт түтікшелеріне өт бөліп шығарады. Синусоидтық капиллярларбауыр табақшаларының арасымен жүріп, орталық венаға құйылады. Орталық веналар бір-бірімен қосылып, 2 – 3 бауыр веналарын түзеді. Бауыр веналары төменгі қуыс венаға құйылады.Үлесшеаралық өт түтікшелері, үлесшеаралық артериялар мен веналар бауыр үштігі ( триадасы ) деп аталады. Бауырдың тамырлар жүйесіне бояу енгізіп, микроскоппен қарағанда тамаша көрініс көзге ілінеді. Бұл құрылым бауырдың керемет торы, rete mirabile hepatis, деп аталады. Үлесшеаралық өт түтікшелері өзара қосыла отырып, бауырдың оң және сол үлестерінен шығатын, бауырдың оң және сол түтіктерін, ductus hepaticus dexter et sinister, түзеді. Ол екеуі бірігіп, бауырдың жалпы түтігін, ductus hepaticus communis, түзеді. Бауырда қантамырлардың орналасуына сәйкес: екі үлес, бес сектор және сегіз сегментті ажыратады. Сол жақтағы үлесте үш сектор және төрт сегмент, оң үлесте екі сектор және мұнда да төрт сегмент бөлінеді. Сектор – қақпа венасы мен бауыр артериясының екінші реттік тармақтары қандандыратын аймаққа сәйкес келетін бауырдың бөлігі. Сегмент – қақпа венасы мен бауыр артериясының үшінші реттік тармақтары қандандыратын аймаққа сәйкес келетін бауырдың бөлігі ( 248 – сурет ). 1. Сол дорсалды сектор бауырдың бірінші сегментіне ( C I ) сәйкес келеді, оның құрамына құйрықты үлес кіреді ( бір сегментті сектор ) .  248 – сурет. Бауыр сегменттерінің ( I-VIII ) көкеттік және висцералдық беттердегі проекциясы. 2. Сол латералды сектор бауырдың екінші сегментіне ( C II ) сәйкес келеді, оның құрамына бауырдың сол үлесінің артқы бөлігі кіреді ( бір сегментті сектор ). 3. Сол ортаңғыжанындағы ( парамедиандық ) сектор үшінші ( C III ) және төртінші ( C IV ) сегменттерге сәйкес келеді. Үшінші сегменттің құрамына бауырдың сол үлесінің алдыңғы бөлігі кіреді. Төртінші сегменттің құрамына бауырдың шаршы үлесі мен көкеттік бетінің бір бөлігі кіреді. 4. Оң ортаңғыжанындағы ( парамедиандық ) сектор бесінші ( C V ) және сегізінші ( C VIII ) сегменттерге сәйкес келеді. Бұл сектор сол үлеспен шекаралас жатады. Бесінші сегменттің құрамына бауырдың оң үлесінің медиалды жағының алдыңғы бөлігі, сегізінші сегменттің құрамына бауырдың оң үлесінің медиалды жағының артқы бөлігі кіреді. 5. Оң латералды сектор алтыншы ( C VI ) және жетінші ( C VII ) сегменттерге сәйкес келеді. Алтыншы сегменттің құрамына бауырдың оң үлесінің латералды жағының алдыңғы бөлігі, жетінші сегменттің құрамына бауырдың оң үлесінің латералды жағының артқы бөлігі кіреді. Бауырдың проекциясы. Бауырдың жоғарғы шекарасы, оң жақтағы қолтықтық ортаңғы сызық бойынша оныншы қабырғааралықтан басталып, жоғары көтеріледі де, бұғаналық ортаңғы сызық бойынша төртінші қабырғааралықта өтеді. Бұл жерден төмендеп, оң жақтағы төсжанындағы сызық бойынша бесінші қабырғааралықта орналасады, алдыңғы орталық сызық деңгейінде семсертәрізді өсіндінің негізі арқылы өтеді. Сол жақтағы төсжанындағы сызық бойынша бесінші қабырғааралықта орналасып, төменгі шекарасымен түйіседі. Бауырдың төменгі шекарасы, оныншы қабырғааралықтан басталып, қабырға доғасын бойлай қиғаш бағытта жоғары көтеріледі. VIII және IX қабырғалар шеміршектерінің бір – бірімен қосылған жерінде, қабырға доғасынан шығып, құрсақүсті аймағында, regio epigastrica, орналасады. Бұл жерден, жоғары қарай жүріп, сол жақтағы қабырға доғасын VIII және VII қабырғалар шеміршектерінің бір – бірімен қосылған жерінде кесіп өтеді де, бесінші қабырғааралықта төменгі шекарасымен түйіседі. Сонымен, бауыр оң жақтағы қабырғаасты аймағында, regio hypochonlriaca dextra, құрсақүсті аймағының, regio epigastrica, жоғарғы бөлігінде, сол жақтағы қабырғаасты аймағының, regio hypochonlriaca dextra, бір бөлігінде орналасады. Бауырдың тамырлары мен нервтері. Қанмен қамтамасыздануы: бауырдың меншікті артериясы. Бауырдың қандануының ерекшелігі: бауырға артериядан басқа, қақпа венасы кіреді. Бұл вена арқылы ішекте сіңірілген қоректік заттар, бауыр арқылы өтіп залалсыздандырылады. Веналары: бауыр веналары арқылы төменгі қуыс венаға құйылады. Лимфа тамырлары: көкеттік жоғарғы, төсжанындағы, бауырлық , құрсақ, белдік лимфа түйіндері арқылы өтеді . Н е р в т е н у і: парасимпатикалық нервтенуі – кезбе нервтер, симпатикалық нервтенуі – құрсақ өрімінен кететін бауырлық өрім тармақтары. ӨТ ҚАП Өт қап, vesica fellea (грекше – cholecystis), бауырдың астында, аттас шұңқырда жатады. Бауырдан шығатын өт, он екі елі ішекте ас қорыту үдерісі жоқ кезде, өт қапта жиналады. Өт қаптың үш бөлігін ажыратады. Өт қаптың түбі, fundus vesicae felleae,бауырдың төменгі жиегінен аздап шығып тұрады да, оң қабырға доғасы мен іштің тік бұлшықетінің оң жиегінің қиылысқан жеріне сәйкес келеді ( 251 – сурет ).  251 – сурет. Өт қап,өт түтіктері. 1 – өт қаптың түбі; 2 – өт қаптың денесі; 3 – шырышты қабық; 4 –қаптық түтік; 5 –бауырдың жалпы түтігі; 6 – жалпы өт түтігі; 7 – қаптық түтіктің қатпарлары; 8 – өт қаптың мойны. Өт қаптыңортаңғы бөлігі - денесі, corpus vesicae felleae, жіңішкеріп барып – мойнына, collum vesicae felleae, жалғасады. Өт қаптың мойны, қаптық түтікке, ductus cysticus,өтеді.Қаптық түтік төмен жүріп бауырдың жалпы түтігімен, ductus hepaticus communis, қосылады да, жалпы өт түтігін, ductus choledochus, құрайды. Жалпы өт түтігі, бауыр-он екі елі ішек байламының ішінде, қақпа венасының оң жағында орналасып, төмен түседі де, он екі елі ішектің төмендеген бөлігі мен ұйқы безі басының аралығымен өтеді. Одан кейін он екі елі ішектің төмендеген бөлігінің медиалды қабырғасында жалпы өт түтігі, ductus choledochus, пен ұйқы безінің түтігі, ductus pancreaticus, бір – бірімен қосылып, үлкен бүртікке ашылады ( 252 – сурет ).  |